Paczoski Józef Konrad (1864–1942), botanik, profesor systematyki i socjologii roślin Uniw. Pozn. Ur. 26 XI (8 XII) w Białogródce (pow. zasławski), był najstarszym z sześciorga dzieci Konrada, powstańca z r. 1863, prawnika i administratora dóbr ks. Sanguszki, oraz Ludwiki z Wiemuthów. Od dzieciństwa cechowała go wyjątkowa niezależność, a wiedzę zdobywał drogą samokształcenia; nie uzyskał nigdy dyplomu ukończenia szkoły. Po krótkim pobycie w gimnazjum realnym w Równem uciekł nie wytrzymując rygoru szkolnego. Następnie uczył się w szkole rolniczo-ogrodniczej w Humaniu, której również nie ukończył. Tutaj jednak ukierunkował swoje zainteresowania przyrodnicze pod wpływem nauczyciela botaniki Władysława Skrobiszewskiego. W l. 1882–6 zbierał rośliny Humańszczyzny i opublikował swoją pierwszą pracę naukową pt. Očerk flory okrestnostej g. Umani, Kievskoj gubernii („Zapiski Kievskogo Obščestva Estestvoispytatelej” T. 8: 1887). W r. 1887 wyjechał do Kijowa, gdzie na uniwersytecie studiował jego brat, lecz sam P. nie został przyjęty na studia z braku matury. Zaczął więc pracować jako ogrodnik-laborant przy katedrze botaniki uniwersytetu kijowskiego u znanego florysty-systematyka I. F. Schmalhausena, który wraz z profesorem zoologii M. W. Bobreckim wdrożył go w studia i rozwinął jego wiedzę biologiczną. W l. 1888–94 wysyłali P-ego wielokrotnie na terenowe badania florystyczno-faunistyczne południowej Rosji: na stepy chersońskie, dońskie, kałmuckie, na Krym i północno-zachodni Kaukaz, do guberni połtawskiej, wołyńskiej, podolskiej i dwukrotnie na Polesie. Rezultatem tych licznych wypraw P-ego było ogłoszenie przez niego ok. 35 publikacji, w tym kilku zamieszczonych w polskich czasopismach, m. in.: Przyczynek do flory Wołynia. Spis roślin zebranych w r. 1890 w pow. dubieńskim („Pam. Fizjograficzny” T. II: 1891), Stepy Kałmuckie („Wszechświat” T. 10: 1891).
Po śmierci I. F. Schmalhausena wiosną 1894 P. przeniósł się do Petersburga, gdzie przez rok pracował jako pomocnik kustosza w cesarskim ogrodzie botanicznym. W lecie t. r. brał udział tym razem w ekspedycji gen. K. Żylińskiego na Polesie w celu zbadania zmian szaty roślinnej pod wpływem zabiegów nad osuszaniem torfowisk. W l. 1895–7 był asystentem katedry botaniki i stacji doświadczalnej botaniczno-rolniczej w Wyższej Szkole Rolniczej w Dublanach pod Lwowem; miał tu zajęcia z sadownictwa i przez rok w zastępstwie profesora wykładał systematykę roślin. W tym okresie na zlecenie krakowskiej Akademii Umiejętności prowadził badania florystyczne we wschodniej Małopolsce, na Bukowinie, w Tatrach, w części Węgier, na Podolu, Besarabii, Lubelszczyźnie i Wołyniu. Rezultatem tych badań były m. in. prace: Szkic flory i spis roślin zebranych we wschodniej Galicji, Bukowinie i Komitacie Marmaroskim na Węgrzech („Spraw. Kom. Fizjograficznej AU” T. 33: 1898 i odb.) oraz Spis roślin zebranych na Podolu, w północnej Besarabii i koło Zdołbunowa na Wołyniu (tamże, T. 34: 1899 i odb.).
W jesieni 1897 P. przyjął posadę w Urzędzie Ziemstwa Chersońskiego, gdzie pracował aż do chwili jego likwidacji w r. 1920, początkowo na stanowisku gubernialnego entomologa do zwalczania szkodników owadzich w rolnictwie. Niebawem jednak zorganizował w Chersoniu Muzeum Przyrodnicze Ziemstwa (obecnie Muz. Krajoznawstwa), którego był twórcą od podstaw i długoletnim kierownikiem. Osobiście zgromadził większość eksponatów zoologicznych i botanicznych, stworzył herbarium flory chersońskiej liczące ok. 20 000 arkuszy zielnikowych i kolekcję karpologiczną obejmującą ok. 400 gatunków, głównie chwastów. Dwudziestotrzyletni pobyt w Chersoniu był najpłodniejszym okresem w życiu P-ego. Oprócz rozległych wówczas badań florystycznych w stepach południowo-zachodniej Rosji i na Krymie, P. prowadził także liczne prace zoologiczne i zoogeograficzne. Rezultatem tych badań było wielkie, trzytomowe dzieło pt. Opisanie rastitel’nosti Chersonskoj gubernii (Cherson 1915–27), które przyniosło mu nagrodę moskiewskiego tow. przyrodniczego i tytuł «najlepszego znawcy flory stepów ukraińskich». Z prac zoologicznych szczególną wartość miały publikacje ornitologiczne traktujące o gospodarczym znaczeniu ptaków i o występowaniu ptaków w guberni chersońskiej. W r. 1918 został powołany na profesora zwycz. botaniki na wydziale rolniczym w politechnice chersońskiej, gdzie wykładał morfologię, systematykę i jako pierwszy w świecie – fitosocjologię. Wówczas wydał dwa cenne podręczniki akademickie: Morfologija rastenij (Cherson 1919–20 I–II) oraz pionierski podręcznik: Osnovy fitosocjologii (Cherson 1921). W l. 1922–3 był kierownikiem sekcji botanicznej, a przez pewien czas całego wydziału naukowego słynnego rezerwatu stepowego i zooparku «Ascania Nova» («Czapli») w gub. taurydzkiej.
W początkach września 1923 P. przyjechał z rodziną do Polski. W listopadzie t. r. objął stanowisko kierownika naukowego (z braku etatu faktycznie nadleśniczego) Rezerwatu w Puszczy Białowieskiej (obecnie Park Narodowy), gdzie rozwinął na szeroką skalę zakrojone badania nad lasami. Rezultatem tych studiów P-ego było monumentalne dzieło pt. Lasy Białowieży (P. 1930), za które otrzymał w r. 1935 nagrodę Instytutu Popierania Nauki Kasy im. J. Mianowskiego. W monografii tej dokonał próby podziału typologicznego lasów Puszczy Białowieskiej. W Białowieży stworzył również zaczątek Muzeum Puszczy, którym przez pewien czas kierował. W wyniku zabiegów Adama Wodziczki Uniw. Pozn. powołał 24 III 1925 P-ego na etatowego profesora zwycz. systematyki i socjologii roślin. Od tego czasu P. część roku spędzał w Białowieży, a część w Poznaniu. Tymczasem kolejni dyrektorzy Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży traktowali P-ego jako nadleśniczego i torpedowali wszelkie jego zabiegi ochronne przed prowadzoną dewastacyjną gospodarką leśną puszczy przez obcy kapitał (firma handlowa «Century»). Jako niewygodną sobie osobę zwolnili P-ego bez wypowiedzenia 31 VII 1928. Na Uniw. Pozn. P. kierował katedrą, prowadząc wykłady i ćwiczenia z systematyki i geografii roślin, a także był konsultantem naukowym Ogrodu Botanicznego w Poznaniu. Za podpisanie tzw. protestu brzeskiego („Kur. Pozn.” 1930 nr 590) Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego reskryptem z 3 VIII 1931 zwolniło P-ego korzystając z przekroczenia przez niego granicy wieku, a zlikwidowaną katedrę włączyło do Zakładu Botaniki Ogólnej. Ponieważ nie można było uzyskać zmiany tej decyzji, uniwersytet mianował P-ego adiunktem i 1 IV 1932 powierzył mu zlecone wykłady i ćwiczenia z systematyki i geografii roślin, które prowadził do r. 1938 przy Zakładzie Botaniki Ogólnej.
