Kosiński Józef h. Rogala (1753–1821), malarz-miniaturzysta. Z rodziny szlacheckiej, która wg tradycji wywodziła się z ziemi płockiej. K. był synem Michała i Marianny Jaraczewskiej; miał się urodzić i wychować w Krakowie. Jest to równie nieudokumentowane, jak i rzekomo kilkuletni pobyt we Włoszech, który miał uzupełnić studia odbyte w pracowni M. Bacciarellego. Literatura podaje, że K. został nadwornym malarzem Stanisława Augusta i że otrzymał Medal «Merentibus». Pierwszym pewnym śladem działalności K-ego na dworze królewskim jest dopiero wypłata 10 dukatów pensji miesięcznej w r. 1789 (powtórzona m. in. w 1792). K. pracował jako miniaturzysta, ale zlecano mu zapewne raczej prace mniejszego znaczenia. W każdym razie w zbiorach monarchy żadna miniatura nie została zapisana pod jego nazwiskiem, kryją się pewnie wśród dzieł anonimowych, jak choćby portrecik Joachima Chreptowicza, wykonany wg płótna J. C. Lampiego, o którym wiemy od króla, że wyszedł spod pędzla K-ego.
Od r. 1790 przez kilkanaście lat rozwijał K. działalność, stając się – obok W. Lesseura – najwybitniejszym miniaturzysta polskim tego czasu. Znamy kilkadziesiąt portrecików K-ego z tego okresu malowanych na kości, o subtelnej szarawej tonacji i świetnie opanowanej technice. Kompozycyjne układy wykazują na ogół swobodę i oryginalność, przy bardzo indywidualnej charakterystyce rysów twarzy. Prace wykonywane na zamówienie artysta z reguły podpisywał ołówkiem, dodając czasem szlacheckie «de» przed nazwiskiem. Portretował króla (m. in. 1794) i jego najbliższych, generalicję (parokrotnie T. Kościuszkę), gen. M. Haukego (1801) i Fryderyka Haukego z żoną (1803), arystokrację (m. in. Izabelę Czartoryską 1800, Aleksandra Sapiehę, Rozalię Małachowską 1797, Potulickich 1801), pisarzy i artystów (K. Kurpińskiego, K. Brodzińskiego, K. Węgierskiego, J. Grassiego, K. Wojniakowskiego, żonę Z. Vogla). Wizerunki ks. Józefa Poniatowskiego i brygadiera Marcina Molskiego rozpowszechnione były współcześnie w sztychu. Najpóźniejsze miniatury noszą datę 1804 (1806?); później przeszedł K. do niewielkich portrecików akwarelowych i obrazów olejnych. Malował je zresztą, choć niezbyt często, od początku: z r. 1790 pochodzi portret Kościuszki, z ok. r. 1803 wizerunki rodzinne: własne, żony Marii i syna; w r. 1817 skopiował autoportret J. B. Plerscha (najpóźniejsza znana praca K-ego).
W miniaturach, szczególnie zaś w malarstwie olejnym, wykazuje K. wyraźne związki z twórczością J. Grassiego (od którego jest zależny) i K. Wojniakowskiego. Natomiast zachowane rysunki o temacie rodzajowym wykazują nieoczekiwany, wyraźny wpływ J. P. Norblina. Być może, iż któraś z wymienionych prac była dziełem nie Józefa K-ego, ale jego brata Michała (oficera, po amatorsku trudniącego się miniatorstwem, rysunkiem i litografią) lub jedynego syna Józefa Jana (1793–1873). Syn ten, na którego przeszedł po bezpotomnej śmierci stryja Michała tytuł barona, był oficerem armii polskiej, a następnie rosyjskiej (zmarł jako generał artylerii); w młodości przyjaźnił się z A. Orłowskim. I on nie stronił od amatorskiego uprawiania rysunku.
K., choć w wystawach nie bral udziału, odegrał pewną rolę w życiu artystycznym Warszawy. Związany był z wieloma malarzami. W czasach pruskich należał do nielicznych artystów, którzy pozostali w mieście, władze zwracały się też do niego z różnymi zleceniami. W r. 1802, gdy Bacciarelli starał się o utworzenie uczelni artystycznej, brał go pod uwagę jako nauczyciela miniatury. K. prowadził istotnie pracownię, w której uczył kilku artystów, m. in. K.(?) Łukaszewicza i Antoniego Blanka, który w r. 1807 skarżył się, że «wszystko, co wykonuje, zabiera mu jego nauczyciel». K. był wybitnym wolnomularzem, co najmniej od r. 1805 czynnym i honorowym członkiem wielu lóż. Doszedł do najwyższego, siódmego stopnia rytu – «kawaler różanego krzyża».
