Ossoliński Józef Kajetan h. Topór (ok. 1758–1834), starosta sandomierski, kasztelan podlaski, senator Król. Pol., kolekcjoner i właściciel publicznej galerii obrazów. Był synem Aleksandra (zob.) i Benedykty Antoniny, córki U. F. de Lövendala, marszałka Francji, i Barbary z Szembeków. Otrzymał staranne wykształcenie. Razem z bratem Janem Onufrym (zob.) uczył się w warszawskim Collegium Nobilium, od r. 1771 pod kierunkiem prywatnego nauczyciela, pijara Adolfa Bartłomieja Kamieńskiego, potem w domu (od r. 1775) pod kierunkiem ks. Fabiana Turkowskiego. Można przypuścić, że podobnie jak brat podróżował w towarzystwie ks. Turkowskiego po krajach Europy zachodniej, może nawet część podróży odbyli razem (Jan Onufry wyruszył w r. 1779). Od r. 1774 miał starostwo sandomierskie, odstąpione mu przez kuzyna Józefa Salezego Ossolińskiego (zob.). W r. 1780 O. został posłem na sejm z woj. podlaskiego (ziemi drohickiej). Na sejm 1782 r. posłował z woj. sandomierskiego; dn. 10 X stanął na czele delegacji oznajmiającej królowi o obraniu marszałka sejmowego. T. r. otrzymał też Order Św. Stanisława. W r. 1788 wybrany został na posła z ziemi bialskiej woj. podlaskiego. Wygłosił (3 XI) mowę o władzy nad wojskiem, ogłoszoną potem drukiem, pt. Głos… Ossolińskiego, starosty sandomierskiego posła podlaskiego… (W. 1788). Wg „Spisu Senatorów” Błeszczyńskiego, O. został mianowany 26 X 1790 kasztelanem podlaskim. Data ta budzi wątpliwość, ponieważ w obradach drugiej kadencji Sejmu Wielkiego (np. 28 XII 1790 i 7 I 1791) i na akcie asekuracji z 2 V 1791 występuje Józef Ossoliński, poseł bialski, a więc jeszcze nie senator. Natomiast wśród członków Tow. Przyjaciół Konstytucji 3 Maja występuje zarówno Józef, poseł bialski, jak i Ossoliński, kasztelan podlaski; mógł to być O. omyłkowo dwukrotnie wspomniany, lub też istniał inny Józef Ossoliński, który po O-m otrzymał mandat bialski i starostwo sandomierskie. Dn. 3 V O. należał do posłów popierających konstytucję.
Po przystąpieniu króla do Targowicy O., wraz z woj. Tomaszem Aleksandrowiczem i dwoma posłami podlaskimi, złożył 6 VIII 1792 akces do konfederacji. W grudniu 1792, w związku z podporządkowaniem konfederacji stołecznej policji, O. został jednym z asesorów przydanych marszałkowi w. kor. Michałowi Mniszchowi. W listopadzie 1793 wszedł w skład komisji do osądzenia sprawy upadłych banków krajowych, wyznaczony następnie do deputacji rozpatrującej upadłość banku Karola Szulca. W czasie powstania kościuszkowskiego przyczynił się do wystawienia (wspólnie z bratem Janem Onufrym) batalionu wojska. Po upadku Rzpltej O. usunął się od działalności publicznej. Został hrabią pruskim 5 VI 1798 (potwierdzenie hrabiostwa w Prusach 15 XI 1805). W r. 1814 powołany był na członka Komitetu Cywilnego Reformy, który pod auspicjami Adama Jerzego Czartoryskiego opracowywał zasady administracji i projekty dotyczące przyszłych losów ziem Ks. Warsz. Od r. 1822 zasiadał w senacie Król. Pol. jako senator-kasztelan, lecz już w r. 1824 zrezygnował z tej godności. Zapewne wspólnie z bratem Janem Onufrym posiadał miasteczko Mokobody koło Siedlec, w którym wykończył budowany przez ojca kościół. W należącym do Ossolińskich Rejowcu wystawił (początek budowy 1796) cerkiew unicką i rozpoczął budowę pałacu. Miał też Rudkę pod Białymstokiem, w której po rozwodzie z pierwszą żoną mieszkał razem z synem, oraz Wyszków, Starąwieś i Czerniaków pod Warszawą. Druga żona wniosła mu m. in. pałac zwany «na Tłumackiem» w Warszawie, nabyty poprzednio od bankiera Szulca. Tu właśnie O. umieścił swoją galerię obrazów.