W r. 1930 P. odbył podróż naukową do Jugosławii, a w r. 1933 do Bułgarii, gdzie zebrał ok. 4 000 arkuszy zielnikowych włączonych następnie do zielnika Zakładu Botaniki Uniw. Pozn. Po utracie katedry P. kupił w r. 1932 gospodarstwo rolne w Sierosławiu koło Poznania, przekształcił je w placówkę sadowniczą, w której prowadził obserwacje nad ekologią drzew owocowych i szkodami mrozowymi. W r. 1938 P. uzyskał emeryturę i mianowanie na profesora honorowego Uniw. Pozn. W czasie okupacji Niemcy wywłaszczyli P-ego i przyłączyli sad jako placówkę doświadczalną do niemieckiego uniwersytetu w Poznaniu, nakazując mu dalsze prowadzenie obserwacji szkód mrozowych, a rodzinę pozostawiono jako pracowników fizycznych. W tym czasie P. pisał ostatnie swoje prace wydane drukiem już po wojnie.
P., jeden z najwybitniejszych polskich biologów z przełomu XIX i XX stulecia, był twórcą nowej gałęzi botaniki – fitosocjologii, czyli nauki o zespołach roślinnych, którą wyodrębnił w r. 1896, określając jej przedmiot i zadania w pracy pt. Życie gromadne roślin („Wszechświat” T. 16 i odb.), przetłumaczonej na angielski (Kr. 1930). Naukę tę rozwijał, wykładał, dokumentował i klasyfikował zespoły roślinne w wielu innych publikacjach, dając po trzydziestu latach syntezę zagadnień w pracy pt. Szkice fitosocjologiczne (W. 1925). Drugą dziedziną botaniki, w której P. pozostawił trwały wkład w nauce, były: florystyka, systematyka i geografia roślin; przyniosły mu one sławę najlepszego znawcy flory południowo-wschodniej Europy. Kierunek ten zapoczątkowało dzieło pt. Flora Polesija i prilegajuščich mestnostej (Petersburg 1897–1900 cz. I–III) i cz. IV po polsku pt. O formacjach roślinnych i pochodzeniu flory poleskiej („Pam. Fizjograficzny” T. 16: 1900). Stąd wywodzi się w polskiej literaturze rozwój historycznej geografii roślin. Problemy geobotaniki podsumował w dwóch dziełach: Osnovnye čerty razvitija flory v jugo-zapadnoj Rossii (Cherson 1910 s. 430) i Podstawowe zagadnienia geografii roślin (P. 1933 s. 273). Nazwisko P-ego weszło na stałe do botaniki przez gatunki roślin, które on opisał, np. Cytisus Skrobiszewskii, Genista scythica, Ranunculus Zapałowiczii, lub nazwanie przez innych botaników gatunków roślin jego imieniem, np. Gagea Paczoskii (Zapał.) Grossheim, Allium Paczoskianum Tusson, Pyrethrum Paczoskii Zefirov i in. Trzecią dziedziną, którą P. szczególnie się interesował, stanowiły stworzone przez niego teorie ogólnobiologiczne objaśniające procesy ewolucji roślin. Była to hipoteza pantopizmu o powstawaniu nowych gatunków, wyłożona w książce pt. Wstęp do fitogenii (P. 1929), i hipoteza substytucji, starająca się wyjaśnić mechanizm procesów ewolucyjnych, przedstawiona w pracy pt. Bioindukcja w państwie roślinnym (P. 1947). Wreszcie P. pracował twórczo i wywarł duży wpływ na wiele innych dziedzin przyrodniczych, przede wszystkim na leśnictwo, poprzez swoją analizę biologiczną struktury drzewostanów opartą na badaniach biometrycznych (Biologiczna struktura lasu, „Sylwan” T. 46: 1928, Piętrowość lasu, P. 1935) oraz na rolnictwo poprzez biologiczne metody walki ze szkodnikami owadzimi i gryzoniami, a także przez doświadczalnictwo sadownicze (Dynamika uszkodzeń mrozowych naszych drzew owocowych, P. 1952). P. wniósł duży wkład teoretyczny i praktyczny do nowoczesnego kierunku ochrony przyrody (Zagadnienia biocenotyki, P. 1938) oraz w inne dyscypliny nauki (zoologia, łowiectwo). Jego spuścizna publicystyczna obejmuje ponad 300 rozpraw, monografii, podręczników, artykułów i recenzji. Pozostał jednak przez całe życie samotnikiem, nie miał wielu współpracowników ani uczniów, nie stworzył własnej szkoły naukowej.
