Mniszech Józef Jan Tadeusz h. własnego (zm. 1797), chorąży w. kor., później ochmistrz w. królestw Galicji i Lodomerii, popularyzator wiedzy przyrodniczej. Był synem Jana Karola (zob.) i Katarzyny z Zamoyskich Mniszchowej (zob.), bratem Michała Jerzego (zob.). M. posiadał dobra w Małopolsce, głównie wschodniej: Ulanów, Bieliny, Chyrów, Mikulińce, Laszki Murowane, Szuminę, Przędzel, Sanoczek, Stróże Wielkie i Małe, Dąbrówkę Ruską, Dąbrowicę i in., oraz wójtostwo w Sanoku. Podobnie jak jego bracia, M. zawdzięczał staranne wykształcenie matce. Edukacją Mniszchów kierował zaprzyjaźniony z ich domem Feliks Łoyko, ekonomista, historyk i polityk. M. wraz z braćmi kształcił się w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie. Zanotował wówczas wykłady ks. Antoniego Wiśniewskiego „Elementa philosophiae” z r. 1757 i innych nauczycieli pijarskich, zachowane do dziś. W r. 1758 M. wraz z bratem Michałem brał udział w „Rozmowie filozoficznej o boskich prócz jestności przymiotach przeciw niegodziwie sobie przywłaszczającym nazwisko deistów…”, będącej publicznym czytaniem wypracowań, które wyrażały ducha panującego w Kolegium. Włączona została do t. I wyd. w r. 1760 zbioru A. Wiśniewskiego „Rozmowy w ciekawych … materyach w Kollegium Nobilium … miane”.
W tym czasie M. posiadał już starostwo sanockie, a potem uzyskał również starostwo szczurowickie. W r. 1759 po śmierci ojca we wrześniu został po nim generałem-szefem regimentu konnego im. królowej, otrzymał też wtedy rotmistrzostwo chorągwi pancernej wojsk koronnych. Celem uzupełnienia wykształcenia synów Katarzyna Mniszchowa za radą szwajcarskiego uczonego Emeryka Vattela, z którym była zaprzyjaźniona, wysłała ich do Szwajcarii, do Berna – w r. 1762 Michała, a w sierpniu 1763 Józefa. Ich edukacją zajął się tam pastor Elie Bertrand, znany przyrodnik. M. zaintersował się problematyką rolniczą, zapewne z inspiracji Bertranda, który wprowadził go 26 XI 1763 do grona honorowych członków zagranicznych Tow. Ekonomicznego (Société Oeconomique de Berne), założonego w r. 1760. Nie miało ono charakteru ściśle naukowego; dążąc głównie do podniesienia stanu rolnictwa, popularyzowało wiedzę z tej dziedziny i prowadziło wymianę doświadczeń. Towarzystwo to chętnie przyjmowało Polaków oraz innych cudzoziemców. Obaj bracia Mniszchowie – choć w większym stopniu Michał – przyczynili się do rozszerzenia działalności Towarzystwa w zakresie fundowania nagród za nadsyłane rozprawy konkursowe. M. przygotował nadto dla Towarzystwa rozprawę z dziedziny geologii złóż: Essai sur les tourbes, która została opublikowana w wydawnictwie seryjnym „Memoires et observations recueillies par la Société Oeconomique de Berne” (t. 1 z r. 1765) oraz wydana osobno przez autora w Yverdon w t. r. W części teoretycznej tego opracowania M. wymieniał kraje i miejscowości (zwłaszcza w Szwajcarii), gdzie występują torfowiska, oraz omawiał poglądy na ich powstawanie, a także elementy składowe torfu. W części praktycznej autor przedstawił uwagi o eksploatacji torfowisk i użytkowaniu torfu. Całość stanowiła sumienną kompilację wiedzy z połowy XVIII w. o przedstawionym przedmiocie. Praca M-cha została przełożona na język polski przez Franciszka Bohomolca i wydana w Warszawie w r. 1771 pod nieco zmienionym tytułem: Uwagi z doświadczenia czyli opisanie dokładne torfu. Tłumacz zadedykował w przedmowie dziełko Jackowi Małachowskiemu, referendarzowi kor., jako inicjatorowi przekładu. Bohomolec, pomijając część aparatu krytyczno-naukowego oryginału, uzupełnił tłumaczenie swe pewnymi informacjami o występowaniu i użytkowaniu torfu w Polsce.
