Szaniawski Józef Kalasanty, pseud. i krypt.: J.K.S., J.K.S. Szlachcic Ziemi Łukowskiej, Pewien Szlachcic z Ziemi Łukowskiej (1764–1843), filozof, prawnik, publicysta, działacz polityczny, mason.
Ur. prawdopodobnie pod koniec r. 1764 (ochrzczony w lutym 1765) w Kalwarii Zebrzydowskiej w rodzinie drobnoszlacheckiej, wywodzącej się z ziemi łukowskiej. Był synem Antoniego, chorążego kawalerii WP, i Konkordyny (Konkordii) z Lipińskich (?). W rodzinie Szaniawskich h. Junosza częste było imię Józef Kalasanty, dlatego niekiedy S. bywa mylony z innymi Szaniawskimi.
S. uczył się w szkole podwydziałowej w Kaliszu. Być może studiował prawo i filozofię we Wrocławiu i Królewcu, ale jego nazwisko nie występuje w spisach studentów tych uczelni. Początkowo praktykował w kancelarii prawnej w Kaliszu. W l. 1786–9 pełnił funkcję komisarza sądowego woj. kaliskiego. Dn. 1 III 1789 zaciągnął się do kawalerii narodowej do chorągwi kaszt. brzezińskiego Jana Przyłuskiego (należącej początkowo do 1. brygady wpol. gen. majora Stanisława Łuby, a od 30 XI t.r. do 2. brygady wpol. gen. Pawła Biernackiego). W okresie Sejmu Czteroletniego należał do poznańskiej loży wolnomularskiej «Szkoła Mądrości». Z tego czasu przypisuje mu się autorstwo kilku proreformatorskich druków: Bezstronne zastanowienie się nad projektowaną ustawą następstwa tronu w Polszcze. Przez Pewnego Szlachcica z Ziemi Łukowskiej (W. 1790), w którym krytykował projekty wprowadzenia dziedziczności tronu w Polsce, i List odpowiedni pisany do przyjaciela względem Ustawy Rządowej na dniu 3 maja roku 1791 uchwalonej. Przez J.K.S. Szlachcica Ziemi Łukowskiej. Po przystąpieniu króla Stanisława Augusta do Targowicy podał się w r. 1792 do dymisji z wojska. Wrócił do kariery urzędniczej i do marca 1794 pełnił urząd regenta ziemskiego łukowskiego. Przypisuje się mu autorstwo adresowanej do Niemców broszury Untersuchung über die Rechtmässigkeit der Theilung Polens (W. 1794, wyd. 2, W. 1795), potępiającej m.in. rozbiory Polski.
Na początku kwietnia 1794 przyjechał S. do Warszawy, gdzie wstąpił do klubu jakobinów «Zgromadzenie obywateli ofiarujących pomoc i posługę magistraturom narodowym w celu dobra ojczyzny». Po zwycięstwie insurekcji, w czasie rządów Rady Zastępczej Tymczasowej, należał do Deputacji do Rachunków Komisji Edukacji, ale w jej pracach nie brał udziału. Wraz z ks. Józefem Mejerem i Janem Dembowskim był współinicjatorem 8 i 9 V t.r. rozruchów pospólstwa, w wyniku których powieszono czterech targowiczan. Uczestniczył także 27–28 VI w egzekucjach ulicznych, w czasie których powieszono innych targowiczan i ludzi posądzanych o zdradę. Po utworzeniu 28 V Rady Najwyższej Narodowej (RNN) przygotował na jej zlecenie memoriał do olędrów (osadników z Fryzji i Niderlandów, mieszkających w Prusach Królewskich), mający zagwarantować im większe prawa i zachęcić do poparcia insurekcji. Z ramienia klubu jakobinów wszedł w lipcu do drugiego składu Deputacji Indagacyjnej, podporządkowanej Wydz. Bezpieczeństwa RNN, oraz uczestniczył w śledztwach przeciw bp. Wojciechowi Skarszewskiemu i marsz. wpol. Fryderykowi Moszyńskiemu (zostali oni uniewinnieni). Pracował też w Deputacji do Badania Czynności Komisji Edukacyjnej. Po klęsce pod Maciejowicami współtworzył z jakobinami w 2. poł. października zakonspirowane «Zgromadzenie na Utrzymanie Rewolucji i Aktu Krakowskiego»; miało ono na celu kontynuowanie powstania przez jego oparcie, wzorem francuskim, o warstwy ludowe. Należał wtedy do niepodległościowego, tajnego «Związku Patriotycznego w Loży Masońskiej».
Przed kapitulacją Warszawy, 8 XI 1794, zbiegł S. wraz z innymi jakobinami do Paryża. W sierpniu 1795 podpisał tam, wspólnie z Mejerem, Dionizym Mniewskim, Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim i Józefem Pawlikowskim „Akt zawiązania Deputacji”, dzieło radykalnego skrzydła emigrantów, pretendujące do reprezentowania władzy narodowej. W dyskusjach działaczy Deputacji nad możliwością przyłączenia Polski do Prus wypowiadał się przychylnie o administracji pruskiej, opartej jego zdaniem na zasadach «ludzkości i rządności». Jako emisariusz Deputacji udał się w lutym 1796 przez Wenecję do Warszawy, gdzie przyczynił się do założenia 13 III t.r. tajnego Zgromadzenia Centralnego (zwanego także Centralizacją warszawską, Klubem Centralnym, Komitetem Rewolucyjnym lub Centralnym Tow. Patriotycznym do Wskrzeszenia Wolnej Republiki Polskiej). Współtworzył statut Zgromadzenia i zbiór jego zasad, zakładający sojusz z Francją oraz działalność wywiadowczą skierowaną przeciw zaborcom; walkę zbrojną odkładano do korzystnego momentu. Uniknął aresztowania członków Zgromadzenia przez władze pruskie, gdyż przebywał już w tym czasie z powrotem w Wenecji. W lutym 1797 przybył do Paryża, gdzie przyczynił się do rozpętania kampanii Deputacji wymierzonej w gen. Jana Henryka Dąbrowskiego oraz w ideę powołania legionów we Włoszech, m.in. wraz z innymi jakobinami napisał list otwarty do Dyrektoriatu, oskarżający Dąbrowskiego o kontakty z państwami zaborczymi. Gdy wyczerpały się fundusze Deputacji, wyjechał latem t.r. do Karlsbadu (obecnie Karlové Vary), do Ignacego Potockiego, którego bezskutecznie przekonywał do polityki Deputacji. Prawdopodobnie nie zgodził się na objęcie w grudniu 1798 po Mniewskim stanowiska prezesa Deputacji. W marcu 1799 Deputacja została rozwiązana. S., nawiązawszy współpracę z konspiracyjnym, radykalnym Tow. Republikanów Polskich (TRP), był od marca t.r. jego przedstawicielem i kierownikiem w Paryżu. Przyczynę niepowodzeń polskich jakobinów widział w dezorientacji i niedojrzałości politycznej Polaków, którzy dali się zwieść «maskowanym patriotom» i hasłu «uniwersalnej jedności i zgody». W liście z 5 X do Dozoru Głównego TRP przedstawiał «cnotliwe usiłowania nieznacznej garstki czystych miłośników Ojczyzny». Radykalizm jego poglądów zaniepokoił jednak Dozór, który wystosował do niego upomnienie. Latem 1800 przebywał S. w Strasburgu, gdzie doradzał Janowi Alojzemu Orchowskiemu, by werbował do TRP jak najwięcej ludzi majętnych.
Wkrótce po zawarciu pokoju w Lunéville (9 II 1801) wrócił S. do Warszawy; t.r. został tam wybrany na członka Tow. Przyjaciół Nauk (TPN), a w r. 1802 na jego sekretarza. Poświęcił się pracy naukowej i studiom filozoficznym. Pierwszym jego tekstem z tego zakresu była recenzja pracy J. G. Gebharda O wpływie, jaki miał Fryderyk II na Oświecenie i ukształcenie swego wieku („Nowy Pam. Warsz.” T. 3: 1801). W rozprawie Co jest filozofia? Niektóre myśli służyć mogące do porozumienia się względem odpowiedzi na to pytanie (W. 1802), atakując empiryzm, uznał za cel filozofii poznanie absolutu oraz dopracowywanie się organicystycznych wizji społecznych. Wskazywał na użyteczność filozofii w życiu społeczeństwa. W prezentowanej na posiedzeniu TPN 16 XI 1802 rozprawie O znamienitszych systemach moralnych starożytności rzecz krótka („Roczniki Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 2: 1803, odb. W. 1803), analizował koncepcje etyczne filozofii starożytnej z punktu widzenia doskonalenia jednostki i jej użyteczności dla społeczeństwa. Problematykę tę kontynuował w rozprawie, odczytanej 5 V 1803 na posiedzeniu TPN, System chrystianizmu krótko wyłożony [...] Pismo [...] służące za dalszy ciąg przedsięwziętego wykładu systemów moralnych (tamże, odb. W. 1803), w której porównywał etykę chrześcijańską z antyczną, uznając chrześcijaństwo za religię uniwersalną, wzmacniającą godność człowieka. Anonimowo ogłosił artykuł O przeznaczeniu uczonego... („Nowy Pam. Warsz.” T. 12: 1803), będący fragmentem jego rozważań na temat dzieła J. G. Fichtego „Einige Vorlesungen über die Bestimmung der Gelehrten” (rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku). W grudniu t.r. przedstawił na posiedzeniu TPN rozprawę Rzut oka na dzieje filozofii od czasu upadku jej u Greków i Rzymian aż do epoki odrodzenia nauk. Służący za przejście od przedstawionych już systemów moralnych starożytności do wykładu nowoczesnych systemów moralnych („Roczniki Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk” T. 3: 1804), jedną z pierwszych prac z zakresu historii filozofii w Polsce. Był zwolennikiem idealizmu niemieckiego i pierwszym w Polsce popularyzatorem idei I. Kanta, F. Schellinga i Fichtego. Uważano go za kantystę, choć sam przyznawał się raczej do wpływu szkoły Schellinga.
W r. 1803 był S. udziałowcem odeskiego domu handlowego «Trzecieski, Horodyski et Comp.», powstałego dla rozwijania handlu czarnomorskiego; firma ta nawiązywała kontakty polityczne w zaborze rosyjskim. W związku z projektem utworzenia w Warszawie towarzystwa i czasopisma historycznego opracował w sierpniu 1804 Niektóre uwagi podane do namysłu spółredaktorom pisma periodycznego pt. Zbiór materiałów do historii polskiej... (wyd. A. Kraushar, „Miscellanea historyczne”, Lw. 1903 I). W r. 1804 przestał pełnić funkcję sekretarza TPN, ale działając nadal jako jego członek, desygnowany został do komisji oceniającej nadesłaną anonimowo przez I. Potockiego pracę „O wpływie reformacji przez Marcina Lutra wprowadzonej do stanu politycznego w Polszcze” („Reform. w Polsce” T. 2: 1922). Od marca 1805 był aktywny w loży «Świątynia Mądrości», w której obok polskich jakobinów spotykali się wysocy urzędnicy pruscy. Wraz z gen. Józefem Niemojewskim inicjował przyjęcie nowych braci, m.in. Kazimierza Machnickiego. Napisał w tym czasie Rady przyjacielskie młodemu czcicielowi nauk i filozofii, pragnącemu znaleźć pewniejszą drogę do prawdziwego i wyższego oświecenia (W. 1805, wyd. 2, Lw. 1823). W rozprawie tej, dedykowanej Julii i Józefowi Niemojewskim wspierającym finansowo jego prace, omawiał sens i możliwość systematycznego kształcenia się dorosłego człowieka, higienę pracy umysłowej oraz pożytki płynące ze studiowania różnych dziedzin wiedzy; opracował kwestionariusz, ułatwiającej czytelnikowi badanie jego właściwości umysłowych. Rady... uznano za jeden z pierwszych w Europie podręczników technologii pracy umysłowej. Po wkroczeniu 28 XI 1806 wojsk napoleońskich do Warszawy, S. został 5 XII t.r. powołany na członka Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Publicznej Dep. Warsz. Gdy na mocy dekretu Napoleona z 14 I 1807 powstała Komisja Rządząca, został w lutym t.r. asesorem w jej Dyrekcji Sprawiedliwości. Był w tym czasie członkiem francuskiej loży «Braci Zjednoczonych» oraz tzw. Junty Ogrodu Rządowego, grupy intelektualistów spotykających się systematycznie w Ogrodzie Krasińskich i tam publicznie komentujących wydarzenia polityczne. W maju został wyznaczony do «deputacji do ułożenia projektów względem użycia sum króla pruskiego, na dobrach prywatnych hipotekowanych». T.r. otrzymał stanowisko naczelnego redaktora dwutygodniowego dodatku do „Gazety Warszawskiej” pt. „Korespondencja w materiach obraz kraju i narodu polskiego rozjaśniających”. Opublikował tu trzy Listy (1807 nr 5, 16, 26), w których apelował o rozwój przemysłu krajowego (m.in. zainteresowanie szlachty i mieszczaństwa przemysłem manufakturowym) oraz oczynszowanie chłopów (przede wszystkim w dobrach królewskich i duchownych). Opowiadając się za wolnością druku, w Liście z 18 VI do cenzora generalnego Andrzeja Horodyskiego pisał, że nie może być ona zasłoną dla «osobistej namiętności lub interesu» oraz sprzeciwiał się publikowaniu wypowiedzi anonimowych. Razem z Horodyskim, Antonim Gliszczyńskim, Rajmundem Rembielińskim i Stanisławem Staszicem przetłumaczył dzieło C. Rulhière’a „L’Histoire de l’anárchie de Pologne” („Historia bezrządu w Polsce”, W. 1808). We wrześniu 1807 został wysłany z ramienia Komisji Rządzącej do Berlina z misją rewindykacji archiwów dotyczących ziem polskich, odebranych Prusom na mocy traktatu w Tylży. Z Berlina przestrzegał rząd Ks. Warsz. przed skutkami zasypywania kraju przez administrację francuską zdewaluowanym bilonem pruskim. Prawdopodobnie z tego okresu pochodzą jego Uwagi względem projektowanej przez władze Księstwa Warszawskiego emisji biletów kasowych (rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku). Nie odpowiedział na propozycję ministra sprawiedliwości Feliksa Łubieńskiego z 3 XI t.r. objęcia wykładów w tworzonej przez niego Szkole Prawa. Powołując się na doniesienia w prasie niemieckiej, zawiadomił na początku r. 1808 władze w Warszawie o antynapoleońskich wystąpieniach w Niemczech, inspirowanych przez wspólnotę redemptorystów; przyczyniło się to do późniejszego wygnania redemptorystów z Ks. Warsz. W marcu t.r. wrócił do Warszawy i przekazał odzyskane dokumenty na ręce referendarza Rady Stanu Onufrego Wyczechowskiego. Opracował następnie projekt utworzenia w Warszawie centralnego Archiwum Krajowego.
Dn. 1 IV 1808 objął S. stanowisko królewskiego prokuratora generalnego przy Sądzie Kasacyjnym Ks. Warsz. Skarżąc się na złą organizację Sądu oraz brak wypłat pensji dla jego kancelarii, przedstawił 28 V t.r. plan naprawy sytuacji. Niezadowolony z powodu niedopuszczenia go przez Łubieńskiego do prac nad wprowadzeniem Kodeksu Napoleona, starał się przez kontakty wolnomularskie osłabić jego pozycję w oczach rezydenta napoleońskiego J. Ch. Serry, m.in. krytykował budżet Ks. Warsz. na r. 1808 oraz wykazywał niedociągnięcia administracji i organów sprawiedliwości. Mimo to znalazł się t.r. w nieoficjalnym Komitecie przy min. sprawiedliwości, nadzorującym przekazanie akt nowemu sądownictwu przez sądy apelacyjne. Komitet przygotowywał instrukcje dla nowo powstających sądów pokoju oraz projekty ustaw przechodnich dla uzgodnienia dawnej praktyki prawnej polskiej z praktyką popruską oraz nowo wprowadzaną francuską. Wraz z Franciszkiem Wężykiem domagał się S. przywrócenia sądów szlacheckich z sędziami wybieranymi na sejmikach. Po przekształceniu Komitetu w Komisję projektodawczą nadal w niej zasiadał. Coraz częściej jednak krytykował władze Ks. Warsz., m.in. pod jego wpływem na posiedzeniu pierwszego Sejmu 10 IV 1809 poseł mariampolski Dominik Kuczyński oskarżył ministra Łubieńskiego o nadużycie władzy w sądownictwie i łamanie konstytucji.
Wobec zbliżającej się wojny z Austrią, w kwietniu 1809 S. wraz ze swymi politycznymi przyjaciółmi zasugerował rezydentowi francuskiemu ogłoszenie w Warszawie stanu oblężenia oraz utworzenie Gwardii Narodowej. Dn. 15 IV t.r. otrzymał nominację na jednego z ośmiu dyrektorów Gwardii Narodowej; urzędowanie rozpoczęli dyrektorzy w czerwcu, jednak już 19 VI instytucja ta została zlikwidowana. W tym miesiącu przybył S. do Krakowa, gdzie za pośrednictwem Horodyskiego nawiązał bliskie stosunki z prezesem Centralnego Wojskowego Rządu Obydwóch Galicji Stanisławem Zamoyskim, który pod wpływem S-ego wystąpił z projektem autonomii Galicji Zachodniej w ramach Ks. Warsz. Bliska współpraca z Zamoyskim oraz galicyjskimi ziemianami zbiegła się z ewolucją poglądów S-ego w kierunku krytycznym wobec idei oświeceniowego postępu, odchodzeniem od orientacji profrancuskiej i przejściem do opozycji antynapoleońskiej. Równocześnie S. pracował naukowo. Ogłosił rozprawę O naturze i przeznaczeniu urzędowań w społeczności. Rzecz w krótkich napomknieniach, z daleka wskazujących drogę do głębszego wywodu (W. 1808), w której podjął próbę stworzenia własnej teorii społecznej. Przeciwstawił się ślepemu naśladownictwu angielskich i francuskich wzorów organizacji społeczeństwa, głosząc konieczność rozwijania pierwotnych cech narodowości. Wg niego dopiero w społeczeństwie ludzie uzyskują człowieczeństwo i tworzą historię. Wspólnie z Horodyskim był wydawcą opublikowanego anonimowo dzieła Hugona Kołłątaja „Uwagi nad tą częścią ziemi polskiej, którą od traktatu tylżyckiego zwać często zaczęto Księstwem Warszawskim. Nil desperandum” (W. 1808); wydawcy bezskutecznie starali się wpłynąć na autora, by pomniejszył rolę Napoleona. W sierpniu 1809 na posiedzeniu TPN przedstawił S. referat O rozprawie Jasnogórskiego: Wieki uczone w Polszcze... (Kraushar, „Tow. Warsz. Przyj. Nauk”, III 236–49), jeden z pierwszych zarysów historii literatury polskiej. Po śmierci przyjaciela z loży «Świątynia Mądrości» Cypriana Godebskiego wygłosił w TPN 22 XII t.r. odczyt Pochwała Cypriana Godebskiego [...] w bitwie pod Raszynem poległego (W. 1810), zaliczony do wybitnych osiągnięć ówczesnej krytyki literackiej.
W marcu 1810 uczestniczył S. w posiedzeniu założycielskim loży «Wielki Wschód Narodowy» w Warszawie, na którym został wybrany na wielkiego archiwistę; nie uzyskał jednak poparcia w głosowaniu do gremiów kierowniczych masonerii. W wygłaszanych wówczas mowach lożowych głosił jedność serc i umysłów, wspartą na «wolności i równości moralnej». Jesienią t.r. przystąpił do masońskiego spisku antynapoleońskiego, z udziałem m.in. wolnomularzy z Ks. Warsz., Rosji i Niemiec, a także saskiego ministra spraw zagranicznych F. Ch. Senffta von Pilsacha; nagła śmierć w lutym 1811 organizatora spisku, płk. Feliksa Potockiego, udaremniła zamiary spiskowców. Na sejmie t.r. przyczynił się S. do powstania antyrządowej opozycji; usiłował w ten sposób doprowadzić do zmian w konstytucji. Razem z Horodyskim dostarczył posłowi mariampolskiemu Józefowi Godlewskiemu informacji przydatnych w krytyce rządu. W czerwcu ustąpił ze stanowiska królewskiego prokuratora generalnego przy Sądzie Kasacyjnym; rezygnację motywował stanem zdrowia, w rzeczywistości jednak chciał mieć swobodę w pracach nad rewizją konstytucji oraz nad stworzeniem ruchu antynapoleońskiego. W lipcu prowadził interesy Zamoyskiego w jego majątku Zwierzyniec (pow. zamojski), następnie dla poratowania zdrowia wyjechał do Niemiec, gdzie nawiązał kontakty z tamtejszymi działaczami katolickimi. W l. 1811–12 należał do najbardziej wpływowej w Warszawie loży «Świątynia Izis». Na początku r. 1812 często odwiedzał chorego Kołłątaja i wraz z Horodyskim był 28 II t.r. świadkiem jego śmierci.
