Szujski Józef Jerzy Karol, pseud. i krypt: **, Autor Anny Jagiellonki, Dymitr Kocyndyk, Hilary Bączalski, Dziedzic na Małej i Wielkiej Bączali, J.S., J. Sz., Jerzy Pogonia, Jerzy Prawdzic, Józef spod Krakowa, Józef Sz., Mateusz Żuraw, Mateusz Wszędobyła, Michał Skiba, Nie-Van-Dyk, Sz. (1835—1883), historyk, pisarz i publicysta, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, sekretarz generalny Akademii Umiejętności, poseł na Sejm Krajowy i członek Izby Panów w Radzie Państwa.

Ur. 16 VI w Tarnowie, był nieślubnym synem Karoliny Szujskiej (1798—1857), pochodzącej ze zubożałej rodziny kniaziowskiej, właścicielki Kurdwanowa pod Krakowem i Skrzydlnej (pow. limanowski), córki Antoniego Tomasza Szujskiego (zob.). Dn. 2 III 1835 wyszła ona za mąż za Henryka Michałowskiego (ur. 1810), właściciela Zebrzydowic; decyzją konsystorza rzymskokatolickiego małżeństwo to zostało 18 III 1843 unieważnione. Najprawdopodobniej ojcem S-ego był Edward Langie (Lange) (zob.), powstaniec i uczestnik partyzantki w r. 1833, który jesienią r.n., ukrywając się przed policją, znalazł schronienie w domu matki S-ego. Wpisując się w r. 1855 na Wydz. Prawa UJ, S. podał jako swego ojca Henryka (bez nazwiska), właściciela dóbr w Król. Pol.

S. był wychowywany przez matkę w atmosferze tradycji szlacheckich. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w jej majątku w Kurdwanowie oraz w domu swego wuja Piotra Szujskiego w Zbyszycach na Sądecczyźnie. Duży wpływ na jego wyobraźnię wywarł przebywający w majątkach Szujskich, m.in. w Buchcicach (pow. tarnowski), porucznik Aleksander Skrodzki, opowiadający mu o powstaniach narodowych. Mieszkając z matką od r. 1846 w Tarnowie był świadkiem rabacji galicyjskiej, m.in. widział wozy wyładowane ofiarami rzezi. Od t.r. uczył się w tarnowskim gimnazjum i dużo czytał, m.in. dzieła polskich romantyków. Zaczął też pisać wiersze; np. pod wpływem „Przedświtu” Zygmunta Krasińskiego powstał w lutym wiersz W noc przedświtną, przedstawiający oczekiwanie na zwycięski zryw narodowy. Po ukończeniu szóstej klasy przeniósł się w r. 1852 do Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Zaprzyjaźnił się tam ze Stanisławem Tarnowskim i Tadeuszem Wojciechowskim; był pod dużym wpływem nauczyciela historii i literatury Zygmunta Sawczyńskiego. Dn. 6 X 1854 zdał maturę z wynikiem bardzo dobrym i podjął studia na Wydz. Filozoficznym UJ. W 2. półr. t.r. przeniósł się na Wydz. Prawa. W r. 1855 ukończył pisany od dwóch lat poemat o klęsce hetmana Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą Tajemnica śmierci hetmańskiej. Koledzy podziwiali jego talent poetycki i dramatyczny, a Tarnowski po latach napisał: «ze wszystkich, którzyśmy z nim razem ze szkoły wychodzili, on umiał najwięcej, najgruntowniej, najrzetelniej». Pod wrażeniem śmierci Adama Mickiewicza napisał S. w r. 1856 «misterium biblijne» Śmierć proroka. W tym czasie poznał Jana Matejkę. Jesienią t.r. ponownie podjął studia na Wydz. Filozoficznym.

Po śmierci matki (28 III 1857) przerwał S. naukę i przeprowadził się do Zbyszyc. Studia kontynuował od półr. zim. 1857/8. Rozpoczął współpracę z lwowskim demokratycznym „Dziennikiem Literackim”, redagowanym przez Jana Dobrzańskiego. Opublikował w nim (1857 nr 77—78) fragmenty: tragedii Samuel Zborowski (całość w: Dzieła, S. I, t. 2), podkreślając we wstępie funkcję dydaktyczną i znaczenie dramatu historycznego w życiu narodu, i poematu Tajemnica śmierci hetmańskiej (1857 nr 80—88, 145—151) oraz wiersze poświęcone matce, m.in. Prometejska modlitwa (1858 nr 101), a także powstały w maju 1857 utwór O Zosieńce sierocie (1858 nr 106, przedr. „Dzwonek” 1859 nr 4, wyd. osobne jako pieśń z muzyką Stanisława Moniuszki pt. O Zosi sierocie, Lw. 1869). We wrześniu 1857 ukończył powieść poetycką Pan Rożnowa („Dzien. Liter.” 1858 nr 22—29), o dziejach znajdującego się nieopodal Zbyszyc zamku rożnowskiego i jego właściciela Sulisława Rożna. W lutym 1858 napisał gawędę Pan Jacek Brzuchański („Dzien. Liter.” 1858 nr 65—73, wyd. osobne pod pseud. Józef spod Krakowa pt. Obrona świętej Częstochowy. Historia cudowna a prawdziwa o Jacku Brzuchańskim…, Lw. 1862). W r. 1858 mieszkał w Buchcicach, gdzie opiekowała się nim przyrodnia siostrzenica jego matki, Celina Dębicka; jej synowi, Ludwikowi, udzielał korepetycji. W 2. półr. t.r. wyjechał na studia uzupełniające na uniw. w Wiedniu i w semestrze letnim 1859 uczęszczał na wykłady filologiczne; studiów ostatecznie nie ukończył.

W r. 1859 wrócił S. do Buchcic. Wyjeżdżał stąd do Lwowa, a także do Krakowa, gdzie przyłączył się do grona młodych artystów (zwanych później przedburzowcami), sympatyków zasad demokratyczno-niepodległościowych, spotykających się w starym refektarzu kościoła Franciszkanów, w pracowni rzeźbiarskiej Parysa Filippiego. Wg Michała Bałuckiego nie pasował jednak do tego grona ze względu na swój «charakter pańsko-szlachecki». W „Dzienniku Literackim” opublikował w r. 1859 Śmierć proroka (nr 76—78), a także swój pierwszy przekład „Pieśni” Anakreonta (nr 54), poemat Sługa grobów (fragment pt. Rzeź pragska, nr 48, całość nr 95—100) oraz dramat prozą Dzierżanowski (nr 32—39, wyd. osobne, Lw. 1859). Równocześnie rozpoczął współpracę z krakowskim konserwatywnym „Czasem”; w jego dodatku miesięcznym (T. 16: 1859) ogłosił dramat historyczny Halszka z Ostroga, który przyniósł mu rozgłos; przetłumaczony natychmiast na język czeski, został w r. 1860 wystawiony w Pradze. Premiera polska odbyła się 23 XI 1861 w teatrze krakowskim; ponieważ jednak utwór skrytykował Lucjan Siemieński, S. dokonał jego gruntownej przeróbki. Sztuka wystawiona w nowej wersji 9 III 1863 w teatrze lwowskim, stała się najpopularniejszym dramatem S-ego; w inscenizacji w teatrze krakowskim 12 V 1866 wystąpiła w roli tytułowej Helena Modrzejewska. Z powodzeniem Halszki z Ostroga konkurowały dwa kolejne dramaty: Królowa Jadwiga („Dzien. Liter.” 1860 nr 14—29, premiera w teatrze krakowskim 24 III 1866 oraz w wersji przerobionej przez autora 31 III 1867, ponownie z Modrzejewską w roli tytułowej), obrazujący konflikt między szczęściem osobistym a obowiązkiem patriotycznym i chrześcijańskim, oraz Wallas („Dzien. Liter.” 1860 nr 97—98, 100—103, 1861 nr 3—6, 14—17, wyd. osobne, Lw. 1892), który przedstawiał walkę Szkotów z Anglikami w XIII w. o niepodległość; S. napisał później, że dramat ten był «pomnikiem myśli o naszych stosunkach przed wypadkami r. 1863» (ze Wstępu do: Dramata). Wallas, ceniony przez krytykę, nie został jednak wystawiony. W tym samym czasie tłumaczył S. „Ryszarda III” W. Shakespeare’a (akt I w dod. miesięcznym „Czasu” T. 18: 1860), a na prośbę Stanisława Koźmiana przełożył sztukę w całości dla teatru krakowskiego; została ona wystawiona w r. 1866 pt. Życie i śmierć Ryszarda III (Dzieła, S. I, t. 5) z Wincentym Rapackim w roli głównej. Jedynie we fragmentach znany jest dramat Upadek i śmierć Jana III („Dzien. Liter.” 1860 nr 76—81). S. zamierzał napisać trylogię dramatyczną o królu Janie Kazimierzu; opublikował jej część pt. Jerzy Lubomirski („Dzien. Liter.” 1862 nr 86—101, wyd. osobne, Lw. 1863, wyst. w teatrze lwowskim 23 IV 1865). W tym czasie powstała pięcioaktowa satyra o salonowej religijności Stara dewotka („Dzien. Liter.” 1860 nr 76—81). Pod pseud. Jerzy Prawdzic ogłosił też swoje poezje w tomiku Poważne chwile. Zbiór pieśni I—XXIII (Kr. 1860).