Pobytem młodych Mniszchów w Szwajcarii interesował się Stanisław August, który 3 X 1764 powierzył Józefowi misję złożenia Radzie Federacji Helweckiej listów zawiadamiających o jego wstąpieniu na tron, czego M. dokonał w Zurychu i uzyskał przychylną odpowiedź 21 XI t. r. Obaj bracia zabiegali o nawiązanie bliższych stosunków z wybitnymi ludźmi epoki, przebywającymi ówcześnie w Szwajcarii: Voltaire’m, J. J. Rousseau, J. G. Zimmermannem i innymi, usiłując ich pozyskać dla spraw polskich, a nawet sprowadzić do Rzeczypospolitej. M. podejmował w tej sprawie konkretne rozmowy z Zimmermannem (współdziałając z Augustem Czartoryskim) oraz na zlecenie Stanisława Augusta i swej matki – z własnym opiekunem naukowym E. Bertrandem. Jedynie ten ostatni przybył na krótko do Polski. W Bernie M. pozostawał do r. 1765. Następnie w r. 1766, wraz z bratem Michałem, wyruszył w podróż po Europie Zachodniej, zwiedzając Włochy, Francję, Niemcy i Anglię. Podczas pobytu w Paryżu od grudnia 1766 do lutego 1767 obaj bracia, jako protegowani Stanisława Augusta, odwiedzali często salon pani Geoffrin, w którym zbierali się słynni literaci i uczeni.
Po powrocie do kraju M. nie rozwijał nadal swych zainteresowań przyrodniczych, ani nie odegrał takiej roli politycznej, jak brat Michał. Popierał króla w jego staraniach o uprzemysłowienie kraju i wraz z Andrzejem Zamoyskim, kanclerzem w. kor., i Antonim Tyzenhauzem, podskarbim nadwornym lit., należał do grona osób, które dały kapitał i podpisały 11 IV 1766 ustawę, powołującą «Kompanię Manufaktur Wełnianych». Przedsiębiorstwo to działało jednak tylko kilka lat. W konfederacji barskiej M. nie brał udziału, ani też sam otwarcie przeciw niej nie występował. Jedynie dwóch oficerów i kilkudziesięciu żołnierzy z jego regimentu w marcu 1768 uderzyło ochotniczo na oddział konfederatów na Podolu, gdy odmówili tego oficerowie Tadeusza Dzieduszyckiego, regimentarza partii podolskiej. Wydarzenia konfederacji odbiły się jednak pośrednio na losach starosty sanockiego. W r. 1769 w czasie spotkania w Zborowie słowackim przywódców konfederacji doszło do małżeństwa M-cha z Marianną Ossolińską, córką Józefa, woj. wołyńskiego. Ślubu udzielił bp Adam Krasiński 24 IX t. r. w Budzimierzu. Przyczyniły się do tego głównie zabiegi wojewodziny wołyńskiej, Teresy ze Stadnickich, o większe zbliżenie Ossolińskich z Mniszchami z Dukli, Amelią i Jerzym Augustem. Jednak z tego punktu widzenia związek ów okazał się nieużyteczny, gdyż M. był synem Katarzyny, skłóconej z Amelią Mniszchową, i należał do grona osób bliskich Stanisławowi Augustowi. Żona wniosła staroście sanockiemu w posagu dobra Lisko nad Sanem. Podczas sejmu delegacyjnego M. został mianowany 11 IV 1775 konsyliarzem ze stanu rycerskiego do ustanowionej wtedy Rady Nieustającej. Funkcję tę pełnił tylko w ciągu jednej kadencji do r. 1776. W r. 1777 król nadał mu Order Św. Stanisława, a w r. 1780 – Order Orła Białego. Dn. 3 VIII t. r. otrzymał urząd chorążego w. kor., który piastował do r. 1784. Gdy w lutym t. r. zrezygnował z chorąstwa, zostało ono oddane jego bratu Stanisławowi Jerzemu. W l. n. M. nie brał aktywnego udziału w życiu publicznym Rzeczypospolitej, nadal jednak uchodził za stronnika króla. W l. 1790–2 H. Kołłątaj i jego współpracownicy oczekiwali m. in. od M-cha poparcia sprawy przyjęcia przez szlachtę wołyńską uchwał Sejmu Czteroletniego z Konstytucją 3 maja na czele.