K. zmarł w Warszawie 1 IV 1821 r. i pochowany został na Powązkach. To, co pozostało w pracowni – 15 niedokończonych miniatur, m. in. studia rąk, może przeznaczone na wzory dla uczniów – trafiło do zbiorów E. Rastawieckiego (obecnie w Muz. Narod. w Poznaniu). Ryciny i rysunki stanowiące własność artysty nabyła Komisja Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. dla Biblioteki Publicznej (Uniwersyteckiej). Większe zbiory prac K-ego posiadają Muzea Narodowe: w Poznaniu, Krakowie (9 miniatur i rysunki) i Warszawie (7 miniatur i 3 portrety olejne), pojedyncze prace znajdują się w Galerii Obrazów we Lwowie, w Albertinie w Wiedniu, zbiorach Polskiego Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu (akwarela, portret polskiego generała z 1809), w kolekcjach L. Dietz d’Arma w Zabrzu, Michała Kosińskiego w Leningradzie i in.
Autoportrety: olejny w Muz. Narod, w W., miniaturowe (niezupełnie pewne) w Muz. Narod, w Kr. i P.; – W. Enc. Powsz., (PWN); Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na Wystawie Retrospektywnej…, W. 1898; Rastawiecki, Słownik malarzów; Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler; Boniecki; Konarski Sz., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris 1958; Antoniewicz Bołoz J., Katalog Wystawy Sztuki Polskiej od roku 1764–1886, Lw. 1894; Bachowski W., Treter M., Wystawa miniatur i sylwetek, Lw. 1912; Buczkowski K, Przeorska-Exnerowa Z., Wystawa miniatur, Kr. 1939; [Gembarzewski B.] B. O., Katalog wystawy Napoleońskiej, W. 1921 nr 361, 408, 1087; Katalog wystawy dzieł sztuki stosowanej do przemysłu, W. 1881 nr 130; Katalog wystawy Kościuszkowskiej, P. 1917 nr 39, 44, 45; Katalog zbiorów E. Neprosa, W. 1930; [Kraszewski J. I.], Catalogue d’une collection iconographique polonaise, Dresde 1865 s. 12; Muzea gminy miasta Lwowa, Lw. 1929; Muzeum xx. Czartoryskich. Galeria, obrazów – katalog tymczasowy, Kr. 1914; Pamiętnik wystawy miniatur oraz tkanin i haftów, W. 1912; Sienkiewicz J., Malarstwo warszawskie I poł. XIX w. Pamiętnik wystawy, W. 1936; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX w., Katalog wystawy jubileuszowej. (Muz. Narod, w W.), W. 1962 (reprod. autoportretu); – Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Mańkowski T., Galeria Stanisława Augusta, Lw. 1932; Meisterwerke der europäischen Miniaturmalerei von 1750 bis 1850, Wien 1965; Michałowski J. M., Z poloniców Leningradu i Moskwy, „Biul. Hist. Sztuki” 1965 s. 64–5; Mycielski J., 100 lat dziejów malarstwa w Polsce, Kr. 1897; Schidlof L. R., The miniature in Europe, Graz 1964 I 440, III tabl. 326; Tatarkiewicz W., Michał Płoński, W. 1926 s. 18; Tobiaszowa Z., Kudelska Z., Miniatury portretowe z dwóch stuleci, Kr. 1963; – Życie artystyczne w świetle prasy warszawskiej pierwszej połowy XIX wieku, Oprac. E. Moszoro, Wr.–W.–Kr. 1962; – „Tyg. Ilustr.” 1912 t. 1 s. 432; – AGAD: Arch. Kameralne 1381, 1574, Massonica; B. Uniw. Warsz.: Akta Komisji Rząd. WRiOP tyczące się Biblioteki Publicznej nr 7A t. 6 k. 108; B. Uniw. Wil.: A-456, A–458; – Papiery Antoniego Blanka (własność Aleksandra Jodziewicza, Szczecin).
Andrzej Ryszkiewicz