W czerwcu 1812, w przemówieniu w loży masońskiej w Zamościu, dał S. nieoczekiwanie wyraz nadziejom na powodzenie sprawy polskiej u boku Napoleona (AGAD, rkp. AMP VIII–1/4 s. 24), jednak orientację profrancuską porzucił ostatecznie po klęsce Napoleona. Odsunął się wtedy od Horodyskiego i Wężyka, zacieśnił natomiast znajomość z generałami: Józefem Zajączkiem i Franciszkiem Ksawerym Kosseckim. Często odtąd gościł w Puławach u ks. Adama Jerzego Czartoryskiego. Z jego ramienia udał się w kwietniu 1813 do Krakowa do ks. Józefa Poniatowskiego, by przekonać go do pozostania w kraju z resztkami wojsk Ks. Warsz. oraz do przyłączenia się do koalicji antynapoleońskiej. Niedługo potem wstąpił do założonego przez Czartoryskiego Tajnego Związku Sprostowania Opinii, mającego przygotować Polaków do porozumienia z Rosją. W czerwcu t.r. opracował z Czartoryskim „Niektóre myśli do ogólnych rysów planu Stowarzyszenia Prawdziwych Miłośników Ojczyzny” („Société Historique et Littéraire Polonaise”, Paris 1968). Celem stowarzyszenia było stworzenie sieci inicjatyw międzyzaborowych, krzewiących ideę odrodzenia narodowości polskiej oraz podnoszenia jej rangi wśród ludów słowiańskich; pojawiający się w „Niektórych myślach...” wątek zagrożenia germanizacją wskazuje na S-ego, będącego wówczas pod wpływem słowianofilskich teorii Herdera, jako głównego autora tego tekstu. W korespondencji z czerwca 1813 z ks. Czartoryskim sławił S. cara Aleksandra I i krytykował Kodeks Napoleona. Należał wówczas do najbliższych doradców ks. Czartoryskiego. Z ramienia Komitetu Centralnego Rad Departamentowych prowadził w grudniu t.r. rokowania z rządem rosyjskim; udał się w tym celu do głównej kwatery rosyjskiej i w biurze gen. Aleksieja Arakczejewa przebywał do końca wojny z Francją. Został członkiem powołanego w maju 1814 przez Aleksandra I Komitetu Cywilnego Reformy w celu przygotowania zmian w administracji, sądownictwie i prawie oraz debatowania nad polepszeniem bytu włościan. W lipcu 1814 napisał Uwagi o projekcie reformy administracji krajowej w byłym Księstwie Warszawskim (rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku). W Komitecie Cywilnym Reformy pracował w sekcji Edukacyjnej i Duchownej; wygłosił na tym forum kilka referatów, proponując m.in. reformę uposażenia duchowieństwa, połączenie edukacji i wychowania religijnego oraz wyrugowanie «irreligii» z kształcenia młodzieży.
Dn. 22 IX 1814 wyjechał S. jako pomocnik i doradca ks. Czartoryskiego na kongres do Wiednia. Pracował tam w komisji dla interesów polskich, obradującej pod przewodnictwem barona Johanna Anstetta. Z przełomu l. 1814 i 1815 pochodzi nasycona ideami panslawistycznymi i akcentami prorosyjskimi rozprawa Głos Rosjanina w czasie Kongresu Wiedeńskiego za utworzeniem Królestwa Polskiego połączonego unią personalną z Rosją (rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku). Napisał też w tym okresie rozważania o charakterze prawnym dotyczące powstającego Królestwa: Convient-il borner à une partie du Duché de Varsovie le bienfait du rétablissement du nom et de la nationalité des Polonais (tamże) oraz Remarques justificatives d’un Projet, qui garantit la nationalité aux provinces polonaises de différentes dominations (tamże). Analizy sytuacji międzynarodowej dokonał w pracy Stosunki rosyjsko-angielskie podczas Kongresu Wiedeńskiego a sprawa nowego ładu w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem sprawy polskiej (tamże). W rozprawie Myśli do konstytucji prowincjonalnej dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego (tamże) propagował ideę polskiej administracji i polskiego przedstawicielstwa stanowego pod berłem pruskim. Za udział w kongresie wiedeńskim został odznaczony pruskim Orderem Orła Czerwonego II kl.
Dn. 20 V 1815 otrzymał S. w Wiedniu nominację na referendarza stanu i głównego sekretarza Tymczasowego Rządu Król. Pol. (od r. 1816 główny sekretarz Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu). W czerwcu 1815 wrócił do Warszawy i objął swój urząd. Uczestnicząc w pracach nad konstytucją Król. Pol., napisał Uwagi nad projektem ustawy konstytucyjnej oraz Ogólniejsze myśli względem projektowanej konstytucji Królestwa Polskiego (oba rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku); wprowadził w nich kategorię charakteru i ducha narodowego, którym wg niego miał być «duch arystokracji». Jesienią t.r. został mianowany członkiem komisji przygotowującej kodeks Król. Pol. oraz członkiem komisji ds. organizacji sądów. W r. 1816 przewodniczył tzw. Komisji Instrukcyjnej, rozstrzygającej spory kompetencyjne urzędów. Obok Czartoryskiego, Staszica i Stanisława Kostki Potockiego należał od t.r. do Tow. Biblijnego, będącego filią Brytyjskiego i Zagranicznego Tow. Biblijnego. W maju uczestniczył w założeniu w Warszawie loży masońskiej «Kazimierz Wielki», do której wstąpili najbliżsi współpracownicy Czartoryskiego. Nadal brał też udział w spotkaniach «Wielkiego Wschodu Polskiego», gdzie pełnił obowiązki mówcy (języka niemieckiego). Nie odgrywał już jednak większej roli w masonerii; zatrzymał się na piątym stopniu wtajemniczenia.
S. był projektodawcą Prokuratorii Generalnej Król. Pol. i 17 X 1816 otrzymał w niej nominację na stanowisko prokuratora generalnego; zadaniem tego organu była obrona interesów skarbu rządowego w sprawach cywilnych. Równocześnie zasiadał od r. 1817 w deputacji prawodawczej, działającej przy Radzie Stanu, powołanej dla zrewidowania niektórych fragmentów Kodeksu Napoleona. T.r. wykładał na Wydz. Prawa i Administracji Uniw. Warsz. W r. 1819 Akad. Krak. nadała mu tytuł «doktora wszech prawa»; Stanisław Wodzicki i bp Jan Paweł Woronicz proponowali mu w tym czasie zreformowanie tej uczelni, ofiarując nawet stanowisko rektora, ale S. uczestniczył jedynie w tworzeniu nowego statutu Akademii, przyjętego w r. 1823. Po sprzedaniu w r. 1819 wioski Wyszki (pow. jarociński) w Poznańskiem kupił S. jednopiętrową kamienicę w Warszawie przy ul. Nowy Świat z przylegającym do niej ogrodem (należącym wcześniej do Horodyskiego); później dokupił parterową kamienicę sąsiednią. Od r. 1820 uczestniczył w pracach nad reorganizacją Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (WRiOP); postulował zmiany w strukturze resortu, m.in. wykluczenie z niego rektora Uniw. Warsz. i przełożonego zgromadzenia pijarów. W sierpniu 1821 dokonano reorganizacji Komisji Rządowej WRiOP wg sugestii S-ego, m.in. usunięto z niej Staszica, Ludwika Platera i Juliana Ursyna Niemcewicza, których miejsce zajęli S., Zamoyski i Stanisław Grabowski. Na sejmach w l. 1818 i 1820 skrytykowano Prokuratorię Generalną, w związku z czym namiestnik Zajączek zmniejszył jej budżet. S. został 16 X 1821 zdymisjonowany z funkcji prokuratora generalnego, jednak tego samego dnia otrzymał nominację na radcę stanu Dyrektora Wychowania Komisji Rządowej WRiOP. Zrezygnował wtedy z wykładów na Uniw. Warsz. Z polecenia ministra Komisji Rządowej WRiOP Grabowskiego udał się do Baden i Wiednia, w celu poznania tamtejszych wzorów wychowania katolickiego. Spotkał się z F. Schleglem, K. Brentano, współpracownikiem kanclerza K. Metternicha, oraz A. Pilatem, redaktorem „Österreichischer Beobachter”. Prawdopodobnie po powrocie napisał Uwagi względem wychowania i nauk (1821, rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku), w których uznał, że harmonię można osiągnąć nie przez rozum, ale dzięki prawdom objawienia, nie przez system filozoficzny, lecz dzięki «sercu», kierowanemu prawdami religii.
