Łęgowski Józef, krypt. i pseud. