Pitschmann (Pitschman) Józef Franciszek Jan (1758–1834), malarz, profesor Liceum Krzemienieckiego. Ur. w Trieście, był synem Józefa, kasjera, i Marii z domu Sexida (podany przez Jana Bobrowicza wywód genealogiczny i informacja o dawnym polskim szlachectwie – niewątpliwie fałszywe). Od 14 XII 1770 notowany jako uczeń Akademii Wiedeńskiej, profesorami jego byli F. H. Füger, J. B. Lampi i H. C. Brandt. W r. 1787 za obraz Herkules zwracający Admetowi oswobodzoną Alcestę (Wiedeń, Zbiory Akademii) nagrodzony został medalem; patentem z 4 XII 1787 obdarzony członkostwem rzeczywistym przez Freie Akademie der Vereinigten Bildenden Künste (dyplom dawniej w zbiorach Muz. Podolskiego w Tarnopolu). Z czasów wiedeńskich pochodzą m. in. bardzo dobre pastelowe pejzaże ze scenami pasterskimi, datowane 1783 (obecnie w Państw. Galerii Obrazów we Lwowie). W r. 1788 Józef Klemens Czartoryski sprowadził P-a do Korca jako portrecistę i nauczyciela, rysunku. W t. r. na portrecie woj. Michała Walewskiego (Muz. Narod. we Wr.) artysta wyjątkowo podpisał się «membre de l’Académie Imp. de Vienne». Od r. 1789 P. mieszkał w Warszawie, skąd wyjechał na krótko do Poznania. W stolicy szybko wyrobił sobie renomę jako bardzo wprawny portrecista, doskonale chwytający podobieństwo, pracujący we własnej, charakterystycznej manierze. Malował przede wszystkim popiersia portretowe o bardzo skromnych i prostych układach, prawie bez rekwizytów, na tle neutralnym, lub – częściej – najprostszym pejzażowym. Wyraziste, nie idealizowane twarze pozbawione są emocji, koloryt stonowany, z predylekcją do kolorów srebrzystych, błękitnych, zielonkawych. Tej formule pozostał wierny. Był to odległy refleks portrecistów angielskich, jaki do Polski z reguły przychodził poprzez Wiedeń. R. Fournier-Sarlovèze napisał, że P. «sans viser à l’effet resta simple et exact», a L. I. Tananajewa podkreśliła intymny, «odheroizowany» sposób ujmowania modela. Toteż P. portretował w Warszawie raczej przeciętną szlachtę i mieszczaństwo, rzadko zbliżając się do dworu. Tym niemniej pozostawił kilka wizerunków Stanisława Augusta, m. in. doskonały pastel samej głowy monarchy (dawniej w Muz. Narod. w W., zniszczony podczas okupacji). Król okazał ukontentowanie, nagradzając P-a brylantowym pierścieniem ze swą cyfrą (malarz kwitował po włosku odbiór daru 12 X 1789), ale go nie zatrudnił i żadnych jego dzieł do swej galerii nie wprowadził. Dn. 11 III 1791 w kościele Św. Krzyża P. wziął ślub z Agnieszką, córką lekarza i literata, autora komedii, mesmerysty Jana Baudoin de Courtenay (zob.). Jako świadek stawał szambelan Domenico Camelli. W Warszawie urodziły się pierwsze dzieci P-a: Narcyz i Aleksander, ochrzczony 2 II 1794. Wkrótce po tej dacie, «wśród trwającej jeszcze wojny», P. opuścił Warszawę.

