INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu

Józef Franciszek Sapieha  

 
 
1679 - 1744-04-11
Biogram został opublikowany w 1994 r. w XXXV tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Sapieha Józef Franciszek h. Lis (1679–1744), podskarbi nadworny lit. Ur. wiosną 1679 (w literaturze mylnie 1670), był drugim synem koniuszego lit. Franciszka Stefana (zob.) i Anny Krystyny z Lubomirskich, bratem star. bobrujskiego Jana Kazimierza (zob.) i woj. mścisławskiego Jerzego Felicjana (zob.).

Po śmierci ojca, od r. 1686 S. pozostawał pod opieką matki, która w r. 1692 poślubiła kanclerza w. lit. Dominika Mikołaja Radziwiłła (zob.). Pod kierunkiem Radziwiłłów rozpoczął S. swoją karierę publiczną. Wiosną 1697 posłował z Brześcia Lit. na sejm elekcyjny. Po rozdwojonej elekcji udał się pod opieką guwernera Józefa Matuszewicza w podróż edukacyjną po Europie. W r. 1697 podjął studia w uniwersytecie w Grazu, a w l. n. był podobno w Bawarii, we Włoszech (Rzym, Florencja, Wenecja), Francji, Holandii, Hiszpanii, a także w Turcji (Konstantynopol). Do kraju wrócił w grudniu 1701 na wieść o śmierci matki. Począwszy od r. 1702 używał S. tytułu star. słonimskiego; starostwo to faktycznie pozostawało w rękach jego stryja Benedykta Pawła (zob.). W l. 1704–5 starał się S. ze względu na bezpieczeństwo własnych dóbr zachować związki zarówno z konfederatami warszawskimi, jak i sandomierskimi. W r. 1706 opowiedział się ostatecznie za Stanisławem Leszczyńskim, który 15 VII t. r. mianował go w miejsce Mikołaja Ogińskiego podskarbim nadwornym lit., lecz do objęcia urzędu przez S-ę nie doszło. W r. 1707 Sapiehowie starali się zapewnić S-że koniuszostwo lit., a następnie dygnitarię generała artylerii lit. Dn. 5 VI 1708 dostał od Stanisława Leszczyńskiego rangę generała majora wojsk lit. Wiosną r. n. dowodził S. regimentem dragonii, rozłożonym głównie na Podlasiu i wschodnim Mazowszu. Po klęsce Karola XII pod Połtawą (8 VII 1709) i po powrocie Augusta II we wrześniu na tron w Rzpltej S. utracił wszystkie dotychczasowe godności. Ordynansem z 10 X 1709 polecił mu August II przekazać komendę nad regimentem hetmanowi Ludwikowi Pociejowi.

Prawdopodobnie zabiegi Wettyna o pozyskanie do swojego obozu politycznego rodu Sapiehów, a także protekcja szwagra, saskiego feldmarszałka Jakuba Henryka Flemminga (zob.), doprowadziły do szybkiego powrotu S-y na utracone funkcje. Dn. 7 V 1710 król dał S-że list przypowiedni na regiment dragonii, mianując go jednocześnie generałem majorem wojsk lit., zaś 3 IV 1713 przywrócił mu urząd podskarbiego nadwornego lit., mający w istocie charakter tytularny, ponieważ zarząd ekonomii lit. spoczywał w rękach Sądu Skarbowego (do r. 1729), a następnie Komisji Skarbu Nadwornego. Sytuacja ta budziła sprzeciw szlachty, o czym świadczy instrukcja woj. brzeskiego lit. na sejm konwokacyjny 1733 r. (z 18 III), w której żądano przywrócenia S-że dawnych uprawnień podskarbińskich. Zabiegi w tej sprawie Sapiehowie prowadzili aż do schyłku lat trzydziestych. W okresie konfederacji tarnogrodzkiej S. odgrywał poważną rolę wśród przeciwników króla. Z obozu konfederackiego w Łęcznej został wysłany jako jeden z 3 posłów do Augusta II z uchwaloną przez konfederatów 7 VIII 1716 instrukcją i 24 VIII t.r. odebrał «respons» na nią. We wrześniu t. r. szlachta woj. brzeskiego lit. wybrała go na konsyliarza konfederacji. Dn. 27 I 1717 August II nadał S-że pułkownikostwo chorągwi petyhorskiej i prawdopodobnie także w tym czasie Order Orła Białego. Były to ostatnie łaski z rąk króla. Od lat dwudziestych S. pozostawał związany z obozem politycznym Potockich. Podczas wielkiego wakansu buław i pieczęci (1728–33) pretendował do urzędu hetmana polnego lit.

