Sapieha Józef Franciszek h. Lis (1679–1744), podskarbi nadworny lit. Ur. wiosną 1679 (w literaturze mylnie 1670), był drugim synem koniuszego lit. Franciszka Stefana (zob.) i Anny Krystyny z Lubomirskich, bratem star. bobrujskiego Jana Kazimierza (zob.) i woj. mścisławskiego Jerzego Felicjana (zob.).
Po śmierci ojca, od r. 1686 S. pozostawał pod opieką matki, która w r. 1692 poślubiła kanclerza w. lit. Dominika Mikołaja Radziwiłła (zob.). Pod kierunkiem Radziwiłłów rozpoczął S. swoją karierę publiczną. Wiosną 1697 posłował z Brześcia Lit. na sejm elekcyjny. Po rozdwojonej elekcji udał się pod opieką guwernera Józefa Matuszewicza w podróż edukacyjną po Europie. W r. 1697 podjął studia w uniwersytecie w Grazu, a w l. n. był podobno w Bawarii, we Włoszech (Rzym, Florencja, Wenecja), Francji, Holandii, Hiszpanii, a także w Turcji (Konstantynopol). Do kraju wrócił w grudniu 1701 na wieść o śmierci matki. Począwszy od r. 1702 używał S. tytułu star. słonimskiego; starostwo to faktycznie pozostawało w rękach jego stryja Benedykta Pawła (zob.). W l. 1704–5 starał się S. ze względu na bezpieczeństwo własnych dóbr zachować związki zarówno z konfederatami warszawskimi, jak i sandomierskimi. W r. 1706 opowiedział się ostatecznie za Stanisławem Leszczyńskim, który 15 VII t. r. mianował go w miejsce Mikołaja Ogińskiego podskarbim nadwornym lit., lecz do objęcia urzędu przez S-ę nie doszło. W r. 1707 Sapiehowie starali się zapewnić S-że koniuszostwo lit., a następnie dygnitarię generała artylerii lit. Dn. 5 VI 1708 dostał od Stanisława Leszczyńskiego rangę generała majora wojsk lit. Wiosną r. n. dowodził S. regimentem dragonii, rozłożonym głównie na Podlasiu i wschodnim Mazowszu. Po klęsce Karola XII pod Połtawą (8 VII 1709) i po powrocie Augusta II we wrześniu na tron w Rzpltej S. utracił wszystkie dotychczasowe godności. Ordynansem z 10 X 1709 polecił mu August II przekazać komendę nad regimentem hetmanowi Ludwikowi Pociejowi.
Prawdopodobnie zabiegi Wettyna o pozyskanie do swojego obozu politycznego rodu Sapiehów, a także protekcja szwagra, saskiego feldmarszałka Jakuba Henryka Flemminga (zob.), doprowadziły do szybkiego powrotu S-y na utracone funkcje. Dn. 7 V 1710 król dał S-że list przypowiedni na regiment dragonii, mianując go jednocześnie generałem majorem wojsk lit., zaś 3 IV 1713 przywrócił mu urząd podskarbiego nadwornego lit., mający w istocie charakter tytularny, ponieważ zarząd ekonomii lit. spoczywał w rękach Sądu Skarbowego (do r. 1729), a następnie Komisji Skarbu Nadwornego. Sytuacja ta budziła sprzeciw szlachty, o czym świadczy instrukcja woj. brzeskiego lit. na sejm konwokacyjny 1733 r. (z 18 III), w której żądano przywrócenia S-że dawnych uprawnień podskarbińskich. Zabiegi w tej sprawie Sapiehowie prowadzili aż do schyłku lat trzydziestych. W okresie konfederacji tarnogrodzkiej S. odgrywał poważną rolę wśród przeciwników króla. Z obozu konfederackiego w Łęcznej został wysłany jako jeden z 3 posłów do Augusta II z uchwaloną przez konfederatów 7 VIII 1716 instrukcją i 24 VIII t.r. odebrał «respons» na nią. We wrześniu t. r. szlachta woj. brzeskiego lit. wybrała go na konsyliarza konfederacji. Dn. 27 I 1717 August II nadał S-że pułkownikostwo chorągwi petyhorskiej i prawdopodobnie także w tym czasie Order Orła Białego. Były to ostatnie łaski z rąk króla. Od lat dwudziestych S. pozostawał związany z obozem politycznym Potockich. Podczas wielkiego wakansu buław i pieczęci (1728–33) pretendował do urzędu hetmana polnego lit.
