Stempkowski (Stępkowski) Józef Gabriel h. Suchekomnaty (zm. 1793), kasztelan, następnie wojewoda kijowski.
Był synem Jakuba (zm. w lutym 1763), kaszt. żarnowskiego od r. 1722, i Teresy z domu Geschaw (Geschau); wg innych (m.in. A. Rollego) matką S-ego była pierwsza żona Jakuba, Anna z Henrykowskich 1.v. Józefowa Stetkiewiczowa, kasztelanowa żarnowska.
O dzieciństwie S-ego brak wiadomości. Pojawił się na scenie politycznej z tytułem kasztelanica żarnowskiego w r. 1758 jako jeden z dwóch delegatów z sejmiku woj. wołyńskiego, wysłanych do króla Augusta III z petycją, by przyczynił się do wyprowadzenia wojsk rosyjskich z kraju i tym samym usunął przeszkody w sejmowaniu. S. był porucznikiem chorągwi pancernej podkomorzego bracławskiego Michała Czetwertyńskiego (w l. 1760–62). Został posłem z Wołynia na sejm 1760 r. Jako kasztelanic żarnowski i poseł kijowski podpisał 6 IX 1764 elekcję Stanisława Poniatowskiego z woj. kijowskim i równocześnie z woj. wołyńskim. Na sejm 1766 r. posłował z Wołynia; na sesji 8 X t.r. wybrano go na delegata izby poselskiej do powitania senatorów, a następnie 29 XI wyznaczony został do Komisji Wojskowej Kor. Z gronem komisarzy złożył 3 VIII 1767 przysięgę na wierność konfederacji radomskiej. Obrany na sejmiku lubelskim 24 VIII t.r. jako kasztelanic, wkrótce otrzymał stanowisko oboźnego polnego kor. i z tym tytułem posłował na sejm (delegacyjny); po jego zalimitowaniu wszedł do delegacji, wyznaczonej do traktatu z posłem rosyjskim N. Repninem. Gdy 24 XI prymas Gabriel Podoski zaproponował podział materii sejmowych na kategorie i powierzenie ich następnie czterem subdelegacjom, S. znalazł się w zespole rozpatrującym m.in. memoriały kilku miast i mennicy oraz sprawę kupna pałacu dla poselstwa rosyjskiego. Równocześnie wraz z podkomorzym kor. Kazimierzem Poniatowskim i Adamem Ponińskim «prywatnie» opracowywał Projekt regulamentu nowo reformowanego wojska autoramentu polskiego, zmierzający do reformy konnicy. Projekt ten przedstawiony na sesji 23 I 1768 początkowo został przyjęty przez delegację i zaakceptowany przez Repnina, ale na wieść o zawiązaniu konfederacji barskiej, na wniosek króla Stanisława Augusta odrzucony. Podpisał S. ustawy sejmu delegacyjnego, zarówno traktat z Rosją, jak i prawa kardynalne, wszedł też do kilku komisji do rozsądzenia spornych spraw, w tym m.in. o Rokitno.
W maju 1768 z ramienia Komisji Wojskowej towarzyszył S. Franciszkowi Ksaweremu Branickiemu, wówczas łowczemu kor. i gen. artylerii lit., wysłanemu przez króla, aby odzyskać perswazją lub ewentualnie siłą oddziały wojskowe, które przeszły na stronę konfederatów. Wziął udział w pacyfikacji obszarów woj. kijowskiego i bracławskiego ogarniętych chłopskim powstaniem, tzw. koliszczyzną. Jako podkomendny Branickiego uczestniczył m.in. w walkach pod Szarogrodem; wg niektórych przekazów nadzorował (między 14 a 25 VII t.r.) pod Serbami egzekucję jednego z przywódców buntu, Iwana Gonty. Być może we wrześniu (choć figuruje w spisach kawalerów za r. 1769) otrzymał Order św. Stanisława, o który od lipca 1768 zabiegał dla niego Branicki; król dwukrotnie (w lipcu i pod koniec sierpnia) wysyłał kuriera z odznaczeniem dla S-ego. Dn. 14 IX t.r. Branicki zgłosił Stanisławowi Augustowi chęć przekazania dowództwa S-emu, ale król nie wyraził zgody, obawiając się, że S. nie jest dostatecznie doświadczony, by przejąć kierowanie wojskiem. Od grudnia zastępował jednak S. nieobecnego Branickiego, dowodząc partią podolską i ukraińską wojska, liczącą niespełna 1 tys. żołnierzy; w ciągu dwóch miesięcy zdołał przywrócić względny spokój i zasłynąć jako surowy pogromca zbuntowanych chłopów. Dn. 22 I 1769 pisał z Cudnowa, że jeśli konfederaci wejdą do Pawołoczy, to wyśle przeciw nim podjazd; raport S-ego wywołał niezadowolenie obradującej (28 I t.r.) przybocznej rady przy królu; przypomniano, że Komisja Wojskowa nie upoważniła S-ego do występowania przeciw konfederatom. Na początku lutego ostatecznie otrzymał po Branickim funkcję regimentarza partii podolskiej i ukraińskiej. Dn. 15 III król podziękował mu za skuteczną walkę z hajdamakami.