Największe natężenie działalności publicznej S-y przypadło na l. 1733–6. Jako poseł z woj. brzeskiego lit. uczestniczył w sejmie nadzwycz. 1733 r., przerwanym śmiercią Augusta II. W marcu t. r. na sejmiku relacyjnym po konwokacji obrano go pułkownikiem woj. brzeskiego lit. Na elekcji t. r. opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim. Bezskutecznie jednak starał się u niego o regimentarstwo lit. W sierpniu 1734 Stanisław Leszczyński mianował go jednym z dziesięciu swoich plenipotentów do zawiązania konfederacji generalnej. S. uczestniczył w zawiązaniu takiego związku w Dzikowie i podpisał akt konfederacji 5 XI t. r. Cały r. 1735 spędził na Podolu (Okopy Św. Trójcy) i w Mołdawii, gdzie operowała jego licząca 2 tys. żołnierzy dywizja, którą dowodzili Antoni Eperyaszy i Dominik Medeksza. Dn. 6 VIII 1735 wraz z bpem kijowskim Samuelem Ożgą i gronem pozostających za granicą stanisławczyków podpisał w Rukszynie koło Chocimia dokument zatytułowany „Publica fidorum patriae…”, w którym protestowano przeciw «uzurpacjom i gwałtom» wyrządzanym przez, nieuznawanego przez nich za króla, elektora saskiego Fryderyka Augusta II. Na jesieni pośredniczył S. w korespondencji między Stanisławem Leszczyńskim i chanem krymskim Kaplanem Gerejem. Po abdykacji Stanisława Leszczyńskiego w wyniku wielomiesięcznych starań podskarbi wraz ze swoim dworem powrócił w marcu 1736 za zgodą Augusta III do swoich dóbr na Podlasie. W maju 1736 przybył do Warszawy, gdzie uznał władzę Wettyna. W ostatnich latach swojej aktywności publicznej S. skupił się na zabiegach o wejście do senatu. Jednakże jego starania o uzyskanie któregoś z wakujących urzędów (woj. podlaskie, kaszt. trocka i wileńska) okazały się daremne. Po raz ostatni S. przebywał w Warszawie podczas sejmu w r. 1738.

Na szczeblu powiatowym zainteresowania S-y ograniczały się głównie do sejmików brzeskiego lit. i wołkowyskiego. Poważne wpływy podczas tych zgromadzeń zapewniały familie Suzinów i Kołłątajów, związane z Sapiehami więzami klientarnymi. Od schyłku l. dwudziestych S. uważany był, obok Jana Fryderyka, za głowę rodu Sapiehów – «prymasa», jak go określił bratanek, Michał Antoni (zob.). S. przewodził swojej rodzinie w sporach z Radziwiłłami o dobra neuburskie zakończonych układem z marca 1732.

Na podstawie dokonanego w lutym 1702 podziału schedy po rodzicach S. otrzymał dział liczący łącznie 27 wsi, 12 folwarków, miasto Boćki (stolicę «państwa boćkowskiego») na Podlasiu i część miasta Turowa w woj. brzeskim lit. W ciągu 42 lat posiadłości S-y w wyniku zakupów, otrzymywanych spadków, nadań za sprawowanie opieki i posagu żony rozrosły się do 81 wsi, 34 folwarków i 4 i pół miast. Składały się na to klucze (hrabstwa): boćkowski w woj. podlaskim, roski w woj. nowogródzkim, turowski, trościennicki i pratuliński w woj. brzeskim lit., słaboszewicki w woj. sandomierskim. Ten ostatni klucz S. trzymał jako kurator siostry Izabeli Franciszki Flemmingowej. Całość majątku wolnego od długu oceniano w r. 1740 na 2,5–3 mln złp. Dwór S-y liczący ok. 100 osób rekrutował się przede wszystkim z grona klienckich familii szlacheckich i poddanych S-y. Boćki w czasach S-y stanowiły jeden z głównych ośrodków życia politycznego w tej części Rzpltej. Obok kilkunastu pałaców i dworów w dobrach własnych, podskarbi posiadał okresowo rezydencje w Warszawie i Grodnie.

S. wybudował w Boćkach klasztor i kościół dla reformatów (1739), planował także wzniesienie misji jezuickiej w Pratulinie i pijarskiej w Rosi. W r. 1733 ufundował jako wotum dla Matki Boskiej ołtarz główny w kościele paraf. w Skrzeszewie na Podlasiu. Przy dziełach tych pracowało wielu wybitnych artystów, m. in. Jakub Fontana, Jan Jerzy Plersz, Michał Dunin Szpot. Nadwornym architektem S-y w l. 1726–41 był reformata Mateusz Osiecki. S. kształcił w Gdańsku na portrecistę swojego poddanego Jana Sieziewicza. W wyszukiwaniu artystów, zatrudnianych następnie w jego fundacjach, pomagał mu m. in. L. Mathy, rezydent francuski w Gdańsku. W r. 1732 S. założył w swoich dobrach w woj. brzeskim lit. nowe miasto Pratulin (Prattolin). Wzniósł i wyposażył w obrazy i srebra kilka cerkwi w swoich dobrach, m. in. w Trościenicy i Rosi. S. zmarł po długiej chorobie 11 IV 1744 w Pratulinie. Pochowany został we wzniesionej przez siebie kaplicy p. wezw. Św. Tadeusza Judy przy kościele reformatów w Boćkach. Uroczysty pogrzeb odbył się 7 IX 1744.