Największe natężenie działalności publicznej S-y przypadło na l. 1733–6. Jako poseł z woj. brzeskiego lit. uczestniczył w sejmie nadzwycz. 1733 r., przerwanym śmiercią Augusta II. W marcu t. r. na sejmiku relacyjnym po konwokacji obrano go pułkownikiem woj. brzeskiego lit. Na elekcji t. r. opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim. Bezskutecznie jednak starał się u niego o regimentarstwo lit. W sierpniu 1734 Stanisław Leszczyński mianował go jednym z dziesięciu swoich plenipotentów do zawiązania konfederacji generalnej. S. uczestniczył w zawiązaniu takiego związku w Dzikowie i podpisał akt konfederacji 5 XI t. r. Cały r. 1735 spędził na Podolu (Okopy Św. Trójcy) i w Mołdawii, gdzie operowała jego licząca 2 tys. żołnierzy dywizja, którą dowodzili Antoni Eperyaszy i Dominik Medeksza. Dn. 6 VIII 1735 wraz z bpem kijowskim Samuelem Ożgą i gronem pozostających za granicą stanisławczyków podpisał w Rukszynie koło Chocimia dokument zatytułowany „Publica fidorum patriae…”, w którym protestowano przeciw «uzurpacjom i gwałtom» wyrządzanym przez, nieuznawanego przez nich za króla, elektora saskiego Fryderyka Augusta II. Na jesieni pośredniczył S. w korespondencji między Stanisławem Leszczyńskim i chanem krymskim Kaplanem Gerejem. Po abdykacji Stanisława Leszczyńskiego w wyniku wielomiesięcznych starań podskarbi wraz ze swoim dworem powrócił w marcu 1736 za zgodą Augusta III do swoich dóbr na Podlasie. W maju 1736 przybył do Warszawy, gdzie uznał władzę Wettyna. W ostatnich latach swojej aktywności publicznej S. skupił się na zabiegach o wejście do senatu. Jednakże jego starania o uzyskanie któregoś z wakujących urzędów (woj. podlaskie, kaszt. trocka i wileńska) okazały się daremne. Po raz ostatni S. przebywał w Warszawie podczas sejmu w r. 1738.
Na szczeblu powiatowym zainteresowania S-y ograniczały się głównie do sejmików brzeskiego lit. i wołkowyskiego. Poważne wpływy podczas tych zgromadzeń zapewniały familie Suzinów i Kołłątajów, związane z Sapiehami więzami klientarnymi. Od schyłku l. dwudziestych S. uważany był, obok Jana Fryderyka, za głowę rodu Sapiehów – «prymasa», jak go określił bratanek, Michał Antoni (zob.). S. przewodził swojej rodzinie w sporach z Radziwiłłami o dobra neuburskie zakończonych układem z marca 1732.
Na podstawie dokonanego w lutym 1702 podziału schedy po rodzicach S. otrzymał dział liczący łącznie 27 wsi, 12 folwarków, miasto Boćki (stolicę «państwa boćkowskiego») na Podlasiu i część miasta Turowa w woj. brzeskim lit. W ciągu 42 lat posiadłości S-y w wyniku zakupów, otrzymywanych spadków, nadań za sprawowanie opieki i posagu żony rozrosły się do 81 wsi, 34 folwarków i 4 i pół miast. Składały się na to klucze (hrabstwa): boćkowski w woj. podlaskim, roski w woj. nowogródzkim, turowski, trościennicki i pratuliński w woj. brzeskim lit., słaboszewicki w woj. sandomierskim. Ten ostatni klucz S. trzymał jako kurator siostry Izabeli Franciszki Flemmingowej. Całość majątku wolnego od długu oceniano w r. 1740 na 2,5–3 mln złp. Dwór S-y liczący ok. 100 osób rekrutował się przede wszystkim z grona klienckich familii szlacheckich i poddanych S-y. Boćki w czasach S-y stanowiły jeden z głównych ośrodków życia politycznego w tej części Rzpltej. Obok kilkunastu pałaców i dworów w dobrach własnych, podskarbi posiadał okresowo rezydencje w Warszawie i Grodnie.
S. wybudował w Boćkach klasztor i kościół dla reformatów (1739), planował także wzniesienie misji jezuickiej w Pratulinie i pijarskiej w Rosi. W r. 1733 ufundował jako wotum dla Matki Boskiej ołtarz główny w kościele paraf. w Skrzeszewie na Podlasiu. Przy dziełach tych pracowało wielu wybitnych artystów, m. in. Jakub Fontana, Jan Jerzy Plersz, Michał Dunin Szpot. Nadwornym architektem S-y w l. 1726–41 był reformata Mateusz Osiecki. S. kształcił w Gdańsku na portrecistę swojego poddanego Jana Sieziewicza. W wyszukiwaniu artystów, zatrudnianych następnie w jego fundacjach, pomagał mu m. in. L. Mathy, rezydent francuski w Gdańsku. W r. 1732 S. założył w swoich dobrach w woj. brzeskim lit. nowe miasto Pratulin (Prattolin). Wzniósł i wyposażył w obrazy i srebra kilka cerkwi w swoich dobrach, m. in. w Trościenicy i Rosi. S. zmarł po długiej chorobie 11 IV 1744 w Pratulinie. Pochowany został we wzniesionej przez siebie kaplicy p. wezw. Św. Tadeusza Judy przy kościele reformatów w Boćkach. Uroczysty pogrzeb odbył się 7 IX 1744.