W pierwszym kwartale 1769 założył S. obóz w Kodni (pow. żytomierski), skąd wyprawiał się na akcje przeciw oddziałom rebeliantów. Zorganizował tam też sąd wojskowy (działający do sierpnia 1771) i nadzorował wykonywanie wyroków na hajdamakach. Otrzymał od Komisji Wojskowej dwie dodatkowe chorągwie konne i ordynans, nakazujący przykładne karanie buntowników, zwłaszcza ich przywódców. Komendom S-ego udało się w ciągu r. 1769 rozbić pod Zwinogródką, Litniówką i Olchowcem oddziały Kozaków zaporoskich, dowodzone przez Tymenkę, Panczenkę i Zurbę (Żurbę). Dn. 30 VIII t.r. wydał S. uniwersał, opublikowany drukiem i ogłaszany w kościołach, w którym nakazywał ludności wywiązywanie się z powinności, posłuszeństwo duchownym i dziedzicom, grożąc opornym surowymi karami. Działania operacyjne S-ego utrudniała obecność na terenach objętych buntami chłopskimi oddziałów rosyjskich walczących z konfederatami. Wiosną 1770 przyjechał S. do Warszawy z memoriałem, w którym obok ostrzeżeń, że jeśli wojsko rosyjskie wyjdzie z Polski, mogą się odnowić bunty chłopstwa ukrainnego, skarżył się, że polskiej armii brakuje pieniędzy, a on jako komendant łoży na utrzymanie oddziałów z własnych funduszy. Przywódcy Familii uznali ów przyjazd za nieuzasadnione sytuacją «porzucenie komendy», a na pretensje finansowe S-ego replikowali, że «nagroda jest: starostwo czudnowskie». Pod wpływem raportów S-ego o uprowadzaniu poddanych, wspieraniu buntowników i ogałacaniu kraju z żywności przez wojska rosyjskie postanowiono z końcem kwietnia wystosować notę Komisji Wojskowej do władz rosyjskich. Latem sytuację na Ukrainie pogorszyła zaraza; S. dowodząc korpusem liczącym ok. 1 tys. żołnierzy nie mógł sprostać rozkazom z Warszawy, nakazującym zarówno chronienie granic i współpracę z wojskiem rosyjskim w zwalczaniu zarazy (kordon graniczny, kwarantanna), jak też walkę z bandami hajdamaków. Czasowo S. wycofał się w Mozyrskie; wiosną 1771, po wygaśnięciu zarazy, wrócił na Ukrainę i kontynuował rozprawę z buntami chłopskimi. Najpóźniej od końca r. 1770 konsekwentnie umacniał w Kijowskiem swą pozycję regalistycznego przywódcy, m.in. skutecznie neutralizując wpływy silnej w województwie partii Steckich, Pawszów i Bierzyńskich. Na sejmiku podkomorskim w Żytomierzu (17 III 1771) obietnicą chorąstwa zdołał przeciągnąć na swą stronę przewodzącego wówczas tej partii Łukasza Rybińskiego i przeprowadzić wybór na podkomorstwo dotychczasowego chorążego kijowskiego Józefa Jakubowskiego, wówczas najbardziej zaufanego współpracownika. W kwietniu t.r. zapewnił w wydanym do mieszkańców woj. kijowskiego uniwersale, że niebezpieczeństwo buntów minęło. Działalność S-ego, a może także jego szybka kariera, oprócz uznania budziła niechęć; od niechętnej regalistom Katarzyny Kossakowskiej wiadomo, że na początku sierpnia 1771 niektórzy z Kijowian udali się do króla ze skargami na krzywdy doznane od S-ego. Latem 1772 rozchodziły się wśród konfederatów mylne pogłoski o przygotowywanej przez S-ego w Barze prokrólewskiej konfederacji.
Z własnej inicjatywy S. nadzorował bracławski sejmik podkomorski 27 VII 1772 i przeprowadził wybór królewskiego kandydata. Zamierzał w tym czasie starać się o woj. bracławskie, lecz król powściągnął jego ambicje, ostrzegając: «dojdziesz wysoko i ja ci w tym pomogę, tylko nie bież tak prędko, żebyś się nie zadyszał» (list z 6 VIII t.r.). Skuteczność S-ego jako dowódcy partii ukraińskiej i podolskiej w tłumieniu buntów, w miarę poprawna współpraca z generałami rosyjskimi, a także lojalność wobec króla przyniosły mu 29 X nominację na kaszt. kijowską. Ugruntowała ona jego pozycję przywódcy regalistów w woj. kijowskim. S. uczestniczył 19 II 1773 w radzie senatu, na której na żądanie państw zaborczych wyznaczono termin sejmu; 22 IV t.r. podpisał zawiązaną 19 IV konfederację sejmową. Dn. 28 IV wygłosił mowę, w której kwestionował projekt Ponińskiego, by utrzymać konfederację nawet po zakończeniu sejmu. Dn. 14 V głosował za limitą sejmu, po czym wszedł w skład wyłonionej z sejmu Delegacji, upoważnionej do traktatów z zaborcami. Był jednym z 20 delegatów, których nie udało się Ponińskiemu ani zaborcom zastraszyć czy przekupić; reprezentował w gronie «patriotycznej opozycji» interes królewski. Między 2 VI a 14 IX na sesjach delegacji zabierał głos ponad dwadzieścia razy; przyłączył się do protestów przeciw umieszczaniu w nocie do państw zaborczych wzmianki o gwarancji dla rządów Rzpltej, a na sesjach 22 i 24 IX, w dyskusji o tworzonej Radzie Nieustającej, bronił prerogatyw króla. Dn. 7 IX 1773 otrzymał Order Orła Białego. Często występował także na późniejszych posiedzeniach delegacji; atakował posła pruskiego G. Benoît (11 IX 1773, 5 V 1774), wszedł też (21 IV 1774) do subdelegacji do rozpatrzenia nowego regulaminu wojskowego oraz do deputacji, która miała zabiegać u posła rosyjskiego o uregulowanie kwestii aprowizacji wojsk rosyjskich i przyspieszenie wycofania ich z Rzpltej. Niepokoił się o los duchowieństwa i wiernych Kościoła unickiego; po krótkiej wizycie na Ukrainie latem 1773 donosił o zajęciu przez prawosławnych kilku tysięcy cerkwi unickich. Uczestniczył t.r. na czele asysty wojska kor. w koronacji (8 IX) cudownego obrazu NMP u bazylianów w Poczajowie; uwieczniony został na druku okolicznościowym, z przedstawieniem tej uroczystości (Rolle). W czasie sejmu rozbiorowego został powołany do kilkunastu komisji rozsądzających rozmaite sprawy majątkowe, m.in. podział majątku Lubomirskich, wojewodziców kijowskich i Czetwertyńskich oraz nadzorującej rozgraniczenie powiatów mozyrskiego i owruckiego. Wszedł również w skład komisji rozrządzającej dobrami pojezuickimi; w r. 1774 pożyczył od niej 200 tys. zł. W nagrodę za stłumienie buntów chłopskich i obronę kraju przed zarazą otrzymał na sejmie rozbiorowym ekspektatywę na star. winnickie (woj. bracławskie). Ponieważ posesor żył, wyznaczono tymczasowo S-emu roczną pensję 30 tys. zł, płatną ze skarbu.