Próbując swych sił w beletrystyce, opublikował S. w r. 1860 gawędę ludową Historia o kłótniach Szeligów i Berdyszów… („Dzwonek” nr 7—10) oraz opowieści historyczne: niedokończoną Marzenie pana Bonawentury („Niewiasta” nr 1—2) i opartą na wspomnieniach rodzinnych o Bartoszu Głowackim Ostatnia nobilitacja („Dzien. Liter.” nr 61—65, wyd. osobne pt. Bartosz Głowacki. Ostatnia nobilitacja…, W. 1917); utwór ten zapoczątkował legendę o rzekomej nobilitacji bohatera spod Racławic. Napisał też S. powieść Czyste dusze i mętne dusze („Dzien. Liter.” 1861 nr 1—52 z przerwami), w której krytykując zarówno arystokrację, jak i radykalnych demokratów, przedstawił pozytywny wzorzec drobnego szlachcica, realizującego po Wiośnie Ludów program pracy organicznej. Zadeklarował się natomiast jako przeciwnik emancypacji kobiet, ogłaszając na łamach krakowskiego tygodnika „Niewiasta” artykuły o roli kobiet w życiu społecznym, m.in. Fizyczność naszych kobiet (1860 nr 7), O emancypacji kobiet (1860 nr 11), Patriotyzm niewieści (1861 nr 2), Salon jako czynnik społecznego życia (1861 nr 8). Zajął się publicystyką społeczno-polityczną i w „Dzienniku Literackim” w r. 1860 pod pseud. Nie-Van-Dyk ogłosił cykl Portrety (nr 36—101 z przerwami), który dopełnił dodatkiem pt. Jeszcze kilka portretów (nr 23—25, wyd. osobne w całości, Lw. 1861). W artykułach tych, pisanych z ironią i sarkazmem, piętnował wady społeczne, przestrzegał przed bezpłodnym rozpamiętywaniem przeszłości i opowiadał się za ideami demokratyzmu szlacheckiego. Portrety, «niezbyt sympatycznie obchodzące się z krakowskimi wielkościami» (K. Chłędowski), przysporzyły S-emu wielu wrogów i spowodowały uznanie go za radykała, m.in. w redakcji „Czasu”; stały się jednak galicyjską sensacją literacką. Ogłaszał też S. prace historyczne. Latem 1860 w „Dzienniku Literackim” (nr 50—51, 64—69) ukazała się rozprawa Rzut oka na stanowisko Polski w historii powszechnej. W „Niewieście” ogłosił trzy artykuły biograficzne z dziejów przedrozbiorowych: Anna Jagiellonka, królowa polska. (Z wiadomościami o całej familii Zygmunta Starego) (1860 nr 1—6), Maria Ludwika Gonzaga (1861 nr 1—11) oraz Trzy żony Zygmunta Augusta (1862 nr 26—27, 34—35, 40, 52). Przygotował do wydania „Zbiór korespondencji z lat 1815—1820…” gen. Antoniego (Amilkara) Kosińskiego (P. 1861). W tym czasie przystąpił do opracowania monumentalnych Dziejów Polski podług ostatnich badań spisanych.

Dn. 21 I 1861 poślubił S. w Zbyszycach Joannę Jełowicką, młodszą siostrę Tekli z Jełowickich Szujskiej, drugiej żony wuja, Piotra. Nowożeńcy ubrani w stroje narodowe udali się następnie do Krakowa, gdzie uczestniczyli w mszy w kościele Karmelitów; ta forma manifestowania uczuć patriotycznych z okazji ślubu znalazła licznych naśladowców. S. zamieszkał w majątku żony w Janczynach (cyrkuł brzeżański), a niedługo potem przeniósł się do Lwowa. W r. 1861 zabiegał bez powodzenia o stanowisko profesora historii Polski w warszawskiej Szkole Głównej. W „Dzienniku Literackim” od listopada 1861 (nr 97) do listopada 1862 (nr 91) ogłosił cztery zeszyty Dziejów Polski, które obejmowały epokę Piastów i Jagiellonów (wyd. osobne, Lw. 1862 T. 1: Piastowie, T. 2: Jagiellonowie). Synteza o charakterze kompilacji, pisana była w duchu romantycznym. S. podkreślał m.in. dziejowe posłannictwo narodu polskiego, gloryfikował demokrację szlachecką i polską tolerancję religijną. We wstępie do pierwszego tomu, gdzie przedstawił podział dziejów Polski na pięć epok, napisał: «Polska rozebrana między trzy ościenne dwory […] odpokutowuje grzechy i winy przeszłe i dąży do urzeczywistnienia swej myśli narodowej w historii». Po wydaniu dwóch tomów Dziejów S., na wniosek Józefa Jerzmanowskiego, został 16 VII 1862 powołany na członka Tow. Naukowego Krakowskiego (TNK).

W czasie powstania styczniowego wrócił S. do rodzinnego Kurdwanowa. Z polecenia Ławy Głównej Krakowskiej (kierownictwa «czerwonych») na początku marca 1863 przewiózł z Matejką przez granicę transport karabinów do obozu dyktatora, gen. Mariana Langiewicza w Goszczy w Miechowskiem; będąc pod wrażeniem osoby generała, napisał pełen wiary w sukces powstania list do Karola Szajnochy. W okresie 14 IV — 18 VII t.r. redagował w Krakowie konspiracyjną gazetkę „Naprzód!”, związaną z «białymi», organ powstańczego Komitetu Krakowskiego i Galicji Zachodniej; opublikował tu cykl artykułów Parafrazy myśli rządowej (nr 11—14), w których domagał się zawieszenia w czasie walk podziałów politycznych oraz całkowitego podporządkowania się centralnej władzy powstańczej. Po upadku „Naprzodu” współpracował do lutego 1864 z legalną krakowską „Kroniką”; w styczniu t.r. publikował też w efemerycznym lwowskim „Mieszczaninie Polskim”. Swoje rozważania na temat klęski powstania zawarł w utworach literackich, balladzie Obłąkani („Dzien. Liter.” 1863 nr 104), wierszu Alleluja (tamże 1864 nr 22), niedokończonej powieści Pamiętniki Mimozy („Wiek” nr 5 i następne) oraz trzech «powiastkach z powstania polskiego» Rok 1863 („Przyjaciel Domowy” 1864 nr 16). W r. 1864 ukazał się tom trzeci Dziejów Polski pt. Królowie wolno obrani (Lw.), obejmujący l. 1572—1668; we wstępie pisanym w marcu 1864 tłumaczył się S. z opóźnienia: «w czasach gdy się historia robi, pisanie jej nieprzełamanym moralnym ulega trudnościom». Tom ten był już samodzielną pracą historyczną, zwłaszcza, że niedostatki warsztatu naukowego rekompensował S. pracowitością i intuicją. Spotkał się jednak z krytyką Henryka Schmitta, autora wydanych w l. 1861—3 trzytomowych „Dziejów narodu polskiego…”, popularyzujących Lelewelowską koncepcję historii Polski; Schmitt uznał S-ego za przedstawiciela tej szkoły historycznej, która rzuciła «niejako klątwę na całą przeszłość narodową, na jej urządzenie społeczne, ustawy i koleje rozwoju» („Polska w rzeczywistości dziejowej…”). Na zebraniach Oddz. Nauk Moralnych TNK przedstawiał S. w tym czasie tłumaczenia utworów dramatycznych, m.in. „Agamemnona” („Roczn. Tow. Nauk. Krak.” 1864) i „Prometeusza w okowach” Ajschylosa („Czas” 1865 nr z 10 XI, 13 i 16 XII, wyd. osobne, Kr. 1866), „Hekabe” Eurypidesa (rkp.) oraz „Snu nocy letniej” Shakespeare’a (rkp.). Dn. 2 XII 1864 został S. wybrany na sekretarza Oddz. Nauk Moralnych. Wraz z Sawczyńskim i Karolem Mecherzyńskim powołał komisję, która miała zająć się przeglądem, a w przyszłości edycją rękopisów ze zbiorów TNK. W r. 1865 został honorowym członkiem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. W lutym t.r. teatr krakowski wystawił z powodzeniem komedię historyczną S-ego pt. Adam Szmigielski (Dramata, S. I, Kr. 1867); premiera lwowska 8 XI 1867 nie powtórzyła jednak tego sukcesu. Zróżnicowane też było przyjęcie komediodramatu Pan Twardowski (akt I, „Dzien. Liter.” 1862 nr 8—10, akt II, tamże 1866 nr 39—41, akt III, „Tyg. Ilustr.” 1866 nr 371, 373, całość w Dramata, S. I, Kr. 1867), wystawionego 19 V 1866 w Krakowie. W sztuce wprowadził S. problematykę społeczną: czarnoksiężnik, uosabiający Polskę szlachecką, przegrywa walkę z szatanem, ponieważ nie uznał w chłopie brata.

S. wziął udział w dyskusji, wywołanej przez przywódcę «starych» konserwatystów krakowskich, Pawła Popiela „Listem do księcia Jerzego Lubomirskiego” (Kr. 1865). W artykule O broszurze p. Pawła Popiela… („Hasło” 1865 nr z 8 X), mimo że zgodził się z surową oceną powstania styczniowego, zaprotestował przeciw próbom wyeliminowania jego uczestników z życia politycznego; wg S-ego amnestia powinna objąć całe społeczeństwo, bo wszyscy, choć w różnym stopniu, brali udział w powstaniu. W odpowiedzi „Kilka słów z powodu artykułu…” (Kr. 1866) Popiel złagodził swe stanowisko. Rozrachunek z powstaniem i polemika z Popielem wpłynęły na ewolucję poglądów S-ego w stronę konserwatyzmu. Na posiedzeniu TNK wygłosił w styczniu 1866 prelekcję Teoria materialistyczna naszego czasu wobec krytyki filozoficznej i ducha chrześcijańskiego (Kr. 1866), w której odrzucił «kult logicznych przyczyn i skutków» H. T. Buckle’a.