W uznaniu zasług na polu botaniki, a przede wszystkim za położenie podstaw pod nową naukę fitosocjologię, Uniw. Pozn. nadał P-emu 25 VI 1926 tytuł doktora filozofii honoris causa, zaś za wybitne zasługi na polu leśnictwa Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie w dn. 16 X 1937 – doktora nauk leśnych honoris causa. Polskie Tow. Botaniczne nadało mu 8 VI 1930 – godność członka honorowego. P. był członkiem licznych towarzystw naukowych (m. in. członkiem korespondentem PAU – od r. 1932), a w l. 1925–38 członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Zmarł 14 II 1942 w Sierosławiu na atak serca (pod wrażeniem bestialskiego pobicia wnuka przez gestapo), pochowany został na cmentarzu w Lusowie. Staraniem Polskiego Tow. Botanicznego w r. 1959 przeniesiono zwłoki P-ego na cmentarz Zasłużonych (Starofarny) w Poznaniu.
W małżeństwie z Alidą Karoliną Wilhelminą z domu Steinert P. miał dwóch synów: Konrada (1897–1945), muzyka, i Stanisława (1899–1964), inżyniera leśnika.
Bolšaja Sovetskaja Enciklopedija, Moskva 1975; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Who’s who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; Zieliński, Mały słownik pionierów; Nieciowa, Członkowie AU i PAU; – Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 1919–1969, P. 1972; Hołd Wielkopolski słowiańskim geografom i etnografom, P. 1927 s. 15; Hryniewiecki B., Zarys dziejów botaniki, W. 1949; Józef Paczoski – w setną rocznicę urodzin, Red. Z. Czubiński, P. 1967 (wykaz publikacji, fot.); Leśnictwo polskie w okresie drugiej wojny światowej, W. 1967; Maycock P. F., J. Paczoski: founder of the science of phytosociology, „Ecology” (Durham, USA) Vol. 48: 1967 nr 6 s. 1031–4; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973; Nauki leśne w Polsce 1920–1970, Wr. 1977; Ochrona przyrody i jej zasobów podstawą gospodarki narodowej, P. 1966 s. 53 (fot.), 55; Park Narodowy w Puszczy Białowieskiej, W. 1968; 50 lat Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Wr. 1972 s. 7, 10, 21, 27, 62, 72–3, 77, 123, 129; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Wr. 1974 (fot.); Poradnik dla samouków – Botanika, W. 1927 II 473, 493, 716–17, 1929 III 4, 8, 14, 16, 373–4; Puzanov I. I., Gold T. M., Vydajuščijsja naturalist I. K. Pačoskij, Moskva 1965 s. 85 (wykaz publikacji, fot.); Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S.B., W. 1968 z. 14 s. 285–6, 309, 1970 z. 19 s. 74–5, 1975 z. 25 s. 124, 135–6, 172–4; Szołdrska H., Walka z kulturą polską, P. 