W maju 1774, jeszcze przed ostateczną klęską Turcji w wojnie z Rosją, rozpowszechniano informacje, że dwór warszawski zamierza wysłać oddziały pod wodzą S-ego i Marcina Lubomirskiego, by wspomóc Rosję. Odpowiedzialny za wynik sejmików poselskich kijowskich w r. 1776, przybył S. po nich do Warszawy i 23 VIII t.r. podpisał w Radzie Nieustającej akt konfederacji sejmowej; podczas obrad został wyznaczony 26 VIII do deputacji konstytucyjnej, a w dniu następnym do deputacji sprawdzającej Komisję Wojskową W. Ks. Lit. Został także wybrany do Komisji rozsądzającej spór o dobra Bar, o które starał się M. Lubomirski (wkrótce zięć S-ego). Podczas debaty na temat wydatków Rzpltej, pod wpływem obietnicy króla, że przejmie na siebie wypłatę, zrzekł się 11 X pretensji do skarbu o przyznane mu na poprzednim sejmie 30 tys. zł rocznej pensji. Od 5 II 1777, najdalej do 28 II 1778, był S. szefem 5. Pułku Straży Przedniej w wojsku kor.; w r. 1777 został też rotmistrzem 88. Chorągwi Kawalerii Narodowej (był nim do r. 1784). Wiosną 1777, nadal dowodząc jako regimentarz dyw. ukraińsko-podolską, przeprowadził przez podległe mu terytorium zmierzającego do Warszawy posła tureckiego Numan beja, rok później towarzyszył posłowi w drodze powrotnej; z tych podróży sporządził szczegółowy raport. Podczas wizyty Stanisława Augusta 27–29 VIII t.r. w Puławach i należącym do M. Lubomirskiego pobliskim Janowcu, powierzono S-emu odprowadzenie gościa z Janowca do Kazimierza. Dn. 17 XII otrzymał patent gen. lejtnanta. Podlegająca mu dywizja liczyła ok. 3,5 tys. żołnierzy. Do jego obowiązków należały oprócz spraw wojskowych, w tym zapewnienia dostaw i kwater dla wojska polskiego i rosyjskiego (stacjonującego w Rzpltej), ochrona mieszkańców przed szarańczą, zarazą i rabusiami oraz kontrola stanu dróg. Mimo trudności, a nieraz wbrew swym przekonaniom, postępował z obcym wojskiem wg zasad nakreślonych mu przez króla; moderował relacje między armią rosyjską a polską oraz mieszkańcami regionu. Regularnie korespondował z królem; woli Stanisława Augusta, przekazywanej mu także przez szefa Kancelarii Wojskowej Jana Komarzewskiego, podporządkowywał strategię względem swej zwierzchności czyli od r. 1776 Dep. Wojskowego Rady Nieustającej. Gdy Branicki, od r. 1774 hetman w. kor., przeszedł do opozycji wobec króla, S., choć od młodości z nim związany, pozostał wierny Stanisławowi Augustowi. Przeprowadził w lipcu 1778 kijowskie sejmiki: deputacki, gospodarski i elekcyjny na pisarstwo ziemskie; zgodnie z wolą monarchy pokierował też 17 VIII t.r. sejmikiem poselskim w Żytomierzu.
Na sejmie 1778 r., podczas dyskusji nad przedstawionym na sesji 22 X t.r. sprawozdaniem deputacji kontrolującej Dep. Wojskowy, marsz. nadw. lit. Władysław Gurowski wymienił S-ego wśród dowódców zasługujących na uznanie. W r. 1779 pośredniczył S. w sprzedaży przez M. Lubomirskiego regimentu grenadierów pieszych popieranemu przez króla i Komarzewskiego mjr. Józefowi de Witte. Na sejmiku gospodarskim 17 VIII t.r. obywatele kijowscy scedowali na S-ego sumy należne województwu od armii rosyjskiej za furaże jeszcze z czasów wojny rosyjsko-tureckiej 1768–74. Na sejmie 1780 r. wybrano S-ego na kadencję 1780–2 do Rady Nieustającej do Dep. Policji. W r. 1781 król powierzył mu organizację przejazdu rosyjskiego następcy tronu, w. ks. Pawła z małżonką przez południowo-wschodnie województwa i czuwanie nad bezpieczeństwem gości. Przy tej okazji S. przyjął Stanisława Augusta w Łabuniu, swej rezydencji na Wołyniu, i na cześć gościa w rocznicę jego koronacji wyprawił 25 XI t.r. festyn. W l. siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przebywał przeważnie w Warszawie, skąd wyjeżdżał na Wołyń w okresie Bożego Narodzenia i styczniowych kontraktów dubieńskich oraz w związku z sejmikami deputackimi w lipcu, a w latach sejmowych pozostawał tam do sejmików poselskich w sierpniu. Organizował poparcie dla dworu na sejmikach kijowskich, ale wspomagał też regalistów przygotowujących sejmiki wołyńskie i czernihowskie, m.in. w l. 1780 i 1782 chorążego czernihowskiego Franciszka Młockiego. Starał się o poprawę stosunków z nowym greckokatolickim metropolitą kijowskim Jasonem Smogorzewskim i na początku r. 1782 wyjednał dla niego archimandrię owrucką, mimo iż oczekiwał na nią dotychczasowy koadiutor opata, ks. Jozafat Ochocki.