Lata 1794–1806 P. spędził we Lwowie, gdzie, wg słów syna, «przez znajomych warszawskich, mianowicie masonów, wprowadzony został do pierwszych towarzystw». Był najlepszym portrecistą w całym regionie i zatrudniany był bezustannie: namalował tu ok. 300 portretów; pozostawiony raptularz wykonanych prac stanowi omal kompletny spis towarzystwa ziemi lwowskiej tych lat. Był to najpłodniejszy okres twórczości P-a. Wśród tych dzieł nie zabrakło i wizerunków w całej postaci cesarza Franciszka II i cesarzowej dla arcbpa lwowskiego Kajetana Ignacego Kickiego. W r. 1806 Tadeusz Czacki powołał P-a do Krzemieńca, gdzie ów pozostał już do śmierci. Malował tam znacznie mniej: portretował m. in. ludzi związanych ze szkołą – Tadeusza Czackiego i jego rodzinę, Salomeę i Euzebiusza Słowackich (oba w Muz. Literatury im. A. Mickiewicza w W.), Teofila i Hersylię Januszewskich (Muz. Narod. we Wr.). Wiele czasu poświęcał działalności pedagogicznej. Był nauczycielem Gimnazjum (Liceum) aż do zamknięcia uczelni. Prowadził tzw. szkołę rysunków, uczył rysunku i malarstwa, przygotowywał dla uczniów wzory, gromadził galerię obrazów, do której oddawał i własne kompozycje, opiekował się młodzieżą. Był nauczycielem sumiennym i oddanym swej pracy. Wśród jego uczniów nie brak i poważnych malarzy, przede wszystkim Ksawerego Jana Kaniewskiego i Bonawentury Klembowskiego. We wszystkich pamiętnikach krzemieńczan spotyka się ciepłe słowa o tej charakterystycznej postaci, powszechnie cenionej i lubianej. Na dwudziestopięciolecie służby otrzymał P. tytuł honorowy radcy, od cesarza Franciszka I dostał «złoty medal z czerwoną wstęgą dla noszenia go na szyi», a w r. 1812 wyróżniono go «medalem brązowym samej tylko szlachcie w Cesarstwie dawanym». P. zmarł w Krzemieńcu 1 IX 1834.

Z kilkanaściorga dzieci P-a i Agnieszki Baudouin de Courtenay utrzymało się przy życiu pięciu synów: Narcyz, Aleksander, Kajetan, Adolf i Antoni, regent akt sądu krzemienieckiego, oraz córka Zofia, żona Rosjanina Mikołaja Iwanowicza Kekuatowa. Narcyz (1792–1866), pamiętnikarz, zamieszkały w Kupiaczowie, wykonywał pastelowe portrety. Potomstwo P-a, całkowicie spolonizowane, wchłonięte zostało przez sfery ziemiańskie na Wołyniu, szczególnie w powiecie włodzimierskim.

Olbrzymi dorobek malarski P-a obejmuje, poza portretami, nieliczne kompozycje mitologiczne i religijne, wizerunki postaci historycznych, jedyny polski obraz oparty o pieśni Osjana – Dart-hula. Obrazy P-a dotrwały w niemal wszystkich większych polskich muzeach, ponadto w zachowanych resztkach galerii portretów rodzinnych w domach prywatnych (m. in. u Karola Tarnowskiego i Juliusza Ostrowskiego w Krakowie oraz u Krzysztofa Morawskiego w Warszawie)

