Janowski Józef Kajetan (1832–1914), architekt, sekretarz stanu Rządu Narodowego 1863/4 r. Ur. 17 III w Warszawie, był synem Adama, pisarza sądowego (pod koniec życia w IX Departamencie Senatu), i Marii z Czemskich. Dzieciństwo spędził u krewnych w Lubelskiem. W l. 1842–50 ukończył gimnazjum realne w Warszawie. Później udzielał dorywczo korepetycji i przepisywał ojcu papiery sądowe. W l. 1852–3 pracował jako dozorca robót przy budowie kolei Warszawa–Białystok. W r. 1854 wstąpił na Wydział Architektury przy Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, gdzie w r. 1859 uzyskał patent budowniczego I kl. W Szkole Sztuk Pięknych należał do tzw. koła Kaplińskiego, bywał też na zebraniach u N. Żmichowskiej i N. Jankowskiego, uczestniczył w manifestacjach, w marcu 1861 r. czynny był w straży porządkowej («konstablach»), ale nie tkwił jeszcze głęboko w ruchu politycznym. Dn. 2 II 1861 r. ożenił się z Paulina z Tolkemitów. Pod kierunkiem H. Marconiego projektował dom dla robotników przy ul. Pańskiej.
Wszedł do organizacji «czerwonej» w lipcu 1862 r. jako okręgowy w wydz. III m. Warszawy. W listopadzie i grudniu reprezentował Komitet Centralny na kilku zjazdach ziemian i duchowieństwa w Lubelskiem i na Podlasiu. Z poręki O. Awejdy wszedł 29 XII 1862 r. do nowego składu Komitetu Centralnego; glosował za podjęciem walki zbrojnej w chwili branki i za oddaniem dyktatury L. Mierosławskiemu. Dn. 22 I 1863 r. wyjechał do Kutna wraz z innymi członkami Rządu Tymczasowego. Z kolei dotarł do obozu M. Langiewicza, gdzie 5 II był świadkiem bitwy pod Słupią. Wrócił do Warszawy 23 II i wszedł w bieżące funkcje członka tajnego rządu. W marcu jeździł wraz z A. Gillerem do Krakowa dla negocjacji z obu «dyktatorami» powstania: Mierosławskim i Langiewiczem.
W kwietniu pozostał w Rządzie Narodowym przechylającym się już w kierunku «białych». W końcu maja został odsunięty od steru przez zamachowców «czerwonych», lecz już po kilku dniach F. Dobrowolski wciągnął go z powrotem do rządu, powierzając mu wydział wojny. Gdy w czerwcu K. Majewski utworzył nowy rząd o tendencji prawicowej, powierzył J-emu urząd sekretarza stanu, tj. głównego łącznika między rządem a podległymi mu wydziałami. Funkcje te pełnił J. sumiennie i ofiarnie aż do wiosny 1864 r., utrzymując dzięki niezawodnej pamięci sprawność urzędowania tajnej administracji powstańczej. Pobierał w tym czasie z kasy narodowej 100 rb. miesięcznie. Był pełnoprawnym członkiem rządu, ale nie wywierał w nim samodzielnego wpływu i nieświadomie dawał się powodować zrazu Gillerowi, a później Majewskiemu.
We wrześniu 1863 r. J. ustąpił z rządu wraz z Majewskim, przekazując władzę «czerwonym», wkrótce jednak przyjął z ich rąk stanowisko dyrektora wydziału spraw wewnętrznych. Poparł gorąco dyktaturę Traugutta i, objąwszy ponownie sekretariat stanu, należał do najbliższych współpracowników ostatniego przywódcy powstania. Na skutek aresztowania swego sekretarza J. Ławcewicza (1 II 1864) J. ukrył się i zawiesił czynności; 16 IV, po uwięzieniu Traugutta, opuścił Warszawę. W maju wziął udział w zjeździe b. dygnitarzy powstańczych w Dreźnie i podpisał tzw. memoriał 7 obywateli postulujący nowe, bardziej stanowcze sposoby prowadzenia walki. Wkrótce potem osiadł z żoną w Paryżu, gdzie czynny był czas jakiś w Komisji Długu Narodowego.
W r. 1865 objął posadę konduktora robót w Kompanii Zachodnich Dróg Żelaznych; pracował przy budowie paryskiej linii obwodowej i przy rozbudowie dworca St-Lazare. W r. 1869 został zaangażowany na naczelnego architekta spółki budowy kanału Rodan – Morze Śródziemne, dla niej też planował na miejscu nowe założenia urbanistyczne i portowe w St-Louis-du-Rhône. Prace te uległy zawieszeniu wraz z upadkiem II cesarstwa. Zajęty zarobkowaniem J. stronił od polityki. Należał do Zjednoczenia Emigracji Polskiej; 17 IV 1871 r. podpisał oświadczenie grupy prawicowych notabli, wzywające emigrację polską do zachowania neutralności w francuskiej wojnie domowej.