Przed sejmem 1782 r. zdołał S. przeprowadzić 19 VIII t.r. na sejmiku kijowskim wybór przychylnych królowi posłów i nie dopuścić do wystąpień w obronie uwięzionego przez kapit. krakowską bp. Kajetana Sołtyka. Sytuację regalistów w woj. kijowskim utrudniło osiedlenie się na początku t.r. w Białej Cerkwi jednego z przywódców antykrólewskiej opozycji magnackiej, hetmana w. kor. Branickiego z nowo poślubioną małżonką, córką naturalną Katarzyny II Aleksandrą Engelhardt. Z racji sąsiedztwa i dawniejszej zażyłości, a także z uwagi na konieczność kontrolowania sytuacji w województwie S. składał Branickiemu w l. 1782 i 1783 wizyty w Białej Cerkwi i sam też gościł go w Łabuniu. Spotkania odbywały się zazwyczaj przed sejmikami; S. w relacjach do króla pisał ostrożnie o hetmanie, informacje o jego poczynaniach opatrywał łagodzącym komentarzem. Latem 1783 Branicki zapraszał go do wspólnej podróży do Chersonia na rozmowy z ks. G. A. Potiomkinem, lecz król zakazał tego S-emu. Spotkania z Branickim latem t.r. wywołały pogłoski, że Potiomkin zamierza przyczynić się do wypłacenia S-emu zaległych sum za należne woj. kijowskiemu furaże. W tym czasie, w związku z ewentualną wojną z Turcją, wkroczyły bez uprzedzenia na teren woj. kijowskiego i bracławskiego dwa korpusy rosyjskie; dla S-ego oznaczało to konieczność organizowania im pobytu, a także zwiększenia dozoru nad swym wojskiem, by zapobiec zadrażnieniom z oddziałami rosyjskimi. Późnym latem oddział rosyjski pod wodzą Fadiejewa, który operował dotąd na terenach W. Ks. Lit. i w brutalny sposób uprowadzał rzekomych i rzeczywistych zbiegów rosyjskich, skierował się na Ukrainę; S., jako jedyny dowódca Rzpltej, podjął próbę czynnej obrony. Nawołującemu do ostrożności Stanisławowi Augustowi replikował: «sam znam, Miłościwy Królu, okolicznościom uleganie i tak też czynię [...] by nie wprowadzić w wielki ambaras, ale też [...] by żadnej podłości nie uczynić» (list z 13 IX). Być może pod wpływem doświadczeń z mijającego roku lub pod naciskiem ambasadora rosyjskiego O. Stackelberga i Szczęsnego Potockiego zdecydował się S. odejść ze służby wojskowej pod koniec roku; sprzedał szarżę gen. lejtnanta i za 18 tys. dukatów odstąpił Sz. Potockiemu dowództwo nad dyw. ukraińsko-podolską. Być może S. sam zainicjował transakcję, chcąc wykorzystać ostatnią nadarzającą się okazję sprzedaży rangi (od początku r. 1784 nie było to już możliwe), jednak w listach do króla przedstawiał oddanie dowództwa jako wymuszone. W l. 1784–6 był członkiem Komisji Skarbowej Kor.
Od lat zabiegał S. o woj. kijowskie, jednak król jeszcze w r. 1784 rozważał nadanie go Sz. Potockiemu. Dopiero straciwszy po sejmie t.r. złudzenia, co do lojalności Szczęsnego, zdecydował się wypełnić dawne obietnice wobec S-ego i 22 II 1785 nadał mu woj. kijowskie. Na wieść o planowanym zjeździe magnackich opozycjonistów w Humaniu S. pisał do Branickiego, «aby się uwodzić nie dał, że król potrzebniejszy zawsze jak wszyscy Potoccy». Dokonał uroczystego wjazdu podczas sejmików deputackich w Żytomierzu w lipcu t.r.; reasumował i nadzorował sądy graniczne, poza tym zreorganizował urzędy grodzkie kijowskie, m.in. ustanawiając 10 burgrabiów grodzkich. Nadal kierował w Kijowskiem stronnictwem królewskim, opierając się zarówno na gronie lojalnych wobec króla, jak i pozyskiwanych przez siebie latami działaczy; byli wśród nich m.in. Bierzyńscy, sędzia ziemski żytomierski Adam Bukar, chorąży żytomierski, potem kijowski Stanisław Kajetan Giżycki i podkomorzy kijowski Rybiński. Starannie przygotowywał sejmik żytomierski przed sejmem 1786 r., zwłaszcza, że wobec ofensywy stronników hetmańskich prognozy były złe; ponownie odwiedził wtedy Branickiego, w Białej Cerkwi, prosił też króla o zgodę na kompromis z opozycją, do czego dotąd nie musiał się uciekać. Z pomocą metropolity kijowskiego Smogorzewskiego, kaszt. owruckiego Michała Trzeciaka i podczaszego lit. Filipa Nereusza Olizara, który zmobilizował 500 szlachty i urzędników województwa, próbował S. przeciwstawić się siłom hetmana Branickiego, liczącym ok. 3 tys. «gminu szlacheckiego». Stronnicy królewscy nie zdołali jednak przedrzeć się do zajętego przez stronników hetmańskich kościoła i żadnego z nich nie udało się wybrać na posła. Osamotniony S. zagajał sejmik i przyjął narzuconych kandydatów; zgodził się też, by w gronie posłów kijowskich, znalazł się jako szósty poseł jego syn, Jan. S. nie poparł inicjatywy innego regalisty A. Bukara, by pod pretekstem spóźnionej pory rozpoczęcia sejmiku wnieść do grodu manifest o jego nieważności. W instrukcji kijowskiej znalazł się zapis o usunięciu nazwiska Branickiego z dekretu sądu marszałkowskiego, co również było sukcesem partii hetmańskiej. Zapewne w l. osiemdziesiątych podjął S. starania o poprawę sytuacji Żytomierza, dzięki którym miasto odzyskało swe prawa i przywileje ekonomiczne.