Z małżeństwa zawartego w lipcu 1709 z Krystyną z Branickich (ok. 1688–1761), córką woj. podlaskiego Stefana (zob.), pozostawił córkę Teresę (ok. 1723–1777), żonę Hieronima Floriana Radziwiłła (zob.), a następnie Joachima Potockiego (zob.); kilkoro innych dzieci, w tym dwóch synów o imieniu Tadeusz, zmarło we wczesnym dzieciństwie.

 

Portret w zakrystii kościoła poreformackiego w Boćkach; – Estreicher; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Sapiehowie, III; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Dzieduszycki M., Kościół katedralny obrządku łacińskiego we Lwowie, Lw. 1872 s. 90–1; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej, Kr. 1925; Hensel L., Kultura szlachecka w Europie środkowo-wschodniej w I połowie XVIII wieku, Wr.-W. 1986; Kaczorowski B., Fundacje i sprawy artystyczne w państwie boćkowskim Józefa Franciszka Sapiehy, „Biul. Hist. Sztuki” R. 50: 1988 z. 1–2; tenże, Propaganda zgasłej chwały, w: Kultura–polityka–dyplomacja, W. 1990; Piłaszewicz Z., Boćki. Monografia historyczno-urbanistyczna, Białystok 1980; Putkowska J., Architektura zespołu klasztornego reformatów w Boćkach, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” R. 16: 1972; Różycka-Glassowa M., Gospodarka rolna wielkiej własności w Polsce XVIII wieku, Wr.–W. 1964; Truchim S., Konfederacja Dzikowska, P. 1921; Zielińska T., Magnateria polska doby saskiej, W. 1977; taż, Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII wieku, W.-Ł. 1987; – Akty Vil. Archeogr. Kom., IV; Burnowski I., Inwestygacja Górnolotnej Sapieżyńskiej Strzały…, W. 1745; Dziennik Konfederacji Tarnogrodzkiej […] 1715–17, Wyd. E. Raczyński, w: Obraz Polaków i Polski w XVIII w., P. 1841; Grot zwycięski herbowego proporca…, W. 1722; Instrukcje gospodarcze dla dóbr magnackich i szlacheckich z XVII–XIX wieku, Wr. 1958 I; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, W. 1986; Matuszewicz, Diariusz; Metryka Lit.; Ostrowski-Daneykowicz, Swada; Pamiętniki Krzysztofa Zawiszy wojewody mińskiego, 1666–1721, W. 1862; Raporty rezydentów francuskich w Gdańsku, Gd. 1964 I; Skoczyński P., Regalizacja Dwukoronna czyli podwójna koronacja…, W. 1747; Teka Podoskiego, II 51; – „Kur. Pol.” 1732, 1744, 1753; – AGAD: Arch. Roskie, akta majątkowo-prawne, sygn. tymczasowe 9, 16–19, 23–25, 130, 233–234, 245, 294–309, 314, 318–326, 330, 389, 394–395, 417–425, 436, 442–443, 450–453, 470–471, 476, 480–481, 500, 548–549, akta publiczne, sygn. CLXIX 13/17 i 22, CLXX/108, suplement 2, 95, militaria 3, 4, 11, 12, 25–27, 30, 31, 36, 39, korespondencja, sygn. I/44–68, II/36, XX/1, XX/11, XXV/41, XXX/41, XXX/48–49, XXX/53, XXX/59, XXX/180–81, XXXIV/127, XXXVI/79, XXXVI/153, XXXVI/210, XXXVII/155, LI/76–92, LI/155–LVII/73, LVII/84–86, LVIII/1–104, LVIII/162–163, LX/146–153, LXI/1–2, LXI/33, LXI/43, LXI/46, LXI/66a, Zbiory Anny z Potockich Branickiej, sygn. 399–451, 547–549, Kancelaria hetmańska, sygn. 867, 872, 898, Zbiór A. Czołowskiego, korespondencja Józefa Mniszcha, sygn. 341–356, Zbiór Przyjemskiego, sygn. 2, 3, Zbiór Komierowskich, sygn. 12/12, 61/81, 62/82, Zbiór z Muz. Narod., t. XXX, sygn. 743, Zbiór Ignacego Kapicy Milewskiego, sygn. 8, 25–29, 78, Arch. Radziwiłłów, Dz. V, sygn. 1334, 3590, 10.621, 13.827, 13.831, 13.841, 13.844, 13.845, 13.857, 13.858, 13.872, 15.410, Dz. X (Sapiehowie), Dz. XI, teczki 140, 141; Arch. Klasztoru Franciszkanów-Reformatów w Kr.: Liber additamentorum ad erectiones conventuum Provinciae Maioris Poloniae… 1742–56; B. Jag.: rkp. 101, 110, 5006, 6147 t. 8; B. Ossol.: rkp. 13.004/II, 13.660/II; B. PAN w Kr.: rkp. 349, 3599, 4016; Ośrodek Dokumentacji Zabytków w W.: Teki Jana Glinki, sygn. 250, 285, 292, 315, 316, 320, 342, 358, 419a, 431, 487; – Kaczorowski B., Józef Franciszek Sapieha podskarbi nadworny litewski (1679–1744). Dwór–Dobra–Fundacja, W. 1989 (mszp. w IH PAN w W.); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.

Bartłomiej Kaczorowski

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.