Z małżeństwa zawartego w lipcu 1709 z Krystyną z Branickich (ok. 1688–1761), córką woj. podlaskiego Stefana (zob.), pozostawił córkę Teresę (ok. 1723–1777), żonę Hieronima Floriana Radziwiłła (zob.), a następnie Joachima Potockiego (zob.); kilkoro innych dzieci, w tym dwóch synów o imieniu Tadeusz, zmarło we wczesnym dzieciństwie.
Portret w zakrystii kościoła poreformackiego w Boćkach; – Estreicher; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Sapiehowie, III; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Dzieduszycki M., Kościół katedralny obrządku łacińskiego we Lwowie, Lw. 1872 s. 90–1; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej, Kr. 1925; Hensel L., Kultura szlachecka w Europie środkowo-wschodniej w I połowie XVIII wieku, Wr.-W. 1986; Kaczorowski B., Fundacje i sprawy artystyczne w państwie boćkowskim Józefa Franciszka Sapiehy, „Biul. Hist. Sztuki” R. 50: 1988 z. 1–2; tenże, Propaganda zgasłej chwały, w: Kultura–polityka–dyplomacja, W. 1990; Piłaszewicz Z., Boćki. Monografia historyczno-urbanistyczna, Białystok 1980; Putkowska J., Architektura zespołu klasztornego reformatów w Boćkach, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” R. 16: 1972; Różycka-Glassowa M., Gospodarka rolna wielkiej własności w Polsce XVIII wieku, Wr.–W. 1964; Truchim S., Konfederacja Dzikowska, P. 1921; Zielińska T., Magnateria polska doby saskiej, W. 1977; taż, Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII wieku, W.-Ł. 1987; – Akty Vil. Archeogr. Kom., IV; Burnowski I., Inwestygacja Górnolotnej Sapieżyńskiej Strzały…, W. 1745; Dziennik Konfederacji Tarnogrodzkiej […] 1715–17, Wyd. E. Raczyński, w: Obraz Polaków i Polski w XVIII w., P. 1841; Grot zwycięski herbowego proporca…, W. 1722; Instrukcje gospodarcze dla dóbr magnackich i szlacheckich z XVII–XIX wieku, Wr. 1958 I; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, W. 1986; Matuszewicz, Diariusz; Metryka Lit.; Ostrowski-Daneykowicz, Swada; Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy wojewody mińskiego, 1666–1721, W. 1862; Raporty rezydentów francuskich w Gdańsku, Gd. 1964 I; Skoczyński P., Regalizacja Dwukoronna czyli podwójna koronacja…, W. 1747; Teka Podoskiego, II 51; – „Kur. Pol.” 1732, 1744, 1753; – AGAD: Arch. Roskie, akta majątkowo-prawne, sygn. tymczasowe 9, 16–19, 23–25, 130, 233–234, 245, 294–309, 314, 318–326, 330, 389, 394–395, 417–425, 436, 442–443, 450–453, 470–471, 476, 480–481, 500, 548–549, akta publiczne, sygn. CLXIX 13/17 i 22, CLXX/108, suplement 2, 95, militaria 3, 4, 11, 12, 25–27, 30, 31, 36, 39, korespondencja, sygn. I/44–68, II/36, XX/1, XX/11, XXV/41, XXX/41, XXX/48–49, XXX/53, XXX/59, XXX/180–81, XXXIV/127, XXXVI/79, XXXVI/153, XXXVI/210, XXXVII/155, LI/76–92, LI/155–LVII/73, LVII/84–86, LVIII/1–104, LVIII/162–163, LX/146–153, LXI/1–2, LXI/33, LXI/43, LXI/46, LXI/66a, Zbiory Anny z Potockich Branickiej, sygn. 399–451, 547–549, Kancelaria hetmańska, sygn. 867, 872, 898, Zbiór A. Czołowskiego, korespondencja Józefa Mniszcha, sygn. 341–356, Zbiór Przyjemskiego, sygn. 2, 3, Zbiór Komierowskich, sygn. 12/12, 61/81, 62/82, Zbiór z Muz. Narod., t. XXX, sygn. 743, Zbiór Ignacego Kapicy Milewskiego, sygn. 8, 25–29, 78, Arch. Radziwiłłów, Dz. V, sygn. 1334, 3590, 10.621, 13.827, 13.831, 13.841, 13.844, 13.845, 13.857, 13.858, 13.872, 15.410, Dz. X (Sapiehowie), Dz. XI, teczki 140, 141; Arch. Klasztoru Franciszkanów-Reformatów w Kr.: Liber additamentorum ad erectiones conventuum Provinciae Maioris Poloniae… 1742–56; B. Jag.: rkp. 101, 110, 5006, 6147 t. 8; B. Ossol.: rkp. 13.004/II, 13.660/II; B. PAN w Kr.: rkp. 349, 3599, 4016; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w W.: Teki Jana Glinki, sygn. 250, 285, 292, 315, 316, 320, 342, 358, 419a, 431, 487; – Kaczorowski B., Józef Franciszek Sapieha podskarbi nadworny litewski (1679–1744). Dwór–Dobra–Fundacja, W. 1989 (mszp. w IH PAN w W.); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Bartłomiej Kaczorowski