Po pierwszym rozbiorze kraju większość dóbr M-cha znalazła się w zaborze austriackim. Przebywał on wówczas głównie na terenie Galicji, gdzie wkrótce zaczął uzyskiwać tamtejsze urzędy i godności. Dn. 22 IV 1783 otrzymał tytuł hrabiego galicyjskiego, a 4 VIII t. r. hrabiego cesarstwa. Następnie 29 XI 1784 objął stanowisko ochmistrza w. królestw Galicji i Lodomerii, a w r. 1788 został powołany na deputata do Stanów Galicyjskich z grona magnaterii i funkcję tę pełnił do końca życia. M. interesował się żywo polityką wewnętrzną Austrii i sytuacją międzynarodową, utrzymując w Wiedniu płatnych korespondentów, przysyłających w listach odpowiednie nowiny – w l. 1791–4 takim korespondentem był J. F. Jekel. M. zmarł w Bielinach nad Sanem 4 IX 1797.
Jego małżeństwo z Marianną z Ossolińskich (zm. 1803 we Lwowie) nie było udane, doszło do separacji i sporów o władzę i opiekę nad dziećmi. Mieli syna Stanisława, sokolnika Galicji i Lodomerii, c. k. szambelana austriackiego, oraz córkę Julię Teresę, żonę Ksawerego Krasickiego (zob.).
Estreicher; Nowy Korbut, IV–VI; Haller A., Bibliotheca Botanica, Tiguri 1772 II 549, 550, 561; Borkowski, Almanach; Dworzaczek, tabl. 137; Niesiecki; Uruski; Żychliński, X; Łoza, Kawalerowie; – Bartoszewicz J., Michał Jerzy Mniszech, „Bibl. Warsz.” 1852 t. 4; Chodźkiewicz W., Voyage du comte Michel-Georges Mniszech en Suisse 1762–1767, „Bulletin Littéraire et Scientifique de l’Association des Anciens Élèves de l’École Polonaise” (Paris) 1884 nr 21 s. 1–13; Hryniewiecki B., Pierwsza praca polska o torfie, Sprawozdania z posiedzeń Wydz. IV Tow. Nauk. Warsz., W. 1947 nr 39–40; Konopczyński W., Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 90; tenże, Konfederacja barska, W. 1936 I; tenże, Les rapports intellectuels polono-suisses au XVIII s., w: Pologne–Suisse, Recueil d’études historiques, W. 1938; Korzon, Wewnętrzne dzieje, II; Łojek J., Dzieje pięknej Bitynki, W. 1972; Łoza, Historia Orderu Orła Białego; Nanke C., Szlachta wołyńska wobec Konstytucji 3 maja, Lw. 1907; Rostworowski E., La Suisse et la Pologne en XVIII siècle, w: Échanges entre la Pologne et la Suisse du XIV au XIX siècle, Genève 1964; Smoleński W., Ostatni rok sejmu wielkiego, Kr. 1896; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce XVIII w., W. 1949; Tomkowicz S., Z wieku Stanisława Augusta, Kraków 1882 I s. 47–54; Wójcik Z., Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze, W. 1970, Prace Muz. Ziemi, nr 15; tenże, Wpływ Komisji Edukacji Narodowej na rozwój geologii w Polsce w drugiej połowie XVIII w., tamże, W. 1975 nr 23 cz. 2; – Correspondance inédite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Madame Geoffrin, Ed. Ch. Moüy, Paris 1875 s. 256, 264, 272; Lubomirski S., Pod władzą ks. Repnina, W. 1971; Mémoires et observations recueillies par la Société Oeconomique de Berne, 1764–5; Vol. leg., VII 167, 201, VIII 87; – „Gaz. Warsz.” 1784 nr 11; „Kur. Pol.” 1759 nr 39; – AGAD: Arch. Roskie XIV nr 21, 22 (listy M-cha do J. K. Branickiego z l. 1759–1771); B. Czart.: rkp. nr 672, 673, 1688; B. Narod.: rkp. nr 6908, 6981/1–2; B. Ossol.: rkp. nr 5449, 5486, 5642, 5645–5647, 5651 (dotąd głównie notatki M-cha z wykładów w Collegium Nobilium), 8041–8044, 11628, 12997, 14169 (korespondencja M-cha z l. 1766–94 otrzymywana przez M-cha i niektóre jego listy – głównie bruliony).
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska i Ryszard W. Wołoszyński