Razem z przyjaciółmi i uczestnikami powstania, Tarnowskim, Koźmianem i Ludwikiem Wodzickim, założył S. w Krakowie w czerwcu 1866 miesięcznik „Przegląd Polski”. Był to organ «młodych» konserwatystów krakowskich, głoszący program ugody z rządem austriackim i autonomii Galicji. W 2. półr. t.r. został też S. członkiem redakcji (m.in. z Szajnochą, Ludwikiem Powidajem i Władysławem Zawadzkim) konserwatywnego pisma lwowskiego „Hasło”; okazało się ono jednak efemerydą. W tym czasie został wydany ostatni, oparty w całości na badaniach źródłowych S-ego czwarty tom Dziejów Polski (Królowie wolno obrani, cz. 2: „Od abdykacji Jana Kazimierza do 3-go podziału Polski”). Tom miał charakter nowatorski. Jego cechą charakterystyczną było przeświadczenie, że upadek Rzpltej spowodowała w głównej mierze anachroniczność jej ustroju, «własna nasza kilkuwiekowa wina» (Wstęp). Napisanie tomu w ciągu dwóch lat, «bez próbek seminaryjnych», uznał po półwieczu Władysław Konopczyński za «wspaniały czyn naukowy, kulturalny i społeczno-polityczny», zwłaszcza przez dokonanie «bolesnej rewizji poglądów opartych na dogmatach demokratycznych». Dzieje Polski, liczące ponad 1880 stron, stanowiły przełom w ujmowaniu historii i spotkały się z wielkim uznaniem w kręgach konserwatywnych. Tarnowski wspominał, że z nich «uczyliśmy się wszyscy historii ojczystej» i na nich «wykształciło się całe młodsze pokolenie historyków polskich»; Aleksander Rembowski pisał, że wywierały one «czarodziejski wpływ na umysły młodzieży, rozchwytywano je gorączkowo i stanowiło to jedną z najwyższych ambicji gimnazjalisty podług nich się przygotować». Niektóre ustalenia badawcze S-ego utrzymały się do dzisiaj.

Po wydaniu Dziejów Polski wrócił S. do twórczości literackiej i publicystycznej. W „Przeglądzie Polskim” (T. 3: 1866/7) ogłosił komedię historyczną Dwór królewicza Władysława (wyst. 14 II 1867 w Krakowie z udziałem Modrzejewskiej, wyd. Kr. 1876), jako część pierwszą trylogii dramatycznej pt. Jerzy Ossoliński. Pod wpływem obrazu „Rejtan” Matejki napisał szkic Obraz Jana Matejki. Upadek Polski (Kr. 1866), a „Pieśń o ziemi naszej” Wincentego Pola zaowocowała poematem Rok polski („Kalendarz Wydawnictwa Dzieł Tanich i Pożytecznych na r. 1867”, Kr. 1866, wyd. osobne, Kr. 1868), gdzie obok opisu zwyczajów związanych ze świętami kościelnymi zawarł dygresje o tematyce patriotycznej i historiozoficznej. Interesując się historią literatury polskiej, przedstawił na posiedzeniu TNK rozprawę „Treny na śmierć córki” Jana Kochanowskiego i „Ojciec zadżumionych w El-Arish” Juliusza Słowackiego („Roczn. Tow. Nauk. Krak.” 1866). W grudniu 1866 został wybrany na stanowisko sekretarza TNK. Z okazji nadania namiestnikowi Galicji Agenorowi Gołuchowskiemu honorowego obywatelstwa m. Krakowa opublikował w „Czasie” (1867 nr 24) Wiersz na cześć Gołuchowskiego. Pod pseud. Michał Skiba napisał w tym okresie powieść obyczajowo-psychologiczną Bezimienna trucizna („Przegl. Pol.” T. 4: 1866/7 — 1867/8 t. 1, wyd. osobne, Tor. 1867); poruszył w niej w sposób schematyczny problem zawiści społecznej. Swoje najważniejsze dramaty (Halszka z Ostroga, Królowa Jadwiga, Pan Twardowski, Adam Szmigielski i Wallas) zebrał w r. 1867 w tomie Dramata, S. I (Kr.).

W broszurze Kilka prawd z dziejów naszych. Ku rozważeniu w chwili obecnej (Kr. 1867) wykazywał S., że przedrozbiorowa anarchia i brak silnego rządu były równie zgubne, jak późniejsze spiski i powstania, przyczyniające się do klęsk i represji. Za przyczynę upadku Polski uznał «odstępstwo od wiary ojców, od Boga i Kościoła», co wywołało «ową szaloną dysharmonię w społeczeństwie narodowym». Piętnując skłonność Polaków do konspirowania, pisał: «jak liberum veto po konstytucji 3 Maja było Targowicą, tak i liberum conspiro po usamowolnieniu ludu byłoby nią, w straszniejszej tylko formie». Drogę do odzyskania samostanowienia narodu widział w pracy organicznej w ramach monarchii austrowęgierskiej, a za głównego wroga Polski uznawał Rosję. „Przegląd Polski” (1867 nr ze stycznia) przyjął broszurę S-ego za swój program ideowy. Wywołała ona jednak krytykę ze strony galicyjskich demokratów. Oburzenia nie kryli także publicyści i pisarze na emigracji. Julian Łukaszewski uważał, że S. stał się «wstecznikiem, ortodoksem, zaślepionym fanatykiem swych rojeń, ekskluzywnym katolikiem» i ostrzegł, że głosząc takie poglądy staje w opozycji wobec całego narodu („Niepolityczna polityka interesu niektórych galicyjskich publicystów”, „Niepodległość” 1867 nr 21). Józef Ignacy Kraszewski dostrzegał w postawie S-ego zapowiedź rehabilitacji Targowicy („Rachunki”, 1868). S. replikował artykułem Niepoprawni (Odezwa „Ogniska republikanckiego”. Genewa wrzesień 1867) („Przegl. Pol.” 1868 nr z lutego), w którym poddał krytyce mrzonki polityczne emigracji. W czerwcu 1868 ogłosił w „Przeglądzie Polskim” recenzję książki Waleriana Kalinki „Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta” (Paryż 1868); uznał, że jest to dzieło «pierwszorzędnej wartości na polu dziejopisarstwa».

W r. 1867 wziął też S. udział w dyskusji na temat autonomii Galicji. Gdy większość w Sejmie Krajowym we Lwowie postanowiła wysłać do Wiednia delegację, która miała zaakceptować ugodę austriacko-węgierską, opublikował artykuł Uchwała sejmowa z 2 marca i delegacja do Wiednia („Przegl. Pol.” 1867); większości sejmowej zarzucił nadmierne zaufanie do rządu, uchwałę z 2 III t.r. nazwał abdykacją wobec rządu i reprezentacji niemieckiej w Reichsracie, uznał, że po ogłoszeniu ugody austriacko-węgierskiej Polacy zyskali sprzymierzeńców wśród Słowian, zwolenników federacyjnego ukonstytuowania monarchii. Dn. 21 IV t.r. został S. wybrany na posła do Sejmu Krajowego z kurii większej własności ziemskiej z obwodu sądeckiego.

O wszechstronności zainteresowań S-ego świadczył ogłoszony w krakowskim wydawnictwie Dzieł Tanich i Pożytecznych cykl 23 odczytów Rys dziejów piśmiennictwa świata niechrześcijańskiego (Kr. 1867). Przeznaczając swe ujęcie dla uczniów szkół gimnazjalnych, uczących się historii starożytnej i filologii klasycznej, ograniczył się S. do postaci i problemów najbardziej reprezentatywnych, przedstawiając dzieje literatury powszechnej w dwóch przeciwstawnych częściach: pogańskiej i chrześcijańskiej; koncepcję tę skrytykował Adam Bełcikowski w recenzji w „Tygodniku Ilustrowanym” (1868 nr 4). Dla „Monografii opactwa cystersów we wsi Mogile” (Kr. 1867) napisał S. artykuł Wiadomości historyczne o Mogile, a w „Przeglądzie Polskim” (T. 2: 1867/8) opublikował szkic historyczny Maryna Mniszchówna i obaj Samozwańce. Przesłanie ideowe dramaturgii S-ego uległo w tym czasie charakterystycznej zmianie; świadczyła o tym «tragedia historyczna» Zborowscy („Dzien. Liter.” 1868 nr 36—48, wyd. osobne, Lw. 1869, premiera w teatrze w Krakowie 4 IV 1868), zadedykowana Kraszewskiemu. W przeciwieństwie do młodzieńczej sztuki o Samuelu Zborowskim bohaterem dramatu był teraz cały ród Zborowskich, mający na uwadze tylko osobiste cele i w rezultacie przegrywający w starciu z prawem i silną władzą państwową, wyraźnie tu apoteozowaną.

