Plebański Józef Kazimierz, krypt. J. K. P. (1831–1897), historyk, profesor Szkoły Głównej Warszawskiej, redaktor „Biblioteki Warszawskiej”. Ur. 1 III w Bystrzycy (pow. mogileński, paraf. Mogilno), był synem Jana i Katarzyny. Osierocony w r. 1832 przez ojca, a w kilka lat później przez matkę, zdobywał naukę w trudnych warunkach materialnych. Szkołę średnią ukończył w Trzemesznie w r. 1850, a następnie do r. 1852 studiował na wydziale filologicznym uniwersytetu we Wrocławiu. Tu istotny wpływ wywierali na niego filolog F. Haase, historyk R. Roepell oraz historyk i wydawca źródeł śląskich G. Stenzel. W czasie pobytu we Wrocławiu P. był członkiem Tow. Literacko-Słowiańskiego, pełnił w nim funkcję skarbnika i wygłosił na jego zebraniach 3 referaty. W l. 1852–5 P. kontynuował studia historyczne i filologiczne na uniwersytecie w Berlinie. W r. 1855 otrzymał tu stopień doktora na podstawie napisanej pod kierunkiem L. Rankego rozprawy pt. Commentatio historica de succesoris designandi consilio vivo Joanne Casimiro Polonorum Rege (Berlin 1855 – duże fragmenty pracy ukazały się w języku polskim pt. Badania historyczne mianowicie na polu dziejów Polski XVII w., „Dzien. Powsz.” 1861). Praca ta spotkała się z pochlebną recenzją Joachima Lelewela („La libre recherche. Revue universelle” 1858). Na uniwersytecie berlińskim P. był pod silnym wpływem K. Rittera, wykładowcy geografii porównawczej, poznał też nowoczesne metody wydawania źródeł historycznych dzięki kontaktom z G. Pertzem, redaktorem naczelnym „Monumenta Germaniae Historica”. Prowadząc poszukiwania w Królewskiej Bibliotece w Berlinie, natrafił na napisany przez Stefana Paca diariusz podróży i opublikował go pt. „Obraz dworów europejskich na początku XVII w., przedstawiony w dzienniku podróży królewicza Władysława, syna Zygmunta III, do Niemiec, Austrii, Belgii, Szwajcarii i Włoch w r. 1624–1625” (Wr. 1854). W r. 1855 na zebraniu polskich akademików studiujących w berlińskiej uczelni wygłosił P. odczyt O zadaniach dziejopisarstwa polskiego. Jesienią t. r. powrócił do Wrocławia i złożył egzamin uprawniający do nauczania języka polskiego w szkołach średnich. Oburzony nieznajomością przedmiotu przez egzaminatora J. M. Fritza, P. złożył pisemną skargę do ministra oświaty i spowodował zmianę na tym stanowisku. W okresie od wiosny 1856 do wiosny 1857 odbył praktykę pedagogiczną w gimnazjum w Lesznie, a następnie do r. 1858 uczył języka polskiego w tej szkole (m. in. uczniem jego był Ksawery Liske, który wspominał, że P. rozbudził w nim zamiłowania historyczne).