W l. 1786–8 zasiadał S. ponownie w Radzie Nieustającej, tym razem w Dep. Wojskowym; prezydował temu Departamentowi w r. 1787 podczas wyjazdu króla do Kaniowa. Nie mógł więc osobiście przyjmować Stanisława Augusta, który podążając nad Dniepr, ponownie odwiedził Łabuń. Wizyta ta obrosła legendą, w której trudno dziś oddzielić prawdę od fantazji; wg przekazów jej przygotowaniem zajmować się mieli A. Bukar i Jan Duklan Ochocki. Pałac wielkim kosztem odnowiono, sprowadzono meble mahoniowe i komplety saskiej porcelany, a z Krakowa i Warszawy specjały kulinarne. Jedną z sal urządzono na podobieństwo gabinetu króla na Zamku Królewskim w Warszawie. Podczas wizyty króla, 16 III, wystąpiła «wyborna, złożona z wirtuozów muzyka», grali Zawadzki, Pilecki i Kamiński oraz orkiestra pałacowa S-ego. Koszt przyjęcia Stanisława Augusta przekroczył 1 mln zł. W Kaniowie król upomniał się m.in. o zaległe sumy, przyznane S-emu przez sejmik kijowski jeszcze w r. 1779; sprawa została załatwiona pomyślnie dzięki poparciu Potiomkina latem 1788. W maju t.r., w okresie gdy współpracujący m.in. ze Sz. Potockim Potiomkin demonstrował jeszcze przyjaźń dla króla, uczestniczył S. w zjeździe opozycji w Elizabetgrodzie (Jelizawietgradzie), skąd raportował Stanisławowi Augustowi przebieg spotkania, podkreślając dezaprobatę Potiomkina dla ataków Branickiego na politykę władcy. Sam był kuszony przez Potiomkina do wzięcia udziału w projektowanej opozycyjnej konfederacji obietnicą 15 tys. rb. Również w maju obiecał S. wesprzeć starania metropolity Smogorzewskiego o miejsce w senacie i w zamian wyjednał zrzeczenie się przez niego archimandrii owruckiej na rzecz ks. Ochockiego.
Już od stycznia 1788 przygotowywał S. sierpniowy sejmik poselski woj. kijowskiego, współpracując i zarazem rywalizując z podkomorzym żytomierskim Józefem Bierzyńskim. Nie mogąc wziąć udziału w otwartym 6 X t.r. sejmie z powodu ciążącego na nim procesu, zjednywał przez osoby zaufane opinię sejmujących, m.in. dla sprawy dopuszczenia do senatu metropolitów unickich, tj. Smogorzewskiego, a po jego śmierci Teodozego Rostockiego. Wraz z innymi członkami Dep. Wojskowego Rady Nieustającej składał przysięgę na sesji sejmowej 20 X. Kiedy wiosną i latem 1789 w związku z morderstwem dokonanym na rodzinie Wyleżyńskich odnowiły się obawy przed buntami chłopskimi, schroniło się w Łabuniu u S-ego wielu obywateli województwa; S. zabiegał wtedy o przysłanie tam wojska kor. Król obiecał wysłać wojsko i zarazem prosił S-ego, by zapobiegał wszelkim próbom powoływania milicji wojewódzkich i zawiązania przeciwnej sejmowi konfederacji; za utrzymanie spokoju w zagrożonych rozruchami województwach podziękował później m.in. S-emu i Sz. Potockiemu. Prawdopodobnie latem t.r. S. wyjechał z kraju i przebywał na kuracji w Karlsbadzie. W lutym 1790 nadzorował sejmik zwołany (11 II) dla wyboru komisji cywilno-wojskowych. W nocy z 6 na 7 IV t.r. doświadczył S. trzęsienia ziemi w Łabuniu, o czym donosił królowi w liście z 21 IV. W lipcu przekazał kierowanie kijowskim sejmikiem gospodarskim jednemu z kasztelanów; uchwalono tam wtedy antysukcesyjną odezwę. Przed sejmikami poselskimi w listopadzie, choć wciąż lojalny wobec króla, nie ukrywał niechęci wobec planów sukcesyjnych, ale nie przeciwdziałał uchwaleniu poparcia dla nich w instrukcji sejmikowej z 16 XI; królowi donosił, że szlachtę straszono, iż w przypadku braku takiego laudum na polskim tronie zasiądzie Potiomkin. Zapewne jeszcze w październiku zrezygnował z urzędu woj. kijowskiego, sprzedając go podobno za 15 tys. dukatów bankierowi Protowi Potockiemu, ale podczas listopadowych sejmików występował jeszcze w dawnej roli (następca nie był zaprzysiężony). Rolę przywódcy regalistów w Kijowskiem przejął Bierzyński, jednak S. zachował wpływ na nominacje, m.in. wyjednał ordery dla metropolity Rostockiego. Zrujnowany przeniósł się do Warszawy i zamieszkał w pałacu Świętokrzyskim (kamienicy misjonarzy przy Nowym Świecie). Wg Ochockiego był na Zamku w momencie uchwalenia Ustawy Rządowej 3 V 1791, przyjął też zaproszenie na uroczysty obiad wydany przez mieszczaństwo warszawskie w dniu królewskich imienin (8 V t.r.). W ulotnej satyrze z czasów sejmu wypominano S-emu, że «przez intrygi wojskiem władał/Przez intrygi wszedł do krzesła/Przez intrygi wszystko stradał/Na gołotę go wyniesła» („Zagadki Sejmu Czteroletniego”, W. 1996).