Po uchwaleniu 24 IX 1868 rezolucji domagającej się rozszerzenia autonomii Galicji i utworzenia rządu krajowego został S. wybrany 3 X t.r. przez Sejm Krajowy delegatem do Rady Państwa w Wiedniu. W tzw. kampanii rezolucyjnej S. inspirował wiele poczynań taktyczno-politycznych młodych konserwatystów krakowskich. Opowiedział się przeciw Franciszkowi Smolce, przywódcy Tow. Narodowo-Demokratycznego, który starał się organizować antyaustriacką opozycję i bojkotować Radę Państwa. S. działał aktywnie przede wszystkim w Sejmie Krajowym; wyznaczony w sierpniu do komisji w sprawie języka w sądach i administracji oraz komisji edukacyjnej, pełnił w obu funkcję sekretarza. Zajmował się głównie sprawami oświatowymi; był zwolennikiem reorganizacji szkół ludowych i reformy szkolnictwa średniego, postulował rozszerzenie programu nauczania w zakresie historii, geografii i literatury polskiej. Swój program zawarł w artykule O obowiązkach narodu względem ludu w sprawie oświaty, opublikowanym w organie galicyjskich demokratów, krakowskim „Kraju” (1869 nr 70—71). W październiku 1868 Sejm Krajowy powołał S-ego na zastępcę członka Wydz. Krajowego. Od t.r. wchodził S. z kurii większej własności ziemskiej w skład Rady Powiatowej w Wieliczce, a w l. 1868—9 był członkiem tamtejszego Wydz. Powiatowego. Mimo nieukończonych studiów, podjął w listopadzie 1868 (w związku z repolonizacją UJ) starania o dopuszczenie do habilitacji na Wydz. Filozoficznym; napotkało to na sprzeciw części starej kadry profesorskiej, m.in. Antoniego Walewskiego i Antoniego Wachholza. W r. 1869 ogłosił w „Dzienniku Literackim” (nr 8—10, 16—17) pod pseud. Nie-Van-Dyk nową serię Portretów oraz pierwszą scenę dramatu z epoki Sejmu Czteroletniego Kniaźnin (nr 41, fragmenty w Dzieła, S. I, t. 4). Efektem jego badań w archiwum wiedeńskim była rozprawa Mowa Stanisława Orzechowskiego na sejmiku w Sądowej Wiszni 1566 r. („Przegl. Pol.” 1869 nr z czerwca).

Redaktorzy „Przeglądu Polskiego”, w tym S., zaniepokojeni działalnością lwowskich demokratów, manifestacjami patriotycznymi oraz kontaktami polityków galicyjskich z niepodległościową emigracją polityczną, postanowili zdemaskować i ośmieszyć przeciwników. Wg Michała Bobrzyńskiego i Dębickiego S. był pomysłodawcą cyklu dwudziestu artykułów — listów pisanych przez fikcyjne postacie do fikcyjnych adresatów. Pamflet, zatytułowany „Teka Stańczyka”, publikowano od maja do grudnia 1869 w „Przeglądzie Polskim”; S. napisał trzy listy: Stańczyka do Gąski (listy nr 4, 17) oraz Liberiusza Bankrutowicza (list nr 6), autorami pozostałych byli Koźmian, Tarnowski i Wodzicki. Twórcy „Teki Stańczyka” poddali radykalnej krytyce romantyczny insurekcjonizm i działalność spiskową. Traktując powstania jako przedłużenie dawnego szlacheckiego warcholstwa, przeciwstawiali im rozsądek, umiar, krytycyzm, dyscyplinę społeczną i legalizm; walkę o sprawę polską uznawali tylko w ramach obowiązującego prawa. „Teka Stańczyka” wywołała oburzenie, zwłaszcza w kręgu demokratów, jej autorów oskarżono o szyderstwo z tragedii narodowej (nawet Popiel wyrzucał im ton zbyt ironiczny), zainaugurowała jednak nowy styl politycznego myślenia. Twórcy „Teki” stali się wkrótce przywódcami nieformalnego stronnictwa młodych konserwatystów, zwanych odtąd stańczykami, które przez kilka dziesięcioleci było ugrupowaniem najbardziej wpływowym w Krakowie. S-ego uznano za czołowego historiozofa i ideologa «stańczyków»; udokumentował tę opinię artykułem, ogłoszonym jeszcze w trakcie publikacji „Teki Stańczyka”, pt. Wydobycie zwłok Kazimierza Wielkiego i przyszły ich pogrzeb („Przegl. Pol.” 1869 nr z lipca), w którym przestrzegał przed wykorzystywaniem powtórnego pochówku króla do inicjowania «demonstracjomanii», «haszyszowania społeczeństwa», odrywania Polaków od trzeźwego spojrzenia na rzeczywistość.

Na podstawie przedłożonego rękopisu rozprawy Stosunki dyplomatyczne Zygmunta Augusta z domem austriackim (1548—1572) („Przegl. Pol.” 1869 nr z listopada) oraz drugiego i trzeciego tomu Dziejów Polski, S. uzyskał 1 VII 1869 habilitację na UJ. W rywalizacji o objęcie nowo utworzonej Katedry Historii Polski pokonał następnie Schmitta i Juliana Bartoszewicza i 24 IX 1869 został powołany przez cesarza Franciszka Józefa I na stanowisko profesora zwycz. Przed 15 IX 1869 złożył mandat delegata do Rady Państwa. Niebawem wycofał się też z działalności w Wydz. Powiatowym (1869) i Radzie Powiatowej (1870) w Wieliczce. W związku z obowiązkami na UJ przeprowadził się z rodziną z Kurdwanowa do Krakowa. Inaugurując 24 XI 1869 wykłady z historii Polski, uznał za główny cel odzyskanie przez Polaków «zmysłu politycznego»; służyć temu miała zarówno analiza przyczyn upadku Rzpltej, jak i «unaocznienie sobie przypominania naszej dawnej świetności i potęgi». Wykładał historię Polski XVI—XVII w. oraz historię oświaty, kultury, nauki i wychowania w Polsce; najwięcej uwagi poświęcał epoce jagiellońskiej i panowaniu królów elekcyjnych. Od r. 1870 prowadził (przez pewien czas bezpłatnie) konwersatorium z dyplomatyki i paleografii łacińskiej. Stosował nowatorskie metody dydaktyczne, obok wykładów («naukowych opowiadań») inicjował zajęcia, uczące studentów warsztatu naukowego. Uczestnicząc regularnie w posiedzeniach TNK, przyczynił się w styczniu 1870 do utworzenia w Towarzystwie Komisji Historycznej, która miała zbierać i wydawać źródła do dziejów Polski. Na rzecz Komitetu Bratniej Pomocy Uczniów UJ wygłaszał corocznie prelekcje, m.in. 5 XII 1870 — Cecora i Chocim, a 10 III 1871 — Dawna Rzeczpospolita i jej pogrobowce (Roztrząsania i opowiadania historyczne, Kr. 1876), gdzie poddawał analizie patologie społeczne upadającej Polski, przede wszystkim brak krytycyzmu, zastępowany w chwilach zagrożeń zapałem i bohaterskim poświęceniem. Równocześnie był nadal posłem na Sejm Krajowy, gdzie zabiegał o realizację swych postulatów oświatowych. Zaangażował się przy tym w stosunki polsko-ukraińskie; postulował równouprawnienie obu języków, a w mowie z 10 X 1871 apelował o zgodę Polaków i Rusinów. T.r. przyczynił się do utworzenia lwowskiego oddz. Komisji Historycznej TNK. Na początku r. 1872 wygłosił prelekcje: Historyczna wędrówka po Krakowie (15, 22, 29 II i 7 III), w ramach wykładów dla kobiet organizowanych staraniem Adriana Baranieckiego w Muz. Techniczno-Przemysłowym, Tadeusz Reytan na sejmie 1773 r. (10 III), na rzecz Tow. św. Wincentego à Paulo („Przegl. Pol.” 1872 nr z listopada) i Charakterystyka Zygmunta Augusta (21 IV), ponownie dla Komitetu Bratniej Pomocy Uczniów UJ.