P. prowadził równocześnie poszukiwania archiwalne i biblioteczne w zbiorach kościelnych w Lesznie. Niektóre ze znalezionych dokumentów wydał („Pieśń o zwycięstwie pod Chocimiem dnia 21 września Roku Pańskiego 1673 otrzymane”, „Przegl. Pozn.” 1861, „Recepta na to, abyśmy się w ojczystej ziemi długo osiedli. A. 1682. Dokument historyczny do dziejów polskich XVII w.”, „Biblioteka Warszawska” 1887). Nawiązał bliski kontakt z językoznawcą amatorem Franciszkiem Ksawerym Malinowskim i pod jego wpływem prowadził studia z dziedziny gramatyki polskiej. Znalazło to odbicie w opracowanym dla „Encyklopedii Powszechnej” Orgelbranda obszernym artykule Gramatyka i gramatycy (W. 1862 X). Na ręce Tytusa Działyńskiego P. przesłał w r. 1858 memoriał o stanie nauki języka polskiego w gimnazjach pruskich, zawierający również postulaty dotyczące poprawy istniejącej sytuacji. W l. 1858–61 był nauczycielem języka polskiego, łaciny, historii i geografii w Gimnazjum Św. Macieja we Wrocławiu. Ponadto prowadził w swym domu pensjonat dla uczniów. Starał się w r. 1859 o katedrę filologii słowiańskiej w Uniw. wrocł., lecz jej nie uzyskał. Rozpoczął więc zabiegi o katedrę filologii klasycznej w UJ. Senat tej uczelni zwrócił się do min. oświaty w Wiedniu o zatwierdzenie jego kandydatury, ale ministerstwo zwlekało i zatwierdziło ją dopiero 1 XII 1861, gdy P. – na propozycję Aleksandra Wielopolskiego – objął już wykłady na Kursach Przygotowawczych do Szkoły Głównej Warszawskiej. Wielopolski zamierzał początkowo powierzyć P-emu wykłady z filozofii, P. jednak zaproponował prowadzenie wykładów z encyklopedii i metodologii nauk akademickich, co zostało przyjęte. Wykłady rozpoczął 29 X 1861 i, prowadząc je przez cały rok akademicki, dał obszerny zarys znaczenia i historii uniwersytetów europejskich oraz zadań i treści każdej z gałęzi nauk wykładanej na wyższej uczelni. Pierwszy wykład P-ego ukazał się w „Dzienniku Powszechnym” (1861) i osobnej broszurze (W. 1862). Na Kursach Przygotowawczych P. prowadził także wykłady z dziedziny historii i geografii. Równocześnie pracował nad rozszerzeniem i pogłębieniem swej pracy doktorskiej, która ukazała się pt. Jan Kazimierz Waza – Maria Ludwika Gonzaga (W. 1862), a do „Staats Lexicon”, wydanego w r. 1862, napisał w języku niemieckim obszerną charakterystykę narodu polskiego.
W l. 1862–9 P. był profesorem zwycz. historii powszechnej na Wydziale Filologiczno-Historycznym Szkoły Głównej Warszawskiej. Prowadził wykłady z historii starożytnej i średniowiecznej, propedeutyki nauk historycznych, historiografii polskiej, encyklopedii i metodologii historii. Wykładał również historię rzymską na Wydziale Prawa i Administracji, a także, zastępczo, pedagogikę i dydaktykę na seminarium pedagogicznym Szkoły Głównej. Wykłady przygotowywał bardzo starannie na piśmie. Cieszyły się one ogromnym powodzeniem, przychodzili na nie studenci z innych wydziałów i ludzie spoza uczelni. Z uwagi na tę frekwencję odbywały się przeważnie w auli Szkoły Głównej. W wykładach P. dawał wyraz przekonaniom zachowawczo-ugodowym. Władysław Nowicki sugerował, że Wielopolski sprowadził P-ego «na lekarza głów zapalnych». P., przeciwnik jakiejkolwiek konspiracji bądź walki zbrojnej, był zwolennikiem pracy organicznej. Postawie i wypowiedziom P-ego i kilku innych profesorów przypisywano nieliczny stosunkowo udział młodzieży Szkoły Głównej w akcji powstańczej. Od swych uczniów wymagał przede wszystkim samodzielnego myślenia i wiązania faktów w logiczną całość. W r. 1865 zorganizował seminarium historyczne (brał w nim w r. 1866/7 udział Henryk Sienkiewicz). Nowatorstwo tej formy pracy dydaktycznej zostało jednak do pewnego stopnia przekreślone niedojrzałym pomysłem dania studentom do opracowania dziejów panowania Zygmunta Augusta, podzielonych mechanicznie na roczne odcinki. Zarzucano też P-emu, że nie wykształcił w okresie swej pracy w Szkole Głównej młodego pokolenia historyków.