Wraz z ministrem Grabowskim, bp. Adamem Prażmowskim, członkiem Rady Stanu Janem Tarnowskim i gen. Maurycym Haukem S. wszedł 18 XII 1821 w skład kierowanego przez N. Nowosilcowa Komitetu Reformy Edukacji. Był inspiratorem wielu zmian i projektów, mających wpływ na organizację edukacji w Król. Pol. Postulował system oświatowy, który zrywając z tradycjami KEN i oddany pod kontrolę Kościoła, wychowywałby młodzież w duchu lojalizmu, zabezpieczając przed wpływami «nieprawomyślnymi». Dążył do ograniczenia liczby szkół wojewódzkich, uważając, iż kształcą one element rewolucyjny. Nauczaniem od najniższego szczebla, tj. od szkół parafialnych, miały się zajmować instytucje kościelne, a Uniw. Warsz. miał być pozbawiony autonomii i rozbity na instytuty naukowe. Nieufność S-ego dotyczyła dyscyplin humanistyczno-filozoficznych, popierał natomiast nauki ścisłe, zwłaszcza techniczne. Edukację dziewcząt postulował oddać żeńskim zgromadzeniom zakonnym. Wraz z bp. Prażmowskim opracował projekt skoszarowania w konwiktach uczniów wszystkich szkół ponadelementarnych; miało to ułatwić dozór ideowo-pedagogiczny oraz wychowywać w sposób jednolity, na gorliwych chrześcijan i wiernych poddanych. W marcu 1822 wszedł S. do komisji śledczej badającej tajną organizację studencką «Związek Przyjaciół Panta Koina»; przyczynił się do łagodnego potraktowania aresztowanych.
Dn. 7 V 1822 Komisja Rządowa WRiOP powierzyła S-emu funkcję naczelnika Wydz. Cenzury. S. współtworzył ustawę o cenzurze i uważano, że wspólnie z prezesem Komitetu Reformy Edukacji i zarazem szefem tajnej policji Nowosilcowem oraz ministrem Grabowskim objął «straż nad duchem publicznym, aby na niego wpływać w sposób zupełnie przeciwny duchowi narodowemu» (F. Skarbek). W roli cenzora był niezwykle rygorystyczny, kierował się bardziej własnym, konserwatywnym światopoglądem niż zaleceniami Grabowskiego czy nawet w. ks. Konstantego. Gorliwie bronił religii katolickiej i moralności chrześcijańskiej, dbał o kult cara i króla Aleksandra I. Walczył z wszelkimi przejawami niezależności umysłowej, wcielając w życie program wychowania społeczeństwa w duchu przywiązania do ołtarza i tronu. Będąc zwolennikiem cenzury prewencyjnej, doprowadził do zawieszenia i likwidacji wielu tytułów, ingerował w teksty książek i broszur, odezw i sztuk teatralnych. Działalność cenzorską S-ego surowo oceniali współcześni; Niemcewicz nazwał go «infamisem w rudej peruce» i poświęcił mu nieukończoną powieść satyryczną „Władysław Bojomir” (1827, rkp.), a Franciszek Dzierżykraj-Morawski napisał złośliwą fraszkę „Na S... cenzora”. Pracujący z S-m krótko w Wydz. Cenzury Maurycy Mochnacki wspominał: «ten filozof mówił, że działa tylko przeciwko jakobinizmowi i materializmowi, rzeczywiście jednak przestał wierzyć w Polskę, ducha polskiego nazywał śmieszną polakierią i w edukacji publicznej to zaszczepić przedsiębrał, co by na przyszłość nawet każde powstanie udaremnić mogło. [...] trudno pojąć człowieka, któremu nie szło o majątek ani o osobiste wyniesienie, człowieka skromnego i moralnego w domowym pożyciu, działającego jakby z przekonania – w interesie odwiecznych wrogów polskiego imienia». Jeszcze w r. 1839 Juliusz Słowacki w „Poemie Piasta Dantyszka herbu Leliwa o piekle” umieścił postać S-ego u wrót piekieł.
Jako Dyrektor Wychowania Komisji Rządowej WRiOP inicjował S. wprowadzenie 15 IX 1822 nowego planu nauk w szkołach wojewódzkich i wydziałowych, dającego uprzywilejowane miejsce nauce religii. Opracował projekt organizacji Kuratorii Generalnej w ramach Komisji Rządowej WRiOP oraz system policji szkolnej. Po utworzeniu Kuratorii pełnił w niej funkcję kuratora generalnego. W myśl jego założeń inspektorzy Kuratorii nadzorowali szkoły wszystkich szczebli, włącznie z uniwersytetem, a także uczniów (również ich życie prywatne); system ten był powiązany z policją administracyjną przez specjalny komitet, do którego należeli S. D. Oebschelvitz i Kajetan Koźmian. W styczniu 1823 wszedł S. do powołanego przez Aleksandra I Komitetu Urządzenia Funduszów Duchownych Duchowieństwa Katolickiego. Dn. 17 II t.r. opracował memoriał dla Nowosilcowa, postulujący walkę z kultem Napoleona; za zamieszczenie wzmianki o pismach Napoleona domagał się wstrzymania dystrybucji „Gazety Petersburskiej”. T.r. poparł namiestnika Zajączka postulującego wprowadzenie większej liczby godzin języka rosyjskiego w szkołach średnich, co automatycznie zmniejszało ilość lekcji języków niemieckiego i francuskiego. T.r. wystąpił z projektem utworzenia Inst. Pedagogicznego dla kształcenia nauczycieli szkół wydziałowych i podwydziałowych (powstał w r. 1825). Przyczynił się również do powołania 5 IV 1824 Rady Politechnicznej i w r. 1826 uczestniczył w przygotowaniu projektu założenia Szkoły Przygotowawczej do Inst. Politechnicznego; opracował statut tej szkoły. W tym okresie napisał rozprawę Wady główniejsze naszego szkolnego systemu (rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku).