Po utworzeniu 16 II 1872 AU został S. wybrany na jej sekretarza generalnego (nominacja cesarza z 11 V t.r.); w wyniku ponawianych wyborów stanowisko to pełnił do śmierci. Od t.r. był też sekretarzem Wydz. Historyczno-Filozoficznego Akademii. Jako sekretarz generalny zabiegał o fundusze na przedsięwzięcia naukowe i wydawnicze. Współtworzył strukturę AU (statut oraz program pracy wydziałów: Filologicznego i Historyczno-Filozoficznego), a także starał się nadać jej charakter ogólnopolski i apolityczny. Przewagę w AU nauk humanistycznych argumentował sytuacją Polski, pozbawionej własnej państwowości. Sprzeciwiał się wnioskowanemu przez Bełcikowskiego wprowadzeniu do AU artystów i pisarzy, uznając, że powinna być ona zespołem pracowników naukowych. Wbrew prezesowi Józefowi Majerowi przeciwstawił się też w r. 1873 wnioskowanemu przez Władysława Platera objęciu przez AU opieką Muz. Polskiego w Rapperswilu. Obawiając się politycznego radykalizmu emigracji, uznał, że Muzeum «nie ma żadnej naukowej wartości i szkodzi nam raczej niż pomaga w opinii świata». Był w AU inicjatorem i autorem programu prac Komisji Badań Literatury i Oświaty w Polsce; w jej ramach rozpoczął wydawanie serii „Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty”, gdzie publikował źródła z historii Uniw. Krak. („Statuta antiqua Collegii Maioris, Minoris et Facultatis Theologicae”, Kr. 1878 I i „Statuta Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1604—1724”, Kr. 1882 II). W Komisji Językowej zaproponował opracowanie słownika staropolskiego oraz wydawanie najstarszych tekstów napisanych w języku polskim. Opublikował w r. 1874 rozprawy z tej dziedziny: Trzy zabytki języka polskiego XIV i XV wieku z manuskryptów, w którym zamieścił, odnaleziony w Arch. Kapitulnym Krakowskim, piętnastowieczny wiersz „Chytrze bydlą z pany kmiecie…”, nazwany później „Satyrą na leniwych chłopów” („Rozpr. AU. Wydz. Filol.” T. 1: 1874) oraz Nieznany poemat satyryczny XVII wieku („Rozpr. AU. Wydz. Hist.-Filoz.” T. 1: 1874, wyd. osobne, Kr. 1875); ogłosił w nim fragment anonimowego utworu z r. 1654 z Biblioteki Ossolińskich we Lwowie pt. „Satyr podgórski” i streścił jego całość. Na pograniczu edycji i rozprawy naukowej utrzymany był artykuł Uchwały zjazdu w Radomsku dnia 2 marca 1384 r. Przyczynek do dziejów ustawodawstwa polskiego XIV w. („Rozpr. AU. Wydz. Hist.-Filoz.” T. 1: 1874), nowatorsko ujmujący dzieje bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego. Od r. 1875 do śmierci pełnił S. w AU funkcję przewodniczącego Komisji Historycznej; w związku z tym ustąpił w r. 1876 ze stanowiska sekretarza Wydz. Filozoficzno-Historycznego. Opracował plan prac Komisji Historycznej i zainicjował publikację kilku serii wydawnictw źródłowych: „Scriptores Rerum Polonicarum” (1872—1917), „Monumenta Medii Aevi Res Gestas Poloniae Illustrantia” (1874—1927) i „Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia” (1878—1910). Przygotował kilka tomów publikacji źródłowych, m.in. „Diariusze sejmów koronnych z lat 1548, 1553, 1570” (Kr. 1872, w serii „Scriptores Rerum Polonicarum”, T. 1) i „Kroniki Bernarda Wapowskiego…” (Kr. 1874), z opracowanym przez siebie życiorysem tego autora. W r. 1873 Tow. Historyczno-Literackie w Paryżu uznało „Scriptores Rerum Polonicarum” za najlepsze wydane t.r. dzieło historyczne i przyznało S-emu nagrodę 1 tys. fr. Po zakupie w r. 1872 parterowego domu przy ul. Krupniczej 14 (obecnie 26) zamieszkał w nim S. z rodziną; w r. 1874 zdecydował o dobudowaniu pierwszego piętra.

Sumienne pełnienie obowiązków naukowych zyskało S-emu uznanie społeczności uniwersyteckiej. W r. 1872 otrzymał doktorat honoris causa UJ. Po śmierci Wachholza w r.n. objął na UJ funkcję dyrektora Seminarium Historycznego. Do grona jego uczniów należeli m.in. Stanisław Krzyżanowski, Michał Bobrzyński, Stanisław Smolka, Jerzy Mycielski, Oswald Balzer, Karol Potkański. W r. akad. 1874/5 był prodziekanem, a w l. akad. 1875/6—1876/7 dziekanem Wydz. Filozoficznego UJ. Wykłady S-ego, zwłaszcza o rozbiorach Polski w półr. zim. 1877/8, ściągały tłumy studentów, przychodzili na nie również profesorowie UJ. Obarczany wciąż nowymi obowiązkami, nie zaniedbywał S. twórczości dramatopisarskiej. Sięgnął jednak teraz do formy współczesnej komedii politycznej i w „Przeglądzie Polskim” (T. 2—3: 1872/3) opublikował dwa utwory pod wspólnym tytułem Jasełka galicyjskie. Komedie nie przyjęte na deski (wyd. osobne, Kr. 1875). Pierwsza, Założenie dziennika, krytykowała mieszczańsko-demokratyczne dziennikarstwo lwowskie. Druga, Nasza autonomia, ukazywała walkę o stanowisko prezydenta jednego z wielkich miast galicyjskich (prawdopodobnie Krakowa, w postaci Popularniewicza dopatrywano się Mikołaja Zyblikiewicza). W obu komediach wykazał S. wiele talentu obserwacyjnego i ciętego dowcipu, nie oszczędził przy tym własnego obozu politycznego. Niebawem wrócił jednak do ulubionej formy dramatu historycznego. Na obchód 400-lecia urodzin Mikołaja Kopernika napisał «poemat dramatyczny» Kopernik (fragment „Kron. Rodzinna” 1873 s. 77—80, 93—96, wyd. osobne, Kr. 1873, wyst. 19 II 1873 w teatrze w Krakowie). Dn. 26 II 1874 teatr lwowski (a 3 X t.r. także teatr krakowski) pokazał tragedię historyczną w dwóch częściach pt. Maryna Mniszchówna („Przegl. Pol.” T. 1—2: 1875/6, wyd. osobne, Kr. 1876). Uznany przez niektórych krytyków za najlepszy dramat S-ego, utwór ten nie zdobył jednak popularności. Najpełniej wyraził S. swe koncepcje historiozoficzne w drugiej części trylogii pt. Jerzy Ossoliński, pięcioaktowym dramacie Śmierć Władysława IV („Przegl. Pol.” T. 3: 1875/6, wyd. osobne, Kr. 1876, przekł. niemiecki, Kr. 1880, wyst. pośmiertne, Kr. 1885); trzecia część Śmierć Ossolińskiego pozostała niedokończona (fragment w Dziełach, S. I, t. 4). Ostatnim pełnym dramatem S-ego był napisany z okazji 400. rocznicy śmierci Jana Długosza trzyaktowy «obraz historyczny» pt. Długosz i Kallimach. („Przegl. Lwow.” 1880 nr 14—16, wyd. osobne, Lw. 1880), odegrany w teatrze krakowskim przez studentów UJ 19 V 1880. S. był tu «budzicielem energii zbiorowej», domagającym się od narodu (głosem Kazimierza Jagiellończyka) «ducha i woli potężnych czynów». Do swych wcześniejszych tłumaczeń Ajschylosa („Choefory” <„Ofiarnice”> z r. 1868 i „Eumenidy” z r. 1871) dodał w tym czasie przekład „Rycerzy” Arystofanesa („Bibl. Warsz.” 1875 t. 1, wyd. osobne, W. 1875, wyst. w teatrze krakowskim w styczniu 1873).

W Sejmie Krajowym wnioskował S. pod koniec r. 1873 o likwidację historii prawa niemieckiego przy egzaminach na urzędników i nauczycieli, a wprowadzenie w to miejsce historii prawa polskiego; argumentował to «zbędnością znajomości niemieckiego porządku prawnego w kraju rządzonym przez Polaków». Dn. 20 III 1876 wystąpił z projektem przekazania pod opiekę Wydz. Krajowego niszczejących archiwów akt ziemskich i grodzkich we Lwowie i Krakowie. Popierał także wprowadzenie języka ruskiego do gimnazjów, czemu sprzeciwiali się inni posłowie krakowscy. Opublikował w tym czasie wybór swych prac z l. 1866—70, wspomniane już Roztrząsania i opowiadania historyczne (Kr. 1876). Wspólnie z Augustem Sokołowskim wydał w r. 1876 „Codex epistolaris saeculi decimi quinti” (Kr.), a samodzielnie „Pamiętnik 1786—1815” Eustachego Sanguszki (Kr.). Przygotował edycję „Relacje posłów austriackich podczas sejmu unii 1569. Z tajnego Archiwum Dworu i Państwa w Wiedniu” (Kr. 1877), a wspólnie z Franciszkiem Piekosińskim wydał „Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa” (Kr. 1878, „Monumenta Medii Aevi Historica...”, IV), które opatrzył obszernym wstępem Kraków aż do początków XV wieku. Wydał również piąty tom „Jagiellonek…” Aleksandra Przezdzieckiego (Kr. 1878) ze swym wstępem biograficznym o autorze oraz dwoma własnymi artykułami (Trzecia żona Zygmunta Augusta i Ostatnie lata Zygmunta Augusta i Anna Jagiellonka). Opublikował też „Ewangeliarz XV wieku Kapituły Krakowskiej” („Sprawozdania Komisji Badań Sztuki w Polsce”, Kr. 1879). Pełniąc w AU kilka ważnych funkcji, przewodniczył także jej komitetowi wydawniczemu i przygotowywał wiele prac do druku, a nawet prowadził ich rozliczenie i dystrybucję. W liście do Ksawerego Liskego pisał w poł. l. siedemdziesiątych: «w roku zeszłym miałem zwyczajnie na stoliku po cztery korekty dziennie, nie licząc rozpraw pisanych i tego, co w późnych godzinach dla siebie, Uniwersytetu i Akademii dla samego wytchnienia robiłem. Tymczasem prócz systematycznych niechęci, obraz, gniewów, krytyk […] nie otrzymałem z szerokiego świata ani jednego: Bóg zapłać!» (B. Ossol., rkp. 11555/I k. 117—20).