P. brał udział, w życiu i pracach organizacyjnych Szkoły Głównej. Na uroczystym otwarciu pierwszego roku akademickiego w dn. 4 XI 1862 wygłosił wykład inauguracyjny o znaczeniu nauk historycznych (drukowany w „Bibl. Warsz.” 1862 t. 4). W l. 1863/4 i 1865–8 był członkiem Rady Ogólnej Szkoły Głównej, a także członkiem Rady Wydziału Filologiczno-Historycznego; spowodował podział tego Wydziału na 3 sekcje, a wiosną 1863 przygotował szczegółowy plan studiów dla sekcji historycznej. Opracował też zbiór materiałów źródłowych do dziejów sejmu i sejmików w Polsce. Jednak wydawnictwo to nie ukazało się drukiem na skutek ingerencji dyrektora Wydziału Oświecenia i Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. P. opracował także projekt organizacji seminarium pedagogicznego oraz regulamin egzaminów. W r. 1863 brał udział w komitecie ustalającym zasady przepisów o wolnych słuchaczach, a w r. n. wystąpił na Radzie Ogólnej z memoriałem wzywającym wydziały Szkoły do realizacji konkursów na najlepsze prace studenckie. W l. 1865 i 1867 wygłosił kilka publicznych odczytów zorganizowanych przez Szkołę Główną, z których dochód przeznaczony został na zapomogi dla niezamożnych studentów.
W związku z likwidacją Szkoły Głównej P. został zwolniony w r. 1869. Osiadł w nabytym w r. 1866 od Stanisława Kronenberga majątku Izdebno w pow. błońskim i zajął się gospodarstwem rolnym. W l. 1878–86 wybierany był na radcę Dyrekcji Głównej Tow. Kredytowego Ziemskiego (TKZ). Brał udział w pracach komisji opracowującej zbiór praw i przepisów TKZ, wydany w r. 1880 (W.). W kilkunastu numerach „Słowa” (1882) opublikował Krytyczny rozbiór wniosków przedstawionych na zebraniach wyborczych do władz Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, a w „Pamiętniku Tow. Kredytowego Ziemskiego” (1884) obszerną pracę Projekt prawa o skupie czynszów wieczystych. W r. 1882 był przewodniczącym Zarządu Tow. Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych, a następnie do r. 1890 – członkiem komitetu tego Towarzystwa; na dochód tego Towarzystwa wygłosił w r. 1876 odczyt publiczny O pedagogicznym znaczeniu nauk klasycznych, opublikowany w „Kronice Rodzinnej” (1876). W l. 1880–90 P. był redaktorem „Biblioteki Warszawskiej” (z którą na długo przed objęciem funkcji redaktora współpracował jako autor). Podniósł poziom czasopisma, przyczynił się do wzrostu liczby czytelników, ratując „Bibliotekę” przed bankructwem. Sam zamieszczał tu liczne recenzje z prac polskich, niemieckich i angielskich. Nadawał pismu wyraźnie konserwatywno-katolicki kierunek. Brał również udział, wraz z Tadeuszem Lubomirskim, Edmundem Stawiskim i Stanisławem Przystańskim, w redakcji pierwszych 4 tomów „Encyklopedii Wychowawczej” (1881–90) oraz opracował dla tego wydawnictwa liczne hasła, m. in. Geografia i jej znaczenie w szkole i w literaturze (odb. W. 1890). P. należał też do stałych współpracowników „Encyklopedii Powszechnej” Orgelbranda. Oprócz wymienionych wyżej publikacji P. wydrukował w „Kłosach” m. in. artykuły biograficzne: Władysław Nehring (1882) i Przegląd działalności naukowej historyka Ryszarda Roepella (1884), w „Bibliotece Warszawskiej” pracę O historycznym znaczeniu Juliusza Cezara (1865), artykuł okolicznościowy na rocznicę otwarcia Szkoły Głównej: Przed 25 laty („Tyg. Illustr.” 1887). Wiele prac P-ego pozostało w rękopisie. P. uważał, że dziejów Polski nie można rozpatrywać w oderwaniu od historii powszechnej. Zwracał uwagę na znaczenie badania czynników ustrojowo-prawnych. Głosił hasło odpolitycznienia dziejów narodowych. Występował przeciwko determinizmowi i laicyzmowi głoszonemu przez H. T. Buckle’a. Ostro atakował historyków szkoły krakowskiej, m. in. Józefa Szujskiego i Michała Bobrzyńskiego. Na poglądy i prace P-ego silny wpływ wywarła nauka niemiecka, a zwłaszcza historiozofia Leopolda Rankego i filozofia Hegla. P. zmarł 19 VIII 1897 w Izdebnie i pochowany został na miejscowym cmentarzu. Obfita spuścizna P-ego, zawierająca niepublikowane prace, notatki z wykładów, materiały źródłowe itp., przechowywana jest w Bibliotece Publicznej w Warszawie.