W r. 1823 zastąpił S. Samuela Bogumiła Lindego na stanowisku prezesa Tow. do Ksiąg Elementarnych. Nadzorował opracowanie podręczników szkolnych, analizując je pod względem prawomyślności; wzorował się na podręcznikach niemieckich. Przy Towarzystwie powołał w r. 1824 „Pamiętnik Umiejętności, Sztuk i Nauk” – pismo dla nauczycieli, popularyzujące osiągnięcia ówczesnej wiedzy, zwłaszcza przyrodniczej (ukazywało się do r. 1826). Zajął się też organizacją Drukarni Szkolnej, przeznaczonej do publikowania książek edukacyjnych i religijnych. Zainicjował wydawanie serii „Biblioteka Chrześcijańska”, w której ukazywały się głównie tłumaczenia francuskich książek religijnych (serię publikowano do r. 1830). Dzięki jego zabiegom zaczęto w r. 1824 wydawać w Warszawie rządowy dziennik informacyjny „Monitor Warszawski”. S. czuwał nad jego linią ideową i przyczynił się do zamieszczania w nim wielu przedruków z zagranicznej prasy katolickiej, zwłaszcza z „Österreichischer Beobachter” i „Drapeau Blanc”. W r. 1826 brał udział w śledztwie w sprawie nielegalnej organizacji «Kawalerowie Narcyza», złożonej z absolwentów szkoły kaliskiej; podobnie jak w przypadku «Panta Koina» stanął po stronie obwinionych, tłumacząc ich postępowanie młodym wiekiem. Uczestniczył też w śledztwie w sprawie nielegalnie działających w Król. Pol. redemptorystów, broniąc ich przed w. ks. Konstantym. Ok. r. 1825 Józef Elsner, należący wcześniej, podobnie jak S., do loży «Świątynia Mądrości», skomponował dedykowaną mu „Mszę” F-Dur op. 35 na cztery głosy mieszane i organy, do tekstu Kazimierza Brodzińskiego. Gdy deficytowy „Monitor Warszawski”, krytykowany przez Komisję Rządową WRiOP, został pod koniec r. 1828 zamknięty, S. zainicjował wydawanie od 2 I 1829 „Powszechnego Dziennika Krajowego”; pismo stało się szybko organem młodych romantyków. W czasie choroby Oebschelvitza pełnił obowiązki kuratora generalnego Instytutów Naukowych, a po jego śmierci w r. 1829 objął to stanowisko. Systematycznie wizytował szkoły, dbając zwłaszcza o wychowanie religijne. W maju t.r. Rada Administracyjna zaakceptowała jego wniosek o połączenie stanowisk kuratora i Dyrektora Wychowania; nastąpiło to w sierpniu. Opracował zatwierdzone przez Komisję Rządową WRiOP 13 IX „Ustawy dla uczniów szkół publicznych”, rozciągające kontrolę nad podróżowaniem uczniów, zwłaszcza ze szkół wojewódzkich.
W październiku 1830 podał się S. do dymisji z funkcji naczelnika Wydz. Cenzury (z powodu wybuchu powstania listopadowego nie została jednak przyjęta) i 2 XI t.r. wyjechał do Wiednia. Na stanowisku Dyrektora Wychowania zastąpił go Jan Maksymilian Fredro. Na początku powstania napisał S. analityczną rozprawkę Czy uda się powstanie roku 1830? (rkp. w B. im. Zielińskich w Płocku, fragmenty w: „Powstanie listopadowe 1830–1831. Geneza – uwarunkowania – bilans – porównania”, Wr. 1983). W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. przebywał nadal w Wiedniu. Do Warszawy wrócił po upadku powstania późną jesienią t.r. W grudniu kierował Wydz. Spraw Duchownych w Komisji Rządowej WRiOP. Rozwiązanie Kuratorii Generalnej, Tow. do Ksiąg Elementarnych i Wydz. Cenzury zakończyło jego pracę w tych instytucjach.
Dn. 20 II 1832 otrzymał S. nominację na członka Sądu Najwyższego Kryminalnego, prowadzącego dochodzenia przeciw uczestnikom powstania; był m.in. sędzią w sprawie Piotra Wysockiego. W lipcu 1833 został członkiem Rady Wychowania Publicznego; przewodniczył powoływanym przez nią komisjom. Dn. 24 VIII t.r. otrzymał nominację na nadzwycz. radcę stanu. W tym okresie dużo chorował; rzadko uczestniczył w posiedzeniach Rady Stanu, natomiast kilkanaście razy wyjeżdżał z przyczyn zdrowotnych na Śląsk. W styczniu 1834 zakończył pracę w Sądzie Najwyższym Kryminalnym; w sierpniu t.r. powołano go, obok Ernesta Faltza, Ludwika Osińskiego i Józefa Rautenstraucha, do Komitetu do rozpatrzenia sprawozdań z działalności władz administracyjnych za l. 1829–34. W r. 1835 przygotował dla władz raport z działalności Komitetu Rady Wychowania Publicznego, wyznaczonego do rewizji i poprawienia Ustawy Szkolnej. W l. 1835–9 był kuratorem Konwiktu Szaniawskich w Łukowie, fundacji rodzinnej założonej przez bp. Konstantego Felicjana Szaniawskiego (zob.). W r. 1837 udał się na prawie roczny urlop zdrowotny do Austrii; po drodze odwiedził dom jezuitów w Krakowie. Przekazał w tym czasie część swej biblioteki (ok. 3 tys. woluminów) jezuitom lwowskim (w r. 1920 księgozbiór ten został przeniesiony do Arch. Prow. Polski Południowej TJ w Kr.). W r. 1839 nabył prawo do emerytury w wysokości 18 700 zł rocznie wraz z dodatkiem ponad 6 tys. złp.; ze służby w administracji państwowej zwolnił się jednak dopiero 4 XI 1841.
Po prawie trzydziestoletniej przerwie wrócił S. do twórczości filozoficznej, tym razem utrzymanej w duchu tradycjonalistyczno-konserwatywnej filozofii chrześcijańskiej. W drugim tomie warszawskiego „Pielgrzyma” opublikował w r. 1842, pod krypt. J. K. S., rozprawy: Niektóre pomysły o nauce chrześcijańskiej filozofii (całość pt. Filozofia dla Polaków, rkp. w Arch. Prow. Polski Południowej TJ w Kr.) oraz Przygotowawcze uwagi do filozoficznej polemiki w czasopismach polskich. Dn. 4 III 1842 spisał testament, w którym główną spadkobierczynią uczynił córkę Konstancję. Majątek ruchomy i 6 tys. złp. zapisał w dowód wdzięczności za opiekę Justynie z Szulców Szaniawskiej, żonie bratanka, Maksymiliana Szaniawskiego, urzędnika Prokuratorii Generalnej, która towarzyszyła mu w podróżach zdrowotnych po Europie; dla warszawskich zgromadzeń zakonnych przeznaczył 4 tys. złp. na coroczne egzekwie i msze wotywne w kościele Bernardynów, a konwiktowi pijarskiemu w Łukowie ofiarował trzy skrzynie książek (pozostałym czterotysięcznym księgozbiorem nie zadysponował). Na przełomie l. 1842 i 1843 wyjechał dla poratowania zdrowia do Galicji. Zmarł 16 V 1843 we Lwowie, został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. Był odznaczony także Orderem św. Stanisława I kl. (1823) i Orderem św. Anny I kl. (1838).
S. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną, nieznaną z imienia i nazwiska, poślubioną ok. r. 1793, miał córkę Konstancję (ur. 1794), zamężną za Ignacym Kojszewskim (zm. przed r. 1842). Drugie małżeństwo, zawarte w r. 1810 z Ludwiką z Mycielskich, 1.v. Moskorzewską (zm. 1832), pozostało bezdzietne.