Trzy Autoportrety P-a: ze spuścizny po Baudouinach, własność prywatna w Paryżu (pastel, owalny); w kapeluszu, znany z kopii miniaturowej W. Lesseura (reprod. w książce Fournier-Sarlovèze’a, jak niżej); w wieku sędziwym (znany z reprod. litogr. J. F. Piwarskiego w: Rastawiecki, Słown. malarzów); Profilowy portrecik przez J. K. Kaniewskiego w: Rastawiecki E., Imionnik Narodowy, przechowywany w Arch. UJ nr D.I.38 (reprod. w: Biernacki A., Kilka przeoczonych portretów artystów polskich, „Biul. Hist. Sztuki” 1979 nr 3 s. 260); Pol. Bibliogr. sztuki, I cz. 2; Grajewski, Bibliografia ilustracji; Bénézit, Dictionnaire, (1966); Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil.; Rastawiecki, Słown. malarzów, II, III; Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler (Z. Batowski); Wurzbach, Biogr. Lexikon; Niesiecki, X (informacje w części błędne); d’Abancourt de Franqueville H., Katalog zabytków XVIII w. w Muz. Narod. w Krakowie, Kr. 1906; Antoniewicz, Katalog wystawy sztuki pol. 1764–1886; Güttler J., Sto lat malarstwa lwowskiego 1790–1890, Lw. 1937; Hutten-Czapski E., Spis rycin… w zbiorze Emeryka hr. Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kr. 1901; Katalog galerii malarstwa pol., Muz. Narod. w W., W. 1938; Katalog vystavki častnych sobranij, Lw. 1954; Katalog wystawy Dziecko w sztuce, Kr. 1917; Katalog wystawy… ku czci T. Kościuszki, Lw. 1917; Katalog wystawy malarstwa pol. XIX w., L. 1922 s. 7, 21; Lützow C. v., Katalog der Gemälde-Galerie, Wien 1889; L’vivs’ka deržavna kartynna halereja, Kyïv 1955; Malarstwo polskie. Katalog zbiorów, Muz. Śląskie, Wr. 1967; Malarstwo polskie od XVI do XX w., Katalog, Wyd. 2., W. 1975; Michałowski P., Malarstwo polskie doby Oświecenia, Muz. Narod. w P. 1951; Modrzejewska B., Oborny A., Zbiory malarstwa polskiego. Katalog, Kielce, Muz. Świętokrzyskie, W. 1971; Mycielski J., Katalog portretów i obrazów będących własnością Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1913 nr 111; Pamiątki po Ign. Krasickim na tle epoki, Lw. 1935; Portrety osobistości pol., Katalog; Soubise-Bisier G., Katalog wystawy starożytnych przedmiotów w hotelu Europejskim, W. 1887 s. 56; Sztuka Warsz. Katalog; Stary portret, Kr. 1930; Wystawa Dziecko w Sztuce, W. 1916; Wystawy obrazów dawnych malarzy…, Sprawozdanie Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kr. 1908 s. 28, 1910 s. 36, 1914 nr 15; Wystawa Portret polski, W. 1925; Przewodnik po Muzeum Narodowym w Krakowie, Kr. 1914 s. 31, 50, 51; – Bartnicka K., Polskie szkolnictwo artystyczne na przełomie XVIII i XIX w., Wr. 1971; Dobrowolski M. Nałęcz, Zbiory Muzeum Podolskiego w Tarnopolu, „Muzeum Pol.” (Kijów) 1917 s. 43; Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie (1764–1939), I: Fournier-Sarlovèze R., Les peintres de Stanislas-Auguste, Paris 1907 s. 160–4; Jakimowicz I., Tomasz Zieliński kolekcjoner i mecenas, Wr. 1973; Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej ks. Adama Czartoryskiego, Kr. 1926; Łoś W., Historyczne to i owo, W. 1896; Płazak I., Pszczyna, Pszczyna 1974 s. 67; Raszewski Z., Staroświecczyzna i postęp czasu, W. 1963; Ryszkiewicz A., Polski portret zbiorowy, Wr. 1961; tenże, Zbieracze i obrazy, W. 1972; Tananaeva L. I., Pol’skoe izobrazitel’noe iskusstvo epochi Prosveščenija. Živopis, risunok, Moskva 1968 s. 70–1; – Kowalski F., Wspomnienia, Wyd. 2., Kijów 1912 s. 106–7; Kozieradzki A., Wspomnienia z lat szkolnych 1820–1831, Wr. 1962; [Pitschmann N.] N.P., Pamiętnik życia jednego ze znakomitych Krzemieńczanów, Tarnopol 1880; – „Gaz. Warsz.” 1855 nr 190; – Arch. PAN: Teki Z. Batowskiego nr lq, 9q; Arch. Paraf. Kościoła Św. Krzyża w W.: Metryki chrztu 1792, 1794, Liber matrimoniorum 1784–1792; Arch. UJ: Teki Rastawieckiego D.I.27 nr 443, 444; B. Jag.: rkp. 5912 (Kamieński A., Lyceum Wołyńskie w Krzemieńcu, s. 268–269); B. PAN w Kr.: rkp. 2170 t. II k. 45 (Hajdecki A., Wyciągi wiedeńskie); B. Tow. Przyj. Nauk w P.: rkp. 1202 (Feldmanowski H., Galeria obrazów zbioru Rastawieckiego); IS PAN w W: Materiały Słownika Artystów; – Informacje Jerzego Wiśniewskiego.

Andrzej Ryszkiewicz