Lisowski Józef h. Jeż przydomek Odrowąż, imię zakonne Herakliusz (1734–1809), połocki arcybiskup unicki, metropolita kościoła unickiego w cesarstwie rosyjskim. Pochodził z rodziny z dawna osiadłej w W. Ks. Lit. Syn Józefa i Konstancji z Łepkowskich. Naukę rozpoczął w szkółce parafialnej w Uszaczu (woj. połockie). Z powodu trudności materialnych wcześnie wstąpił tamże do zakonu bazylianów, przyjmując imię Herakliusz. Przeniesiony do klasztoru Św. Zofii w Połocku, przyjął święcenia kapłańskie i został obrany przełożonym klasztoru. W r. 1778 został wyniesiony na opactwo (archimandrię) onufrejskie (Onufriewo lub Onufry w pow. Czeryków na Białorusi Wschodniej). Było to stanowisko wysokie, a także intratne. Kiedy w r. 1780 arcbp połocki Jazon Smogorzewski został metropolitą kijowskim, opuszczając Połock powierzył zarząd diecezji 3 duchownym unickim: L-emu, Ambrożemu Kiryatowi oraz Inocentemu Malinowskiemu. Ten stan rzeczy zaakceptowała Katarzyna II ukazem z 2 (13) VII 1780. W r. 1784 przybył do Rosji nuncjusz G. A. Archetti celem uporządkowania sytuacji Kościoła katolickiego. S. Siestrzeńcewicz, arcbp mohylowski z nominacji Katarzyny II, wysunął kandydaturę L-ego na arcybiskupstwo połockie. Popierali go G. Potemkin oraz wicekanclerz J. Ostermann, który prowadził układy z Archettim, a także Jerzy Konisski, prawosławny arcbp mohylowski. Kandydatem Archettiego był Porfiry Ważyński, generał bazylianów i opat żydaczowski. Katarzyna II uzależniła zgodę na obsadzenie arcybiskupstwa połockiego od uznania przez Rzym archidiecezji mohylowskiej. Archetti przyjął ten warunek i L. został mianowany arcybiskupem połockim (styczeń 1784). Sakrę biskupią otrzymał z rąk Gedeona Horbackiego, bpa pińskiego i turowskiego, w cerkwi w Mordaszewicach (pow. orszański) 7 (18) IV 1784, zamiast w Połocku, gdyż takie było życzenie Potemkina.
O rządach L-ego w Połocku wiadomo niewiele. Stał się powolnym narzędziem w ręku rządu. Przystąpił do «oczyszczania» obrządku unickiego z łacińskich naleciałości. Przyjął obyczaje i strój kleru prawosławnego. Wszakże obsadzenie po 4-letniej przerwie arcybiskupstwa połockiego poprawiło sytuację unii. Na życzenie władz rosyjskich i prośbę L-ego Rzym w r. 1785 poddał jego jurysdykcji klasztory bazyliańskie w granicach diecezji. Wkrótce doszło do zatargu L-ego z metropolitą T. Rostockim i Stanisławem Augustem o jurysdykcję w części archidiecezji połockiej, która po r. 1772 pozostała przy Rzeczypospolitej, a także z zakonem Bazylianów. W r. 1800 L. został oskarżony przez bazylianów wobec władz rosyjskich o przywłaszczenie funduszów klasztornych. Oskarżyciele, Jarmołowicz i Herakliusz Kiryat, zostali osadzeni w Schlusselburgu. W r. 1795 Katarzyna II oddała L-emu jurysdykcję nad kościołami unickimi w skasowanych diecezjach na terytorium II zaboru. Nie dotyczyło to ziem trzeciego zaboru, gdyż tam nie doszło wówczas do akcji konwersyjnej. L. przystąpił do wykonywania jurysdykcji, nie czekając na bullę papieską. W r. 1796, z polecenia Katarzyny II, odbył wizytację cerkwi unickich na Wołyniu. Wydał list pasterski do duchowieństwa unickiego, by nie przeszkadzało unitom przechodzić na prawosławie, i zalecał uległość w stosunku do hierarchii prawosławnej; zgodził się na poddanie jej kontroli unickich ksiąg metrykalnych (list z 28 VIII 1797 v. s.). Działalność L-ego wzbudziła podejrzenie nuncjusza L. Litty, że jest «poco zelante per la santa unione». Przy nowej regulacji stosunków kościelnych w granicach imperium rosyjskiego w czasie układów z nuncjuszem Littą ustalono, że unicka diecezja połocka ma obejmować ówczesne gubernie witebską i mohylowską, które przez pewien czas stanowiły jedną gubernię białoruską (ukaz z 9 V <28 IV> 1798). Papież Pius VI bullą «Maximis undique pressi» z 18 XI 1798 zatwierdził nowe rozgraniczenie diecezji.
W l. 1803–4 L. odbył podróż do Jerozolimy. Na ręce przybywającego w tym czasie do Rosji nuncjusza Arezzo przesłał projekt unii z cerkwią prawosławną, powołując się na tzw. projekt sorboński z r. 1717. Wyjazd L-ego bez zgody Watykanu i w momencie przybycia nuncjusza wywołał dezaprobatę tego ostatniego. Po śmierci metropolity T. Rostockiego (styczeń 1805), pozbawionego władzy już w r. 1795 i przymusowo zamieszkałego w Petersburgu, ukazem z 24 VII 1806 został L. mianowany metropolitą «unitarum ecclesiarum in Russia», bez oznaczenia siedziby. Stało się to wbrew gwałtownym sprzeciwom Siestrzeńcewicza i synodu. Aktu tego nie uznał również Rzym. L-emu chodziło o uniezależnienie od Rzymu nominacji biskupów unickich na terenie zaboru rosyjskiego. Był odznaczony Orderem Św. Stanisława (1787) oraz Orderami rosyjskimi Św. Włodzimierza i Św. Aleksandra Newskiego I kl. Zmarł 30 VIII 1809.

Podr. Enc. Kośc.; Boniecki; – Bartoszewicz J., Szkic dziejów kościoła ruskiego w Polsce, Kr. 1880 s. 329–38, 349; Kojalovič M., Istorija vossoedinenija zapadnorusskich unijatov, Pet. 1873 s. 273–80; Likowski E., Dzieje kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX w., W. 1906 II 14–30; Loret M., Kościół katolicki a Katarzyna II, 1772–1784, W. 1910; Łoza S., Kawalerowie Orderu Św. Stanisława, W. 1925; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. 1914 I; Pełesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom, Würzburg–Wien 1881 II 793–6; Pierling P., La Russie et le Saint Siège, Paris 1912 V; Theiner A., Vicissitudes de l’église catholique de deux rites en Pologne et en Russie, Paris 1843 I 190–1; Tolstoj D. A., Rimskij katolicizm v Rossii, Pet. 1876 II; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie, Wil. 1938; – Annales Ecclesiae Ruthenae, Wyd. M. Harasiewicz, Lw. 1862 846–52; Epistolae J. Smogorzewski metropolitae Kijowiensis 1780–1788, Ed. A. G. Velikij, Romae 1965, Analecta Ordinis SBM; Nonciatures de Russie d’après les documents authentiques, Par M. J. Rouet de Journel, Città del Vaticano 1922–52 I–IV.
                                                                                                                                                                                                                                   Leonid Żytkowicz