W r. 1877 opublikował S. niewielką rozprawę O fałszywej historii jako mistrzyni fałszywej polityki (Kr.). Była to odpowiedź na artykuł Ludwika Wolskiego „Diagnoza” („Album Muzeum Narodowego w Rapperswil” 1876 II), uzasadniający tezę o odwiecznym umiłowaniu przez Polaków wolności. S. obalał ten pogląd, podkreślając przypadkowość zasad wolnościowych w Rzpltej. Wg niego już konstytucja „Nihil novi” była «puszką Pandory», a pakta konwenta i artykuły henrykowskie wprowadziły ostatecznie «fałszywą» i w konsekwencji «zgubną» formę rządu, będącą główną przyczyną upadku państwa. Winą narodu było, że tej destrukcyjnej formy ustrojowej nie potrafił zmienić. S. podkreślał przynależność Polski do cywilizacji Zachodu; rozwój Europy poszedł dwiema drogami: zachodnią, znamionującą postęp, oraz wschodnią, od pewnego momentu zastygłą. Polska z początku szła tą samą drogą co Zachód, później jednak wchłonęła zbyt wielkie terytoria na Wschodzie; poszerzając krąg oddziaływania cywilizacji zachodniej, zarazem niszczyła samą siebie, bo ogromna przestrzeń wysysała jej siły. W konsekwencji następował upadek polskiego charakteru narodowego i od XVII w. utrata «zmysłu politycznego». S. uważał, że ów zmysł można było wykształcić, przechodząc przez silną, monarchiczną szkołę władzy państwowej, jednak w Polsce okres «prawdziwych» rządów monarchicznych trwał zbyt krótko, a jego pozytywne efekty zaprzepaszczono w dobie Rzpltej. Lelewelowskiej teorii o wyprzedzaniu przez Polskę Zachodu w sferze ideałów moralnych i form prawno-ustrojowych, przeciwstawił S. tezę «opóźnienia cywilizacyjnego». Broszura ta, podobnie jak niegdyś Kilka prawd z dziejów naszych, stała się manifestem konserwatywnego myślenia o historii i polityce.

W r. akad. 1878/9 pełnił S. funkcję rektora UJ. Fakt ten upamiętnił Matejko namalowaniem portretu S-ego w todze rektorskiej. Będąc w r. akad. 1879/80 prorektorem UJ (przy Julianie Dunajewskim) S. uczestniczył 3 X 1879 w krakowskim jubileuszu 50-lecia pracy pisarskiej Kraszewskiego. W Sukiennicach wygłosił mowę, w której określił «stańczyków» mianem «straży pożarnej», na wypadek «pożaru» mogącego zniszczyć dotychczasowe warunki egzystencji Polaków w Galicji, a zarazem wyraził wiarę w nieśmiertelność ducha narodu („Czas” 1879 nr 230). Po śmierci Józefa Mianowskiego opublikował w „Przeglądzie Polskim” (T. 3: 1878/9) artykuł Józef Mianowski, rektor Szkoły Głównej Warszawskiej. Tamże ogłosił (T. 4: 1878/9) tłumaczenie „Persów” Ajschylosa oraz (w marcu 1879) odczyt wygłoszony 13 XII 1878 w krakowskim Ratuszu pt. Profil historyczny Nerona. Na posiedzeniu Wydz. Filozoficzno-Historycznego AU 10 I 1879 przedstawił rozprawę Maćko Borkowicz, wojewoda poznański i pierwsza konfederacja rycerska 1352 roku (Opowiadania i roztrząsania historyczne, Kr. 1882). Po wydaniu w r. 1879 „Dziejów Polski w zarysie” Michała Bobrzyńskiego opublikował obszerną polemiczną recenzję w warszawskiej „Niwie” (1879 nr z 1 i 15 VI, wyd. osobne pt. Kilka uwag o „Dziejach Polski w krótkim zarysie” Michała Bobrzyńskiego, W. 1879); skrytykował w niej wpływ metodologii pozytywistycznej oraz skrajny pragmatyzm autora, a jego koncentrację na zagadnieniach prawno-ustrojowych uznał za zawężenie optyki historycznej. Rozpoczął wtedy pisanie książki Ludwik Węgierski i bezkrólewie po jego śmierci (fragment w: Opowiadania i roztrząsania historyczne, Kr. 1882). Swoje badania prezentował w kolejnym cyklu odczytów dla kobiet, organizowanych przez Baranieckiego, Bezkrólewie po Ludwiku i przyjście Jadwigi (20 I, 17 i 24 II, 2 III 1880). Zamierzonej książki jednak nie ukończył.

S. należał do głównych organizatorów w r. 1880 w Krakowie I Zjazdu Historyków Polskich pod patronatem AU z okazji 400. rocznicy śmierci Długosza. Jako przewodniczący Komisji Historycznej AU był gospodarzem Zjazdu i 18 V t.r. wygłosił referat wprowadzający pt. Stanowisko Długosza na tle historiografii europejskiej („Przew. Nauk. i Liter.” 1880 nr z lipca). Gdy w czerwcu rektor Dunajewski został ministrem skarbu Austrii, S. przejął na kilka miesięcy jego obowiązki. Badał w tym czasie dzieje kultury polskiej w epoce Jagiellonów. Z tego zakresu wygłosił t.r. cykl odczytów, które opublikował w „Przeglądzie Polskim” (T. 4: 1879/80, T. 1: 1880/1) pt. Pięć prelekcji publicznych mianych r. 1880 w Krakowie (wyd. osobne: W. 1880, Kr. 1881, pt. Odrodzenie i Reformacja w Polsce, „Niwa” T. 18: 1880). Opierając się na studiach archiwalnych, nakreślił barwne sylwetki czołowych postaci renesansu, Jana Łaskiego, Piotra Tomickiego i Jana Dantyszka; z dystansem odniósł się do humanizmu jako prądu krytycznego wobec religii katolickiej. Wg Konopczyńskiego patrzył «na ostatnie pokolenie jagiellońskie wzrokiem matejkowskiego Stańczyka». T.r. opublikował jednotomową syntezę Historii polskiej treściwie opowiedzianej ksiąg 12 (W.), przeznaczoną dla uczniów szkół średnich; inspiracją do jej napisania były lekcje udzielane córce, Jadwidze. Znaczenie tej pracy wykroczyło jednak poza szkolną dydaktykę, uznano ją bowiem za podsumowanie pisarstwa historycznego S-ego oraz za jego kolejny manifest legitymizujący myśl polityczną krakowskich konserwatystów. S. zdecydowanie odrzucał romantyczne teorie narodowego mesjanizmu oraz wszelką idealizację przeszłości. Procesy wiodące do upadku państwa polskiego rodziły się w jego wnętrzu, a choć sam fakt wymazania Polski z politycznej mapy świata odbył się z udziałem czynników zewnętrznych, to przecież ostateczny wniosek S-ego nie różnił się od werdyktu, który wcześniej wydał Kalinka, iż «upadku swego Polacy sami są sprawcami». Argumentacja S-ego, rozwijająca tezy z rozprawy O fałszywej historii..., była jednak o wiele bogatsza i głębsza, wszechstronniej też zaprzeczała podstawowym elementom Lelewelowskiej koncepcji dziejów Polski. Różnice objęły trzy sfery: tezie Lelewela o konieczności kontynuowania przez Polskę własnej, republikańsko-demokratycznej linii rozwoju, przeciwstawił S. tezę o koniecznej zgodności polskiego procesu historycznego z zachodnioeuropejskim wzorcem monarchicznym; na tezę o wyprzedzeniu przez Polskę świata zachodniego, odpowiedział «teorią opóźnienia cywilizacyjnego» i «fałszywej», zgubnej formy rządu, ustrojowego syndromu Dejaniry; w opozycji do optymistyczno-apologetycznej koncepcji niezawinionego (a jeśli zawinionego, to tylko w niewielkim stopniu) upadku Polski przedstawił rozbudowaną «teorię win własnych».

Dn. 19 II 1881 otrzymał S. nominację na dożywotniego członka Izby Panów w Radzie Państwa. Na sesjach Sejmu Krajowego opowiadał się razem z innymi «stańczykami» za skróceniem nauki w szkołach wiejskich z sześciu do czterech lat, by edukacja nie rozbudzała «nad stan» aspiracji uczniów i «nie wyrywała jednostek z pewnych warstw społecznych»; swą argumentację podsumowywał w serii artykułów W sprawach szkolnych uwagi („Czas” 1882 nr 221, 223—224). W lwowskim „Przewodniku Naukowym i Literackim” (T. 9: 1881 z. 3—5) opublikował przekład kolejnej komedii Arystofanesa, „Ptaków”. Napisał wiersz Głos z Polski na uroczystość św. Cyryla i Metodego w Rzymie („Czas” 1881 nr 154, liczne przedr. w czasopismach pol., wyd. osobne, Kr. 1881), który podczas pielgrzymki słowiańskiej do Rzymu czytał Tarnowski 6 VII 1881 w imieniu grupy polskiej. S. chorował już wtedy na gruźlicę; leczył się m.in. w Wenecji, gdzie równocześnie pracował nad korektą edycji „Dziennika spraw Domu Zakonnego OO. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie” ks. Jana Wielewickiego (Kr. 1881 I, „Scriptores Rerum Polonicarum”, VII). W Liście otwartym do Leona Bilińskiego z powodu broszury jego pt. „Znamiona polityki narodowej i krajowej tzw. stańczyków” („Przegl. Pol.” T. 4: 1881/2) bronił «stańczyków» przed zarzutami politycznego serwilizmu i społecznego wstecznictwa. Dla ratowania zdrowia wyjechał w poł. r. 1882 do Reichenau w Alpach; pisał wtedy rozprawę Profil Marka Aureliusza (rkp.). Po powrocie pracował w bibliotece Branickich na zamku w Suchej. Artykuły naukowe z l. 1875—80 zebrał we wspomnianym tomie Opowiadania i roztrząsania historyczne (Kr. 1882). Wydał w r. 1882 „Statuta Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1604 i 1724” (Kr.), szkic dziejów literatury polskiej i ukraińskiej Die Polen und Ruthenen in Galizien („Die Völker Oesterreich-Ungarns”, Wien 1882 cz. 9, przekł. polski F. Koneczny pt. Polacy i Rusini w Galicji, w: Dzieła, S. III, t. dodatkowy) oraz przekład „Życie snem” P. Calderona („Przew. Nauk. i Liter.” 1882, wyd. osobne, Lw. 1882), powstały w czasie, gdy «zdrowie nie pozwalało zająć się cięższą pracą». Z myślą o zbliżającej się dwusetnej rocznicy zwycięstwa pod Wiedniem napisał artykuł Przed rocznicą odsieczy wiedeńskiej („Czas” 1882 nr z 26 V) oraz dwuczęściową rozprawę o tym okresie historycznym: Pierwsze związki polskie z hr. St. Paul de Langueville i Opat Paulmiers („Przew. Nauk. i Liter.” 1882 numery od kwietnia do lipca). W ostatnich miesiącach życia rozpoczął pisanie Dziejów Uniwersytetu Krakowskiego w wiekach XIV, XV i XVI na tle dziejów oświaty w Polsce (rkp.). W tym czasie Matejko ukończył malowanie obrazu „Hołd pruski”, na którym sportretował S-ego jako sekretarza królewskiego, Piotra Opalińskiego.