1948 s. 148–9; Szymański B., Badania naukowe z zakresu leśnictwa w Polsce w okresie międzywojennym (1918–1939), W. 1975; Twórcy i organizatorzy leśnictwa polskiego na tle jego rozwoju, W. 1974; Voronov A. G., I. K. Pačoskij, k 100-letiju so dnia roždenija, „Bjulleten Moskovskogo Obščestva Ispytatelej Prirody” (Otdel Biologičeskij) R. 69: 1964 nr 6 s. 130–4; Wodziczko A., Przedmowa do: Paczoski J., Bioindukcja w państwie…, P. 1947 s. 5–8; tenże, Zasługi naukowe Profesora J. P-ego, „Sylwan” T. 49: 1931 nr 3 s. 1–21 (wykaz publikacji, fot.); – Kronika Uniw. Pozn. za lata szkolne 1924/5 (wykaz publikacji); toż za l. 1925/6–1935/6; Sprawozdanie Funduszu Kultury Narodowej III-cie, W. 1937 s. 68, 115, 132; – „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” Vol. 7: 1930 nr 4 s. 651, Vol. 9: 1932 Supplementum s. III–XV (wykaz publikacji, fot.); „Biologia w Szkole” R. 18: 1965 nr 4 s. 14–16; „Chrońmy Przyr. Ojczystą” R. 1: 1945 nr 1 s. 28; „Ekologia Pol.” S. B. T. 11: 1965 nr 2 s. 181–2; „Kosmos” 1928 (Tom Jubileuszowy 1875–1925) cz. 1 s. 52–6, 76, 79, 86; toż, S. A. R. 6: 1957 nr 5 s. 472–4, R. 26: 1977 nr 6 s. 581; „Kur. Pozn.” 1925 nr 60 s. 6, 1926 nr 494 s. 8, 1932 nr 562 s. 7; „Kwartalny Biul. Inform. d/s Ochrony Przyr.” (Kr.) R. 5: 1935 nr 2 s. 15, R. 8: 1938 nr 1 s. 22; „Las Pol.” 1946 nr 6 s. 9–10, 1951 nr 6 s. 1–3, 1966 nr 18 s. 19, 1971 nr 21 s. 7, 10; „Nauka Pol.” R. 4: 1923 s. 97–8, 164–5, 168, R. 5: 1925 s. 422, R. 7: 1927 s. 101, R. 8: 1927 s. 57–8, 85, R. 21: 1936 s. 166, 238; „Postępy Wiedzy Roln.” R. 3: 1951 nr 2 s. 38–45; „Problemy” 1951 s. 202; „Przegl. Leśniczy” (P.) 1927 nr 3 s. 119–25; „Przyroda Pol.” R. 9: 1965 nr 7 s. 16; „Przyroda Polski Zachodniej” R. 8: 1967 (1964) nr 1–4 s. 7–16, 119–21 (fot.); „Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk.” 1946 nr 1 (34) s. 138–9; „Sylwan” 1951 nr 1 s. 56–8, 1973 nr 6 s. 83–4; „Wiad. Botaniczne” R. 17: 1973 nr 4 s. 220–3, 227, 232; „Wszechświat” 1950 nr 2 s. 33–8, 1965 nr 7–8 s. 210; „Ziemia” R. 8: 1923 nr 11 s. 216; – Arch. Państw. w P.: karta meldunkowa; Arch. Uniw. Pozn.: Oryginały dyplomów doktora honorowego Uniw. Pozn. i Szkoły Gł. Gosp. Wiejskiego w W.; Zakł. Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska Uniw. Pozn.: Dyplom doktora honorowego Uniw Pozn., rkp. dwóch prac, portrety w bibliotece zakładu i audytorium im. J. P-ego; Zakł. Taksonomii Roślin Uniw. Pozn.: arkusze zielnikowe krajowe i zagraniczne P-ego; – Informacje i materiały rodziny z Warszawy.
Andrzej Dzięczkowski