Ożeniony z Kazimierą z Jarzębowskich, P. miał córkę Marię i syna Jana, właściciela dóbr Izdebno i Rozłogi.
Rysunek F. Tegazzo, „Kraj” 1868 nr 154 s. 321; Rysunek K. Pillatiego, „Tyg. Illustr.” 1887 nr 255 s. 328; – Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1864–1903; Historiografia polska w dobie pozytywizmu, W. 1968 s. 110; Nowy Korbut, IX; Enc. Org.; Enc. Wych., VIII; Ilustr. Enc. Trzaski; Słown. Geogr., (Izdebno); – Augustynek K., J. K. P-ego wykłady na Kursach Przygotowawczych Szkoły Głównej w Warszawie i ich znaczenie dydaktyczno-wychowawcze, „Roczn. Nauk Dydakt. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie” 1977 Prace Hist. Z. 8 s. 171–81; Błaszczyk T., Danielewicz J., Szkoła Główna Warszawska (1862–1869) i jej rola w kształtowaniu się ideologii pozytywistycznej, „Przegl. Nauk Społ. i Hist.” 1952; Ergetowski R., Epistolarna spuścizna J. K. P-ego, „Kwart. Hist. Nauki” 1974 nr 2 s. 321–30; tenże, Studia J. K. P-ego i pierwsze lata jego nauczycielskiej pracy, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S. A 1977 z. 14 s. 67–116; tenże, Studia J. K. P-ego na Uniwersytecie Wrocławskim, „Acta Univ. Wratislaviensis” Prace literackie, T. 16: 1974 s. 206–23; Handelsman M., Zagadnienia teoretyczne historii, W. 1919; Kostrzewski J., O emigrantach naukowych z Wielkopolski, „Roczn. Hist.” R. 23: 1957 s. 15–16; [Kraushar A.] Al. K., Wspomnienie, „Tyg. Illustr.” 1897 nr 35 s. 691 (fot); Libiszowska Z., J. K. Plebański (1831–1896), Zesz. Nauk. Uniw. Łódz. S. 1 Z. 4: 1965 s. 73–106; Maternicki J., Warszawskie środowisko historyczne 1832–1869, W. 1970; Rembowski A., J. K. Plebański. (Wspomnienie pośmiertne), „Bibl. Warsz.” 1897 t. 3 nr 9 s. 545–57; Szkoła Główna Warszawska (1862–1869), Kr. 1900 I 24, 26–7, 52, 69–70, 73–5, 81, 86, 142–51, 259–60; Zdanowicz A., Sowiński L., Rys dziejów literatury, Wil. 1877 IV 573–4; – „Ruch. Kalendarz encyklopedyczny” na r. 1889, W. 1889 s. 152–3; Warszawa w pamiętnikach powstania styczniowego, W. 1963; – „Ateneum” 1897 t. 3 s. 574–5; „Biesiada Liter.” 1897 nr 36 s. 155, 156 (fot.); „Czas” 1897 nr 192; „Głos” 1897 nr 35 s. 864, nr 36 s. 879; „Kraj” 1897 nr 35 Dział Informacyjno-Ilustracyjny s. 1, fot.; „Kron. Wiad. Krajowych i Zagran.” 1857 nr 151 s. 1–2; „Kur. Warsz.” 1897 nr 229 dod. poranny s. 3, 5; „Kwart. Hist.” T. 11: 1897 s. 922–3; „Przegl. Tyg.” 1897 nr 35 s. 390; „Tyg. Mód i Powieści” 1897 nr 36 s. 357; „Wędrowiec” 1897 nr 35 s. 690–1; „Wieczory Rodzinne” 1897 nr 42 s. 336 (fot.); – Arch. Paraf. w Izdebnie: Akt zgonu nr 23/1897; B. Jag.: rkp. 6445 III t. 2, 6527 IV, 7814 IV, 8075 III; B. Kórn.: Arch. Działyńskich p. 2 t. 2; B. Narod.: rkp. 3456, 5248, 5878, 5917, 6222, 6422, 6413, 7699, 12633/2, 13602; B. PAN w Kr.: rkp. 718, 1881 t. 8–10, 2159 t. 15, 2185 t. 3–4, 2210 t. 11; B. Publ. w W.: rkp. 16, 94–102, 107, 462–72, 851–5, 2693, 2987, 2990–5, 3142.
Stanisław Konarski