S. był faktycznym twórcą i najwybitniejszym, obok Kalinki i Bobrzyńskiego, przedstawicielem krakowskiej szkoły historycznej. Przyczyn dramatycznych losów państwa i narodu doszukiwał się w samych Polakach. Wskazywał na ułomności polskiego charakteru narodowego, zwłaszcza na zdominowanie polskiej mentalności przez liberum veto, a potem «liberum conspiro». W gronie «stańczyków» był osobowością najsilniejszą i najbardziej wszechstronną. Zbliżając się do realizmu historyków pozytywistycznych i wraz z nimi propagując pracę organiczną, odrzucał jednak właściwe im tendencje racjonalistyczne i laicystyczne, wyznawał prowidencjalistyczną koncepcję dziejów, podkreślał katolicki punkt widzenia. Wielość funkcji — pisarza, ideologa, polityka, historyka, organizatora nauki — miała często wpływ na polityczną, a nie tylko merytoryczną ocenę jego działalności naukowej. Mimo to wywarł ogromny i długotrwały wpływ na polską myśl historyczną i kulturę; wiele z jego tez przejęli m.in. Matejko i Stanisław Wyspiański. Niebawem jednak poglądom S-ego przeciwstawiła się warszawska szkoła historyczna z Tadeuszem Korzonem na czele.

Twórczość literacka S-ego, ceniona przez współczesnych, nie wytrzymała próby czasu. Piotr Chmielowski uważał, że S. «nie był obdarzony bardzo wysokim talentem twórczym i zbyt jednostronnie pochłaniała go kwestia nauczania społeczeństwa». Marian Szyjkowski główną zasługę S-ego jako dramaturga widział w tym, że «formę Szekspira przyswoił polskiemu teatrowi najpełniej». Również poczytne w swoim czasie tłumaczenia S-ego mają obecnie znaczenie wyłącznie historyczne; główną ich wadę stanowi nadmierna swoboda translatorska. Wg krytycznego wobec S-ego Popiela miał on «powierzchowność uroczą, fantazję pełną życia i natchnienia, miłość Ojczyzny ognistą, różnorodne a prawie nigdy nie schodzące się w jednym człowieku zdolności, łatwość pracy niezwykłą, a zapał do niej, niestety, niepohamowany».

Od grudnia 1882 był już S. chory obłożnie i nie opuszczał mieszkania. Zmarł 7 II 1883 w Krakowie, w swym domu przy ul. Krupniczej. Pogrzeb odbył się 9 II; przy zapalonych gazowych lampach ulicznych i dźwiękach dzwonu Zygmunta uczestniczyli w nim m.in. bp krakowski Albin Dunajewski, marszałek Sejmu Krajowego Zyblikiewicz, rektor UJ Józef Pelczar, prezes AU Majer, prezydent Krakowa Ferdynand Weigel, burmistrz Tarnowa Aleksander Wisłocki, ponadto Matejko, Henryk Sienkiewicz, Julian Klaczko, Jan Zachariasiewicz oraz tysiące uczniów, studentów i mieszkańców Krakowa. Zgodnie ze swą wolą S. został pochowany na cmentarzu Rakowickim, tymczasowo w grobowcu Andrzeja Rydzowskiego, a następnie przeniesiony do własnego grobu (kw. 47, nieopodal grobowca Matejki), przyznanego jednomyślną uchwałą Rady Miasta.

W małżeństwie z Joanną z Jełowickich (1841—1926), córką Edwarda, właściciela Janczyn, i Ludwiki z Witwickich, miał S. córki, Jadwigę (1864—1925) i Marię (1871—1908), obie niezamężne, oraz synów Władysława (zob.) i Marcina (zm. 1874 w niemowlęctwie).

Rodzina i przyjaciele zatroszczyli się o szybką edycję Dzieł S-ego; liczące dwadzieścia tomów, ukazały się w trzech seriach: Seria I, wyd. Tarnowski (Kr. 1885—9, t. 1: Poezje, t. 2—5: Dramata, t. 6: Powieści prozą. Literatura, t. 7: Literatura i krytyka. Sprawy Akademii Umiejętności. Mowy. Nekrologi. Fragmenta), Seria II, wyd. W. Czermak (Kr. 1885—96, t. 1—4: Dzieje Polski, t. 5—8: Opowiadania i roztrząsania historyczne, t. 9: Historia Polski), Seria III i dodatek, wyd. Bobrzyński (Kr. 1885—96, t. 13: Pisma polityczne, t. dodatkowy: Polacy i Rusini w Galicji).

Zgodnie z wolą S-ego ufundowano po jego śmierci stypendia dla niezamożnych studentów narodowości polskiej wyznania katolickiego, studiujących na Wydziałach Filozoficzno-Historycznym i Prawniczym, wyróżniających się w pracach seminarium historycznego. Syn S-ego, Władysław, przekazał w r. 1891 miastu Nowy Sącz liczący ok. 3 tys. tomów księgozbiór ojca wartości 20 tys. złr.; na jego bazie powstała tam Miejska Biblioteka Publiczna im. S-ego. Przed gimnazjum w Tarnowie, do którego uczęszczał S., postawiono w r. 1886 jego pomnik dłuta Piotra Kozakiewicza; zniszczony przez Niemców w czasie drugiej wojny światowej, został 16 VI 1988 odsłonięty w dawnym miejscu. W Collegium Novum UJ wmurowano 13 V 1896 tablicę poświęconą S-emu, a jego imieniem nazwano jedną z sal wykładowych. W 50. rocznicę śmierci S-ego zorganizowano w r. 1933 na UJ uroczystą akademię. Tarnowskie gimnazjum nosiło w okresie międzywojennym imię S-ego. Jego imieniem nazwane są ulice, m.in. w Krakowie (przecznica ul. Krupniczej), Nowym Sączu, Tarnowie i Warszawie.