Pośmiertnie ukazały się w „Pielgrzymie” dwie rozprawy filozoficzne S-ego: Prawdy najwyższe (T. 1: 1844) i Synteza (T. 1: 1845). Większość jego prac pozostała w rękopisach, przechowywanych obecnie w zbiorach Biblioteki im. Zielińskich w Płocku. W r. 1846 Biblioteka Rządowa w Warszawie zakupiła od spadkobierców S-ego jego bibliotekę (obecnie w BUW, nie stanowi wyodrębnionej całości).
S. był postacią kontrowersyjną. Filozof, wszechstronnie wykształcony humanista, bibliofil, pracowity i ambitny urzędnik, przebył skomplikowaną ewolucję poglądów, od wolnomyślicielstwa i radykalizmu przez liberalizm i słowianofilstwo, aż po skrajny serwilizm i ultramontanizm. Był zwolennikiem konserwatyzmu biurokratycznego, w którym rząd i urząd były ostoją ładu społecznego, narodowości, hierarchii i autorytetu. Nie kierował się wyrachowaniem. Postępował zgodnie ze swym przekonaniem, często wbrew opinii publicznej; wielu zrażał skrajnością poglądów, nieprzejednaniem i doktrynerstwem. Adam Mickiewicz w wykładzie wygłoszonym 17 V 1842 w Collège de France uznał, że gdyby S. był Niemcem, poświęciłby się bez reszty filozofii, jednak jako urzędnik Król. Pol. «wyszedł w końcu na cenzora, szpiega i nieomal zdrajcę ojczyzny». Dla Stanisława Barzykowskiego był to człowiek «wielce uczony, filozof, badacz głęboki, nikt może w Polsce więcej od niego starych i nowych książek nie przeczytał, [...] skromny, prawy w prywatnym pożyciu, dobry, moralny, pobożny, [który] stał się dla Polski najszkodliwszym». Podobnie pisał Mochnacki: «Sam nie piął [się] jak inni do wysokich dostojeństw. W tym samym stopniu, jaki miał przed utratą zasłużonego imienia, w tym samym ubóstwie pracował dla zarobienia sobie na największą niesławę i nienawiść polityczną».
Enc. Org., XI; Estreicher w. XIX, IV; Oficerowie Rzpltej 1777–1794; Słown. Pracowników Książki Pol.; Słownik psychologów polskich, P. 1992; Tomaszewski W., Bibliografia warszawskich druków muzycznych 1801–1850, W. 1992; – Askenazy S., Napoleon a Polska, W. 1994: Bar A., Zwolennicy i przeciwnicy filozofii Hegla w polskim czasopiśmiennictwie (1830–50), „Arch. Kom. do Badania Hist. Filoz. w Polsce” T. 5: 1933; Barańska A., Między Warszawą a Petersburgiem i Rzymem. Kościół a państwo w dobie Królestwa Polskiego, L. 2008; Bednarski S., Biblioteka J. K. Szaniawskiego, Kr. 1929; Bieliński, Uniw. Warsz., I–III; Bojasiński J., Rządy tymczasowe w Królestwie Polskim, W. 1902; Brudzisz M., W diasporze i w tajnym klasztorze w Piotrkowiczach 1818–1834 (1841). Karta z dziejów redemptorystów-benonitów w Polsce, Kr. 1994; Czubaty J., Zasada „dwóch sumień”. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795–1815), W. 2005; Deszczyńska M., Historia sacra i dzieje narodowe. Refleksja historyczna lat 1795–1830 nad rolą religii i Kościoła w przeszłości Polski, W. 2003; Gabryl F., Polska filozofia religijna w wieku XIX, W. 1913 I 20–32; Gąsiorowska N., Wolność druku w Królestwie Kongresowym. 1815–30, W. 1916; Górski J., Polska myśl ekonomiczna a rozwój gospodarczy 1807–1830, W. 1963; Grochulska B., Księstwo Warszawskie, W. 1991; taż, Lewica wobec Napoleona w świetle „Korespondencji w materiach obraz kraju i narodu rozjaśniających”, w: Francja–Polska XVIII–XIX wiek, W. 1983 s. 62–9; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; tenże, Ideologia polityczna Towarzystwa Republikanów Polskich (1798–1807), w: Rozwój narodowości nowoczesnej, W. 1923; tenże, Kryzys r. 1821 w Królestwie Polskim, „Kwart. Hist.” T. 53: 1939 s. 228–47; tenże, Warszawa w roku 1806–1807, W. 1911; Hass, Sekta farmazonii warsz.; Jabłońska-Deptułowa E., Przystosowanie i opór. Zakony męskie w Królestwie Kongresowym, W. 1983; Jabłoński H., Sąd Kryminalny Wojskowy, W. 1935; Kallas M., Józefa Kalasantego Szaniawskiego nieznany projekt Konstytucji dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815 r.), „Prace Wydz. Nauk Human. Bydgoskiego Tow. Nauk.”, S. C, R. 6: 1976 nr 11; Kądziela Ł., Fryderyk Moszyński w insurekcji kościuszkowskiej, W. 2004; Kieniewicz S., Sprawa benonitów w 1808 roku, w: Wiek XVIII. Polska i świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, Red. A. Zahorski, W. 1974; Kizwalter T., Kryzys oświecenia a początki konserwatyzmu polskiego, W. 1987; Klarnerówna Z., Słowianofilstwo w literaturze polskiej lat 1800–48, W. 1926; Koelichenówna S., Przejawy reakcji w działalności Tow. do Ksiąg Elementarnych (1821–1830), w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu prof. M. Handelsmana, W. 1929 s. 147–65; taż, Ustanowienie Kuratorii Jeneralnej Królestwa Polskiego, „Przegl. Hist.” T. 26: 1926; Kosim J., Okupacja pruska i konspiracje rewolucyjne w Warszawie 1796–1806, Wr.–W. 1976; Kozanecki T., Płockie rękopisy Józefa Kalasantego Szaniawskiego, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” T. 7: 1961 s. 249–97; Król M., Zagadka Józefa Kalasantego Szaniawskiego, tamże T. 20: 1974; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk; Kraushar A., Senator Nowosilcow i cenzura za Królestwa Kongresowego (1819–1829), Kr. 1913; Krzos K., Z księciem Józefem w Galicji w 1809 roku. Rząd Centralny obojga Galicji, W. 1967; Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797, Kr. 1912; Kulecka A., Wapno i alabaster. Biurokratyczna wizja rzeczywistości w raportach urzędowych Królestwa Polskiego (1815–1867), W. 2005; Leśnodorski B., Polscy jakobini. Karta z dziejów insurekcji 1794 roku, W. 1960; Łepkowski T., Piotr Wysocki, W. 1972 s. 125; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego (1807–1915), W. 1929; Manteufflowa M., J. K. Szaniawski, ideologia i działalność (1815–1830), W. 1936; Mencel T., Feliks Łubieński, minister sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego (1758–1848), W. 1952; Michalski J., Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 54–5, 58–61, 80, 87–8, 96, 98, 167, 175, 209, 212, 264–6, 295; Ossowski K., Prasa Księstwa Warszawskiego, W. 2004; Pachoński J., Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755–1818, W. 1981; tenże, Kościuszko po insurekcji, L. 1986; tenże, Legiony polskie. Prawda i legenda, W. 1969–79 I–IV; Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., W. 1935; Pieróg S., Rozum i uniwersum. Filozofia polityczna J. K. Szaniawskiego, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” T. 25: 1979 s. 63–95; Ramotowska F., Sto lat cenzury rządowej pod zaborem rosyjskim 1815–1915, w: Piśmiennictwo – systemy alternatywne, Red. J. Kostecki, A. Brodzka, W. 1992 I; Rostocki W., Korpus w gęsie pióra uzbrojony. Urzędnicy w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim 1807–1831, W. 1972; Rutkowski M., II Rada Stanu Królestwa Polskiego 1833–1841, Białystok 2001; tenże, Zmiany strukturalne w Królestwie Polskim wczesnej epoki paskiewiczowskiej..., Białystok 2004 I–II; Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, W. 1994; Słodkowska E., Biblioteki w Królestwie Polskim 1815–1830, W. 1996; Słomkowska A., Prasa rządowa Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1838), W. 1969 s. 50–68; Smolarski M., Józef Kalasanty Szaniawski, przyczynek do charakterystyki, „Bibl. Warsz.” 1910 t. 4; Stankiewicz-Kopeć M., „Błędni rycerze feudalizmu”. Preromantyczne sympatie szefa carskiej cenzury Józefa Kalasantego Szaniawskiego, w: W świecie wartości i myśli. Prace z historii literatury i kultury ofiarowane profesorowi Julianowi Maślance, Red. R. Dąbrowski, A. Waśko, Kr. 2010 s. 249–76; Szyndler B., Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku, Kr. 1993; Tatarkiewicz W., Jakiej filozofii Polacy potrzebują?, W. 1970; Tokarz W., Deputacja indagacyjna, Kr. 1930; tenże, Insurekcja warszawska, Lw. 1934, W. 1950; tenże, Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 I–II; Tuczyński J., Herder i herderyzm w Polsce, Gd. 1999; Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej, W. 1907; Więckowska H., Opozycja liberalna w Królestwie Kongresowym 1815–1830, W. 1925; Willaume J., Fryderyk August jako książę warszawski, P. 1939; Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), L. 2002; tenże, Z badań nad Kuratorią Generalną Królestwa Polskiego (1823–1830), w: Stan i potrzeby badań nad oświatą i wychowaniem w Królestwie Polskim w latach 1815–1915, Red. R. Kuchy, K. Poznański, L. 1989; Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, Red. A. Walicki, W. 1986; – Akta powstania Kościuszki, II; Barzykowski, Hist. powstania, I; Chamski T. J., Opis krótki lat upłynnionych, Oprac. R. Bielecki, W. 1989; Czartoryski A. J., Pamiętniki i memoriały polityczne 1776–1809, Oprac. J. Skowronek, W. 1986; Drzewiecki J., Pamiętniki, Wil. 1851; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813, Kr. 1914; Janowski J. N., Notatki autobiograficzne, Wr. 1950; Konopacki S., Moja druga młodość. 1816–26, W. 1900; Koźmian K., Pamiętniki, Wyd. J. Willaume, Wr. 1972 I–III; Lelewel J., Materiały autobiograficzne, w: Dzieła, W. 1957 I 72–83; Lipiński T., Zapiski z lat 1825–1831, Oprac. K. Bartoszewicz, Kr. 1883; [Łasiewicki F.], Pamiętniki woźnego cenzur, Oprac. B. Burdziej, Tor. 1995; Łubieński F., Pamiętnika Feliksa hr. Łubieńskiego, Oprac. W. Chomętowski, W. 1890; Magier, Estetyka Warszawy; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1984 I–II; Monumenta Hoffbaueriana, Wyd. W. Szołdrski, Kr. 1937 IX; Morawski F., Dzierżykraj. Pisma zbiorowe wierszem i prozą, P. 1882 II; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 II; tenże, Pamiętniki z czasów Księstwa Warszawskiego 1807–1809, W. 1902; Popiel P., Pamiętniki…, Kr. 1927; Protokoły Rady Stanu Księstwa Warszawskiego, t. 1 cz. 1–2, Wyd. B. Pawłowski, Tor. 1960; toż, t. 2 cz. 1–2, Wyd. B. Pawłowski, T. Mencel, Tor. 1950; toż, t. 3 cz. 1–2, Wyd. M. Kallas, T. Mencel, W. 1996; Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych w Królestwie Polskim za l. 1824, 1826/7, 1830, W.; Skarbek F., Dzieje Polski, cz. 2: Królestwo Polskie od epoki początku swego do rewolucji listopadowej, P. 1877; tenże, Pamiętniki, Oprac. P. Mysłakowski, W. 2009; Szaniawski J. K., Listy do żony, „Bibl. Warsz.” 1910 t. 4; Szokalski W. F., Wspomnienia z przeszłości. 1819–37, Wil. 1914 I; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1843: „Gaz. Lwow.” nr 61 (dod. nadzwycz., W. Tarnowski), „Kur. Warsz.” nr 137; – AGAD: Akta Kom. Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, sygn. 7431, Akta Komitetu Urządzenia Funduszów Duchownych Król. Pol., sygn. 167, 287 (memoriał S-ego w sprawie olędrów), Arch. Król. Pol., sygn. 250, 251, 254, 255, Arch. w Suchej, sygn. 429/545, Centr. Władze Oświat. Ks. Warsz. i Król. Pol., sygn. 26 (dot. Konwiktu Szaniawskich w Łukowie), sygn. 1977 (testament S-ego), Centr. Władze Wyznaniowe, sygn. 545, Kancelaria Nowosilcowa, sygn. 482 k. 104–10, Metryka Lit., sygn. VII 178, 185, Rada Stanu (Pierwsza), sygn. 99 ks. 38–41, sygn. 101, 162, 458a–b, Rada Stanu (Druga), sygn. 59, 70, Tow. Przyjaciół Nauk, sygn. 3(63), 17(19), Warsz. Komitet Cenzury; Arch. Prow. Polski Południowej TJ w Kr.: sygn. 249 (Uwagi o programmacie do examenu z logiki i historii filozofii w roku 1838), sygn. 298–XVIII, 643 k. 127, 144, 161, sygn. 655 (Filozofia dla Polaków, 1838?), sygn. 1405 (uzupełnienie z 12 V 1843 do testamentu S-ego); B. Czart.: rkp. 3929, 3930 (Arch. Tow. Republikanów Pol., koresp. S-ego z l. 1798–1803), rkp. 5236/29 (Głos Szaniawskiego względem ustanowienia Najwyższej Instrukcji Sądowej w Senacie, 4 VIII 1814), rkp. 5236/53, 5238/6, 5242/18, 5242/27, 5242/40, 5247, 5257, 5286 IV, 5449 (listy do A. J. Czartoryskiego); B. Jag.: rkp. 3099, 5014; B. Narod.: BOZ, rkp. III 9 (listy do S. Zamoyskiego z 1809 r.), rkp. 1813 (listy do C. Godebskiego), rkp. 1818 (B. Ordynacji Krasińskich), rkp. 11 (Główniejsze Rady..., 7 XII 1802); B. im. Zielińskich w Płocku: rkp. 449, 454, 459, 465; B. Ossol.: rkp. 11653; BUW: rkp. 2.4.26; Zentral Staatliches Archiv w Merseburgu: Rep. 7c, vol. I–II, Südpreussen.
Martyna Deszczyńska