Nie wiadomo, jakie były początki kolekcji O-ego; być może, część otrzymał z domu rodzinnego, a część z posagiem obu kolejnych żon. W r. 1810 kupił ze spuścizny po Stanisławie Auguście 17 płócien, m. in. „Błogosławieństwo Jakuba” ze szkoły Rembrandta (Victorsa). T. r. kupił na rozsprzedaży spuściznę po rzeźbiarzu i grawerze Janie Regulskim. Dla opieki nad powiększającymi się zbiorami zatrudnił (przed r. 1814) malarza Konstantego Villaniego. W czerwcu 1814 w części pałacu «na Tłumackiem» udostępnił (bezpłatnie) swe zbiory, otwierając pierwszą w Warszawie publiczną galerię. Początkowo wystawiono ok. 300 obrazów. W r. 1817 kustosz Villani opublikował katalog galerii, wg którego zbiory liczyły już 438 dzieł, w większości malarzy obcych, głównie włoskich, wiedeńskich, sporo niderlandzkich. O. stale rozszerzał galerię. W r. 1824 zmarł kustosz Villani; przez miesiąc galeria była zamknięta dla publiczności, lecz O. wkrótce wystarał się o nowego opiekuna zbiorów. Dn. 1 V t. r. galeria kierowana przez Daniela Kondratowicza, ucznia Franciszka Smuglewicza, została ponownie otwarta. Korzystali z niej liczni artyści i uczniowie kopiujący obrazy i choć dzieła zgromadzone przez O-ego nie zawsze reprezentowały dobry poziom i nie wszystkie zasługiwały na uwagę, to jednak galeria odegrała znaczną rolę i po zamknięciu w r. 1834 dotkliwie odczuwano jej brak. O. sprawował też mecenat nad artystami, otoczył opieką malarza Wincentego Kasprzyckiego. Podobno prowadził dziennik, który był przechowywany w Peczarze u Potockich, lecz o dalszych losach rękopisu nie wiadomo. O. zmarł w Warszawie 15 IV 1834. Pochowany został w swych dobrach podlaskich. Po jego śmierci galeria wystawiona została na licytację i uległa rozproszeniu.
O. żonaty był dwukrotnie: w r. 1781 z Marią Barbarą z Zaleskich, podkomorzanką nurską (zm. 1813), a po rozwodzie z nią poślubił (1802?) Teresę Miączyńską z domu Rafałowiczównę, rozwiedzioną w r. 1792 z Kajetanem Miączyńskim, z którym miała syna Stanisława. Z pierwszego małżeństwa O. miał córkę Konstancję, żonę Tomasza Łubieńskiego (zob.), oraz syna Wiktora (zob.). Siostrzenicą O-ego była powieściopisarka Elżbieta Jaraczewska (zob.).
Portret O-ego i żony Teresy, przypisywany J. L. Davidowi, zaginął, reprod. w: Sokołowski A., Dzieje porozbiorowe narodu polskiego, W. 1904; Portrety: przypisywany J. Niedermannowi, w Muz. Narod. w W., przypisywany J. Lampiemu, tamże, przypisywany J. Grassiemu, tamże; – Estreicher; Nowy Korbut, IV–VI; Polska Encyklopedia Szlachecka, W. 1935–9; PSB, (Miączyński Kajetan); Słown. Geogr. (Czerniaków, Mokobody, Rejowiec, Rudka); Dworzaczek; Uruski; Żychliński, XXIII 141; Katalog zabytków sztuki w Pol., VIII (woj. lubelskie) z. 5 (pow. chełmski); – Dembiński B., Polska na przełomie, W. [b. r.]; Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793, W. 1937; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kwiatkowski M., Tłumackie, „Roczn. Warsz.” R. 5: 1964 s. 59–63; Ryszkiewicz A., Francusko-polskie związki artystyczne, W. 1967; tenże, Zbieracze i obrazy, W. 1972; tenże, Zbiory artystyczne J. K. O-ego, „Roczn. Warsz.” R. 1: 1960; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3-go Maja, P. 1930 s. 51; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; Woźniakowski J., Dziennik podróży Jana Ossolińskiego, Mater. do Studiów i Dyskusji, (W.) R. 7: 1956 nr 1–2 (Sztuka i Krytyka); Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, W. 1951; – Akty powstania Kościuszki, II; Arch. Wybickiego, II; Diariusz sejmu ordynaryjnego warszawskiego r. 1780, Grodno 1780 s. 11; Diariusz sejmu… 1782, W. 1782 s. 3; Diariusz sejmu… 1788; Diariusz sejmu… od dnia 16 XII 1790, W. 1791; Korespondencja Józefa Maksymiliana Ossolińskiego, Wr. 1975; Koźmian K., Pamiętniki, W. 1972; Niemcewicz J. U., Pamiętnik czasów moich, W. 1957; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego, W. 1961; Vol. leg., IX 105, 150, X; – „Kur. Warsz.” 1834 nr 102, 104; – B. Czart.: rkp. 735 (list Józefa Salezego Ossolińskiego do króla); B. Ossol.: rkp. 712 (12 e).
Maria Czaplińska i Irena Homola