Portrety: w stroju rektorskim, przez Matejkę, w Muz. UJ, jako sekretarza generalnego AU, przez Kazimierza Pochwalskiego z r. 1891, w Auli PAU; — Bibliogr. dramatu pol.; Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV; Enc. Org., XXIV; Estreicher w. XIX, VII; Filoz. w Pol. Słown. (bibliogr.); Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 3, 6—7; Nowy Korbut, IX (bibliogr.); Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 4, III 31—51; PSB (Plater Władysław, Popiel Paweł); Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w l. 1872—2000, Kr. 2006; Słown. pseudonimów; Słownik historyków polskich, W. 1994; Śródka A., Uczeni polscy XIX—XX stulecia, W. 1998 IV; — Adamus J., Monarchizm i republikanizm w syntezie dziejów Polski, Ł. 1961; tenże, O syntezach historycznych Szujskiego, w: Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, Kr. 1938 II; Bartoszewicz K., Miłość Szujskiego, „Nowa Reforma” 1925 nr 205—208; Barycz H., Docenckie kłopoty Józefa Szujskiego, w: Barycz, Wśród gawędziarzy, II; Buszko J., Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848—1918, W. 1991; Chmielowski P., Twórczość dramatyczna Józefa Szujskiego, „Ateneum” T. 3: 1897; Ćwikliński L., Józef Szujski jako tłumacz, „Gaz. Lwow.” 1883 nr 99—102; Daszyk K. K., Strażnik romantycznej tradycji. Rzecz o Stefanie Buszczyńskim, Kr. 2001; Dembiński B., Szujski i jego synteza dziejów, w: tenże, Z dziejów i życia narodu, Lw. 1913; Dębicki L., Szujski jako poeta, „Przegl. Powsz.” T. 8: 1885; Dybizbański M., Tragedia polska drugiej połowy XIX wieku. Wzorce i odstępstwa, P. 2009; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym, W. 1914—1920 III; tenże, Szujski — Lelewel, „Dzien. Krak.” 1896 nr 118; Filipowicz S., Ujarzmienie rozumu politycznego. Polityczne horyzonty krakowskiej szkoły historycznej, W. 1984; Galos A., Konserwatyści polscy w XIX w. a państwo, w: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, Red. W. Wrzesiński, Wr. 1988 VII; German L., O dramatach Józefa Szujskiego, Kr. 1889; Grabski A. F., Orientacje polskiej myśli historycznej, W. 1972; tenże, Zarys historii historiografii polskiej, P. 2000; Grodziski S., W Królestwie Galicji i Lodomerii, Kr. 1976; Grzybowski K., Szkoła historyczna krakowska, w: Polska myśl filozoficzna i społeczna, W. 1975 II; Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865—1900). Kompendium dokumentacyjne, Red. R. Przelaskowski, W. 1968; Hulewicz J., Akademia Umiejętności w Krakowie. 1873—1918, Kr. 1958; Janion M., Żmigrodzka M., Romantyzm i historia, W. 1978; Jaskólski M., Kaduceusz polski. Myśl polityczna konserwatystów krakowskich 1866—1939, W.—Kr. 1990; tenże, Naród w ujęciu Józefa Szujskiego i jego rola w myśli politycznej konserwatystów krakowskich, „Zesz. Nauk. UJ. Prace Prawn.” 1980 z. 86; Konarzewski Z., Z cyklu: Dawni redaktorowie „Czasu”. Józef Szujski, „Czas” 1936 nr 287; Konopczyński W., Józef Szujski 1835—1883, „Myśl Narod.” 1933 nr 29—30; Kosicka-Pajewska A., Zachowawcza myśl polityczna w Galicji w latach 1864—1914, P. 2002; Kozłowska-Sabatowska H., Ideologia pozytywizmu galicyjskiego 1864—1881, Wr. 1978; Krawczyk J., Matejko i historia, W. 1990; Kron. UJ; Kruczkowska M., Deputowani Koła Polskiego w Wiedniu w latach 1865—1879, w: Społeczeństwo polskie w XVIII i XIX wieku. Studia o grupach elitarnych, W. 1982 VII; Kulak T., Między austriacką lojalnością a polską narodowością, w: Galicja i jej dziedzictwo, Rzeszów 1994 I; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny; Ludwikowski R. R., Główne nurty polskiej myśli politycznej 1815—1890, W. 1982; Łazuga W., Michał Bobrzyński. Myśl historyczna a działalność polityczna, W. 1982; Markiewicz H., Stańczycy a powstanie, w: Literatura i historia, Kr. 1994 s. 103—8; Maternicki J., Historia i historycy, Rzeszów 2005; tenże, Józef Szujski wobec tzw. idei jagiellońskiej, w: Historia XIX i XX w. Studia i szkice. Prace ofiarowane Henrykowi Jabłońskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Wr. 1979; Matuszewski I., Diabeł w poezji. 4. figury demoniczne w utworach poetów polskich. Twardowski Szujskiego, „Ateneum” T. 2: 1893; Michalak H. S., Józef Szujski 1835—1883. Światopogląd i działanie, Ł. 1987 (bibliogr.); tenże, Wstęp [do:] Szujski J., O fałszywej historii jako mistrzyni fałszywej polityki. Rozprawy i artykuły, W. 1991; Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w latach 1865—1893, Kr. 1997; Opatrny J. W., Kilka uwag w sprawie Biblioteki Miejskiej im. Józefa Szujskiego w Nowym Sączu, Nowy Sącz 1913; Perkowska U., Józef Szujski (1835—1883), w: Dybiec, UJ; taż, Profesor Józef Szujski i jego uczniowie, „Roczn. Krak.” T. 60: 1994; Poklewska K., Inna Szujskiego młodość, „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz. Nauki Human.-Społ.”, S. I, 1964 z. 34; Rederowa D., Z dziejów Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1815—1872, Kr. 1998; 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna w latach 1865—1895, W. 1980 cz. 2; Serejski M. H., Naród a państwo w polskiej myśli historycznej, W. 1973; tenże, Zarys historii historiografii polskiej, Ł. 1960 cz. 2; Seruga J., Z pobytu Józefa Szujskiego w Suchej, „Czas” 1933 nr 116; Słoczyński H., Hołd pruski Jana Matejki, w: Bogucka M., Zernack K., Sekularyzacja zakonu krzyżackiego w Prusach. Hołd pruski 1525 roku, W. 1998 s. 112—18; tenże, Konserwatywna historiografia a prawdziwe źródła stalinizmu, „Kwart. Hist.” 1999 nr 2; tenże, Z dziejów czarnej legendy krakowskiej historiografii konserwatywnej. Józef Szujski w opiniach współczesnych i potomnych, tamże 1995 nr 3—4; Smoleński W., Szkoły historyczne w Polsce…, Wyd. M. H. Serejski, Wr. 1952; Spór o historyczną szkołę krakowską. W stulecie Katedry Historii Polskiej UJ 1869—1969, Red. C. Bobińska, J. Wyrozumski, Kr. 1972 (fot.); Stamirski H., Józef Szujski i jego kontakty z Sądecczyzną, „Roczn. Sądecki” T. 2: 1949 s. 220—62; Szyjkowski M., Dzieje nowożytnej tragedii polskiej. Typ szekspirowski, Kr. 1923; Tarnowski S., Historia literatury polskiej, Kr. 1907 IV cz. 2 s. 110—53; Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Red. A. Gąsiorowski, W.—P. 1982; Wierzbicka M., Dawne syntezy dziejów Polski, Wr. 1974; Wierzbicki A., Historiografia polska doby romantyzmu, Wr. 1999; tenże, Spory o polską duszę, W. 2010; tenże, Wokół „czarnej legendy” historiografii krakowskich konserwatystów, „Kwart. Hist.” 1997 nr 2; tenże, Wschód—Zachód w koncepcjach dziejów Polski. Z dziejów polskiej myśli historycznej w dobie porozbiorowej, W. 1984; Wóycicki K., Wyspiański i Szujski, W. 1917; Wyka K., Matejko i Słowacki, W. 1953; tenże, Teka Stańczyka na tle historii Galicji w latach 1849—1869, Wr. 1951; Ziółkowski T., Dwie rocznice: Szujski i Wojciechowski, „Przeszłość” 1934 nr 2; Żeleńska-Chełkowska A., Starania Józefa Szujskiego o utworzenie seminarium historii polskiej w Uniwersytecie Jagiellońskim, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.”, S. A, Hist. Nauki Społ. 1968 z. 12; — Bałucki M., Z moich wspomnień, „Przegl. Liter.” 1897 nr 24, 1898 nr 1; Chłędowski K., Album fotograficzne, Oprac. A. Knot, Wr. 1951; tenże, Pamiętniki, Oprac. tenże, Wr. 1951 I—II; Dębicki L., Wspomnienia o Józefie Szujskim, W. 1883 s. 125; Korespondencja Karola Estreichera z Marią i Felicjanem Faleńskimi (1867—1903), Oprac. J. Rudnicka, „Arch. Liter.” T. 3: 1957; Korespondencja Karola Szajnochy, Oprac. H. Barycz, Wr. 1959 II; Koźmian S., Rzecz o roku 1863, Kr. 1895—6 III; Lubowski E., Józef Szujski, „Tyg. Ilustr.” T. 1: 1866 nr 346; [Pawlikowski J. G.], Kilka słów o „Stańczykach”. Przyczynek do dziejów i charakterystyki politycznego obozu, Kr. 1883; Pelczar J., Mowa na nabożeństwie żałobnym za duszę śp. Józefa Szujskiego, Kr. 1883; Popiel P., W drugą rocznicę śmierci Józefa Szujskiego, „Przegl. Powsz.” T. 5: 1885 dod. do nr 14; Prasa tajna, cz. 2; Schmitt H., Listy do żony (1845—1880), Wyd. S. Kieniewicz, Wr. 1961; Smolka S., Józef Szujski, „Czas” 1883 nr 31—45; — „Gaz. Narod.” 1873 nr 113; Kalendarz Czecha 1897 s. 69; — Arch. UJ: Akta Senatu, sygn. S. II—78, S. II—508, S. II—538, S. II—542, S. II—543, S. II—619, S. II—857, S. II—956, S. II—1159/42, Akta Wydz. Filoz.—Hist., sygn. WF II—3, WF II—42, WF II—59, WF II—62, WF II—104/28, WF II—107, WF II—112, WF II—122, WF II—137, WF II—138, WF II—478, WF II—508; B. Czart.: rkp. 5687, 5689, 5740; B. Jag.: sygn. 493/III, 3685, 6004/II, 6484/IV, 6536/IV, 7281/II; B. Kórn.: Arch. Działyńskich, p. XII t. 3 Dz. 33 rkp. 64, 2440; B. Narod.: sygn. 2677, 2755, 7151; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Zespół Akt AU, sygn. PAU I—7, I—12, I—14, I—15, I—16, I—17, I—18, I—19, I—20, I—22, sygn. PAU W I—1, W I—193, sygn. PAU W II—1, W II—20, W II—50, W II—51, sygn. TNK—39, TNK—62, TNK—63; B. Ossol.: sygn. 3456/II, 5244/I, 5248/I 5317/ II, 5616/II, 5770/I, 5870/II/IV, 5879/II 5918/II, 6387/I, 6515/II, 6517/II, 6525/II, 6570/I, 7322/II, 7325/II (katalogi księgozbioru S-ego z l. 1869, 1876, 1880), sygn. 11555/I, 11787/II, 12164/II, 12165/II, 12185/II, 12422/I; Paraf. katedralna w Tarnowie: Liber natorum 1824—36, t. V Tarnów-Strusina; Paraf. rzymskokatol. we Wróblowicach: Liber copulatorum ab anno 1784; Paraf. rzymskokatol. w Zbyszycach: Liber copulatorum 1786—1882, Liber natorum, copulatorum, mortuorum t. 1 (1786—1836), t. 2 (1836—82); — Mater. Red. PSB: Żebro A. [Włodek J. M.], Kniaziowie Szuyscy. Rodowody i biogramy dla potomków Andrzeja Szuyskiego podkomorzyca brzeskiego (1534—1640—1988) (mszp. z r. 1988, fot. S-ego z córką Marią i synem Władysławem).

Red.