S. miał jakieś dobra dziedziczne w woj. ruskim, które sprzedał (nie wiadomo, kiedy). W woj. kijowskim posiadał w r. 1772 dziedziczną wieś Poczujki. Procesował się ze Sz. Potockim o Targowicę; oddał ją na mocy ugody podczas sejmu 1776 r. Prawdopodobnie w r. 1775 nabył od woj. kijowskiego Stanisława Lubomirskiego posiadłość w Łabuniu na Wołyniu, gdzie z czasem wg projektu Efraima Schrögera wzniósł okazały, dwukondygnacyjny (w części środkowej były trzy kondygnacje) klasycystyczny pałac na skarpie nad rzeką Poganką. Założenie pałacowe obejmowało oficyny połączone z budynkiem głównym galeriami (po 26 kolumn toskańskich) oraz luźno stojące dworki, a także park z altankami, sadzawkami, klombami i małymi gaikami; prawdopodobnie projekt nie został ukończony. Rezydencja liczyła ponad sto komnat; wystrój największej z nich nawiązywał do Sali Marmurowej Zamku Królewskiego w Warszawie; w zbudowanym w r. 1781 z okazji wizyty Stanisława Augusta ołtarzyku na jego cześć miał płonąć wieczny ogień. Wielkie wrażenie wywarła na gościach ogromna sala balowa, z galerią dla orkiestry, mozaikowymi ścianami i olbrzymimi zwierciadłami. W rezydencji znajdował się przynajmniej jeden dziedziniec wewnętrzny, na którym S. musztrował swoje wojska. Z okazji pobytów króla oraz w czasie tzw. świąt królewskich (imienin, rocznic) urządzano w Łabuniu wystawne festyny z salwami armatnimi, goszczono znaczniejszych obywateli okolicznych województw. S. «wąs miał jeden biały, drugi czarny, chodził po polsku, zawsze w mundurze generalskim» (Ochocki), «rubaszny i posuwisty, [...] czuprynę podgalał, z dykteryjkami się nosił» (Rolle). Utrzymywał kontakty m.in. z Hańskimi z Pulin, Bukarami z Januszpola, Ilińskimi z Romanowa, Woroniczami z Trojanowa, Giżyckimi z Krasnopola, M. Lubomirskim z Lubaru, Adamem z Cudnowa i Kalikstem z Połonnego Ponińskimi. «Służby miał co niemiara [...] za ciężką swą landarą wlókł bryk [...] kilka z kuchnią, piwnicą, żywnością [...] na koźle dwóch chłopców do nakładania fajki, którą nieustannie palił» (Rolle). Zmarł kompletnie zrujnowany w Warszawie w poł. r. 1793 (wg S. Bukara w kwietniu lub maju).
Z zawartego najpóźniej w r. 1766 małżeństwa z Franciszką z Tarkowskich h. Klamry (zm. 1777), córką kaszt. brzesko-lit. Stefana (zm. 1750), miał S. co najmniej dwie córki: Honoratę i Katarzynę oraz trzech synów: Aleksandra, Jana i Jakuba. Po śmierci żony, zimą 1783, z poparciem metropolity Smogorzewskiego starał się bez powodzenia o rękę starościny żmudzkiej Ludwiki z Rzewuskich Chodkiewiczowej. Honorata (zm. 1819), poślubiła w r. 1777 Marcina Jerzego Lubomirskiego (zob.), lecz wkrótce wszczęła z pomocą S-ego (interweniującego u króla) postępowanie rozwodowe, ukończone w r. 1782; następnie poślubiła, zapewne w r. 1784, kaszt. buskiego Teofila Załuskiego (1760–1831); w trakcie tego małżeństwa związała się z ambasadorem rosyjskim O. Igelströmem, za którego wyszła za mąż po kolejnym rozwodzie (ok. 1794); w r. 1791 została damą austriackiego Gwiaździstego Krzyża. Katarzyna wychowywała się pod opieką hetmanowej Aleksandry Ogińskiej, która przyczyniła się, za pośrednictwem króla, do wypłacenia jej przez S-ego posagu (wkrótce po sprzedaży woj. kijowskiego w r. 1790); być może to Katarzynie był poświęcony «domek Stempkowskiej, wojewodzianki kijowskiej» w Aleksandrii w Siedlcach. Syn Jan służył w l. 1775–80 w regimencie pieszym M. Lubomirskiego, od r. 1777 w randze kapitana; od r. 1781 był w Kawalerii Narodowej podpułkownikem w 1. Pułku Straży Przedniej Kajetana Miączyńskiego; w r. 1786 został pułkownikiem, a także posłem na sejm; w r. 1787 otrzymał Order św. Stanisława; w r. 1791 był gen. majorem i z tym tytułem odszedł ze służby w wojsku. Wbrew woli ojca poślubił niezamożną pannę Kruszewską; wg Ochockiego zmarł młodo. Aleksander (zm. 1781), od r. 1775 także służył w regimencie M. Lubomirskiego. Jakub, w l. 1784–6 porucznik w chorągwi Franciszka Łaźnińskiego 2. Brygady Kawalerii Narodowej, wg Ochockiego ukończył szkoły «na krótko przed śmiercią ojca»; ożenił się ze Świętosławską.