Po klęsce Francji J. postanowił wrócić do kraju; w r. 1871 przybył do Lwowa i rozpoczął starania o posadę architekta Wydziału Krajowego. Nie uzyskawszy tego stanowiska osiadł w Poznańskiem, gdzie wykonał szereg budowli gospodarskich oraz prac restauracyjnych w Kórniku i Gołuchowie. Wydalony w r. 1874 przez policję pruską, przeniósł się ponownie do Lwowa, a w r. 1881 uzyskał poddaństwo austriackie. W l. 1879–84 był jednym z dyrektorów Tow. Przemysłowego we Lwowie. Praktykował w tym mieście jako samodzielny architekt, specjalizując się w projektowaniu gmachów samorządowych, a zwłaszcza szpitali. W ciągu 30 lat postawił ich kilkanaście we Lwowie i na prowincji. Budował także kościoły, koszary, rzadziej kamienice czynszowe, wille i pałace wiejskie. Był rzeczoznawcą Wydziału Krajowego przy budowie gmachu sejmu i w związku z tym zwiedzał budynki parlamentów w różnych stolicach Europy. Jako docent Politechniki Lwowskiej wykładał w l. 1889–1902 encyklopedię budownictwa. W r. 1894 był gospodarzem pawilonu architektury na Wystawie Krajowej we Lwowie.
Nie angażując się w życiu politycznym Galicji, J. sympatyzował z obozem demokratycznym. Jest ślad, że w czasie wojny 1877–8 współdziałał z «Kołem» lwowskim, które usiłowało zainteresować Europę sprawą polską. Z ramienia demokratów zasiadał od r. 1893 w wydziale Galicyjskiej Kasy Oszczędności. Jako demokrata wszedł też w r. 1885 do lwowskiej Rady Miejskiej. W r. 1900 popadł w ostry konflikt z konserwatywną większością tejże Rady i został zmuszony do złożenia mandatu.
W r. 1887 J. zorganizował we Lwowie Tow. Weteranów z r. 1863–4 i został jego prezesem. Jako najwybitniejszy z żyjących członków byłego Rządu Narodowego uchodził za urzędowego niejako piastuna tradycji 1863 r. Inicjował i współredagował w l. 1888–94 pięciotomowe „Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863–4 r.” Był w l. 1889–94 członkiem Zarządu Muzeum w Raperswilu. W publicznych wystąpieniach i odczytach polemizował z konserwatywnymi historykami powstania, zwłaszcza z W. Przyborowskim. Udzielał prywatnie informacji o wypadkach 1863 r. A. Wołyńskiemu, A. Kręckiemu i M. Dubieckiemu; konfrontował też własne wspomnienia z owych lat w ożywionej korespondencji z S. Krzemińskim. Zaczął spisywać je w r. 1872 w oparciu o notatki sporządzone na emigracji. W r. 1903 ogłosił w księdze zbiorowej „W 40 rocznicę powstania styczniowego” krótki szkic o naczelniku policji narodowej J. Karłowiczu, pt. Biały Janek. Systematycznie wziął się do pisania pamiętnika w r. 1906, po wycofaniu się z pracy zawodowej. Rzecz pomyślana jako polemika z dziełem W. Przyborowskiego przerodziła się w próbę samodzielnej historii powstania. Własne wspomnienia przeplatał J. informacjami zaczerpniętymi z książek, a po części też z akt Rządu Narodowego w Raperswilu. Tak powstałe kompilacyjne dzieło pozostaje pierwszorzędnym źródłem do dziejów powstania w tych wszystkich partiach, gdzie autor zdaje sprawę z własnych czynów. J. zmarł we Lwowie 24 VI 1914 r., doprowadziwszy opowieść swą do początków 1864 r. Pamiętniki o powstaniu styczniowym zostały ogłoszone w 3 tomach (Lw. 1923 – W. 1931), z opuszczeniem części I obejmującej lata młodości do 1855 r.
Podob. w t. I Pamiętników; Fot. „Kron. Powsz.” 1913 nr z 1 II; – Gąsiorowski J., Bibliografia druków dotyczących powstania 1863 r., W. 1923; Łoza, Architekci; Lewak – Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Chołodecki Białynia J., Księga pamiątkowa w 40 rocznicę powstania, Lw. 1904 s. 426–7; Dubiecki M., R. Traugutt i jego dyktatura, P. 1924 s. 165; Przyborowski W., Dzieje 1863 r., Kr. 1899–1919 II 416 n., V 53 n., 85, 126, 152, 234 n.; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego, P. 1888 III 55; Polska, jej dzieje i kultura, W. [1928] III (A. Szelągowski); Wiczkowski J., Lwów, jego rozwój i stan kulturalny oraz przewodnik po mieście, Lw. 1907 s. 588, 591, 605; Wyczańska K., Polacy w Komunie Paryskiej, W. 1957; – Dobrowolski F., Dwie chwile z istnienia Rządu Narodowego, „Dzien. Pozn.” 1868 nr 180, 215; Mierosławski L., Pamiętnik, W. 1924; Szematyzmy Król. Galicji; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Wr. 1956; – „Gaz. Narod.” i „Słowo Pol.” październik 1900; – B. Ossol.: rkp. 5556, 5681, 8046–49; B. PAN w Kr.: rkp. 2065.
Stefan Kieniewicz