S. miał kilkoro rodzeństwa, m.in. siostrę Katarzynę (zm. 1773), kasztelanową kamieniecką, żonę Kajetana Hryniewieckiego (zob.), oraz nieznaną z imienia, żonę Wawrzyńca (wg K. Niesieckiego) Morskiego, 2.v. Grabińską. Brat S-ego Jan (zapewne przyrodni) był od r. 1766 szambelanem, brał udział w konfederacji barskiej, był kawalerem Orderu św. Stanisława; żonaty z Bilską (podobno łowczanką nadw.), miał m.in. syna, który wychowywał się na dworze S-ego. Elekcję Stanisława Poniatowskiego podpisał z woj. wołyńskim kasztelanic żarnowski Ignacy Stempkowski; osoba o tym imieniu wymieniona jest także w spisie szambelanów. Sam S. nie wspominał jednak w listach o bracie Ignacym, być może to Jan Stempkowski był dwojga imion.
Wsławiony okrutnymi represjami wobec hajdamaków, zyskał S. przydomek «straszny Józef», a pamięć o sprawowanych przez niego w Kodni egzekucjach, dzięki relacjom spisanym przez służącego mu w walkach Kozaka Szelesta, utrwaliła się w legendzie, m.in. w postaci przekleństwa «ščob' tebe sviata Kodnia ne mynula!». Postać S-ego i dwór w Łabuniu pojawiają się u współczesnych pamiętnikarzy, m.in. S. Bukara, Jana Duklana i Jozafata Ochockich, a także Adama Moszczeńskiego i Kajetana Koźmiana. S. występuje w XIX-wiecznych pamiętnikach oraz zbiorach gawęd i opowieści Antoniego Józefa Rollego, Eustachego Iwanowskiego (Heleniusza) i Józefa Karwickiego (pseud. Włast). Do S-ego nawiązał Juliusz Słowacki, tworząc postać regimentarza Stempowskiego w „Śnie srebrnym Salomei” (1843). Józef Korzeniowski umieścił S-ego w powieści „Pan stolnikowicz wołyński” (Pet. 1854), będącej po części plagiatem „Pamiętników” Ochockiego. Franciszek Smuglewicz sportretował S-ego na obrazie „Sesja Trybunału Lubelskiego pod laską Kajetana Olizara w przytomności króla Stanisława Augusta” (Muz. Narod. w Kr.), a Jan Matejko namalował go na obrazie z cyklu „Dzieje cywilizacji w Polsce” pt. „Konstytucja 3 Maja, Sejm Czteroletni, Komisja Edukacyjna, Rozbiór” (1888, Muz. Narod. w W.).
Portret nieznanego pędzla do r. 1917 znajdował się w Jasienicy (Kościelnej) (pow. brzozowski); Kopia (z r. 1857) portretu z końca XVIII w. na Zamku Królewskim w W., repod. w: Senatorowie i posłowie Sejmu Wielkiego, Oprac. J. Kowecki, W. 1991; – Estreicher; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Łoza, Kawalerowie; Niesiecki; Nowy Korbut, IV–VI; Oficerowie Rzpltej 1777–1794, I cz. 1–3; PSB (Chodkiewicz Jan, Chojecki Hilary, Czacki Feliks Szczęsny, Dubrawski Andrzej, Hryniewiecki Kajetan, Jerlicz Roch, Ochocki Jan Duklan, Ochocki Jozafat, Olizar Filip Nereusz, Poniatowski Kazimierz, Poniatowski Stanisław, Potocki Prot, Potocki Szczęsny, Rostocki Teodozy, Rybiński Jan Nepomucen, Smogorzewski Jason); Pułaski, Kronika; Słown. Geogr. (Łabuń); – Aftanazy, Dzieje rezydencji, V, VIII, IX, XI; Borek P., Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach. Bohaterowie, fortece, tradycje, Kr. 2001; Chojecki R., Patriotyczna opozycja na Sejmie 1773, „Kwart. Hist.” R. 79: 1972 z. 3 s. 557, 559; Ciołek G., Ogrody polskie, W. 1978; Czaja A., Między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786–1789, W. 1988; Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli, W. 1998; Dihm J., Niemcewicz jako polityk i publicysta w czasie Sejmu Czteroletniego, Kr. 1928; Filipczak W., Sejm 1778 roku, W. 2001; Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce 1773–1794, Wr. 1979; Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Kalinka W., Sejm Czteroletni, W. 1991; [Karwicki J.] Włast J., Opowiadania historyczne, Kr. 1897 s. 63; Kądziela Ł., Między zdradą a służbą Rzeczypospolitej. Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, W. 1993; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1991; tenże, Polska a Turcja, W. 1936; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909, 1911; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 r., W. 1937; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, W. 1991; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, Kr. 1897 I 338, II 258, 327; Kucharski M., Działalność dyplomacji polskiej w Berlinie w latach 1788–1792, Kr. 2000; Lorentz S., Efraim Szreger, architekt polski XVIII wieku, W. 1986; Michalski J., Polska w dobie wojny o sukcesję bawarską, Wr. 1964 s. 16, 32; tenże, Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; tenże, Sejmiki 1788 roku, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 53, 61, 65, 337–8; Mycielski M., Marcin Badeni (1751–1824). Kariera kontuszowego ministra, W. 1994; Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego. Studia z historii wojskowości, W. 1962; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. II, Pet. 1898 s. 100–2, 114–15; Ratajczyk L., Przezwyciężenie kryzysu militarnego Polski przed reformami Sejmu Czteroletniego, W. 1975 s. 38, 171; tenże, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788–1792, W. 1975; Reychman J., Orient w kulturze polskiego Oświecenia, Wr. 1978; [Rolle J. A.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966; Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej, W. 1966; tenże, Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, W. 1957; Senatorowie i posłowie Sejmu Wielkiego, Oprac. J. Kowecki, W. 1991; Serczyk W., Hajdamacy, Kr. 1972; Srogosz T., Dżuma ujarzmiona? Walka z czarną śmiercią za Stanisława Augusta, Wr. 1997; Suchodolska E., Wrede M., Jana Matejki „Dzieje cywilizacji w Polsce”, W. 1998; Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe, Ł. 1994; Szwedowska J., Muzyka w czasopismach polskich XVIII w. Okres stanisławowski (1764–1800), Kr. 1986; Wojtyński M., Szkatuła prywatna Stanisława Augusta Poniatowskiego, W. 2003; Wysocki J., Józef Ignacy Rybiński, Rzym 1967; Zarzycki W., Biskup Adam Naruszewicz, luminarz polskiego Oświecenia, L. 1999; Zielińska Z., „O sukcesji tronu w Polszcze” 1787–1790, W. 1991; Zienkowska K., Jacek Jezierski, kasztelan łukowski (1772–1805), W. 1963; taż, Stanisław August Poniatowski, W. 1998; – Bukar S., Pamiętnik z końca XVIII w. i początku XIX, Drezno 1871 s. 3, 6, 99, 162, 189–90, 220–2; Cieszkowski A., Pamiętnik anegdotyczny z czasów Stanisława Augusta, W. 1906 s. 26, 29, 97–8; Diariusz sejmu, W. 1776 s. 15, 16, 287; Dunin-Borkowski J. S., Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; [Iwanowski E.] Eu...Heleniusz, Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901 II–III; tenże, Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 I 536; tenże, Rozmowy o polskiej Koronie, Kr. 1873 I 304, 679, II 103, 185; Kodenska Kniga, Ukraïnsky Archiv, Kyïv 1931 II; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, Wyd. B. Zaleski, P. 1872 s. 30–1, 45–6, 50, 54–7, 64, 73, 82, 92, 95, 106, 109–10, 115–24, 138, 147–52; Korespondencja księcia Karola Stanisława Radziwiłła..., Wyd. K. Waliszewski, Kr. 1888; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim w roku 1768, Wyd. L. Gumplowicz, Kr. 1872 s. 13, 15, 20, 25–6, 30, 40, 43, 47, 55, 59, 61–3, 71, 77, 105–6, 108, 110, 117, 121, 170, 174–6, 180–1, 184; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972; Listy Jana de Witte (1777–1779), Wyd. S. Krzyżanowski, Kr. 1868; Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, Wyd. K. Waliszewski, P. 1883; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925 (poza indeksem s. 107); tenże, Pod władzą księcia Repnina (ułamki pamiętników), W. 1971; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I–II; Morawski K. M., Dwie rozmowy Stanisława Augusta z Ksawerym Branickim, „Kwart. Hist.” T. 24: 1910 s. 154, 160; Moszczeński A., Pamiętniki, W. 1905 s. 123–4; Naruszewicz A., Diariusz podróży Stanisława Augusta króla na Ukrainę w roku 1787, W. 1805 s. 195, 252; tenże, Korespondencja, Wr. 1959; Niemcewicz J., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Ochocki J. D., Pamiętniki, Wil. 1857 I 30, 49, 51–2, 54, 56, 75, 77, 104–5, 108, 183–96, 203–5, 208–14, 217–22, 224–33, 292–3, 318, 329–31, 337, 341–2, 346, 353–4, 378–9, 416–17, 421–2, 424–33, 435–6, II 32, 39, 41, 48–50, 63–5, 111–15, 120, 122, 126–8, 130–41, 149, 153, 157, 159, 162; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Poezje zebrane Wojciecha Miera, Oprac. E. Rabowicz, W. 1994; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I–II; Protokół albo opisanie zaszłych czynności w delegacji, W. 1775–6 I–VII; Sapieżyna T., Z pamiętnika konfederatki, Kr. 1914; Trębicki A., Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego roku 1793 w Grodnie. O rewolucji 1794, Oprac. J. Kowecki, W. 1967; Urzędnicy, III/4, IV/3; Vol. leg.,VII 255, 261, 465, 489, 555, 567, 570, 594, 605, 677, 767, 776, 792, 869, VIII 4, 7, 16, 17, 25, 28, 35, 39, 47, 63, 73, 141, 268, 313, 382, 383, 392, 393, 403, 412, 416, 421, 426, 450, 469, 473, 479, 499, 501, 507, 510, 519, 534, 546, 555, 581, 583, 587, 609, 777, IX 10, 11, 35, 36; Wybicki J., Życie moje, Kr. 1927; – AGAD: Akta Skarbowo-Wojsk., Dz. 85 rkp. 120 k. 68, 127, rkp. 121 k. 71, 134, rkp. 122 k. 64, rkp. 127 k. 27–51, Arch. Król. Pol., sygn. 90 k. 143, 193 (diariusz podróży królewskiej do Wiśniowca w r. 1781), Arch. Radziwiłłów, Dz. V/15 104, Militaria z Jabłonny, sygn. 4, 34, 37, 38, Zbiór Popielów, sygn. 189, 200–203, 208, 210, 323 (protokół delegacji 1767–8); B. Czart.: sygn. 631, 667, 688, 698, 700, 709, 710, 721, 723, 728, 730, 734–736, 799, 825, 928, 930; B. Narod.: BOZ, sygn. 1821; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 320, 321, 323, 7156, 8326; Rossijskij gosudarstvennyj voenno istoričeskij archiv w Moskwie: F. 52 (Bumagi kancelarii kniaz’ja Potemkina Tavričeskogo 1787–91) op. 2 nr 39 k. 50.
Agnieszka Kamińska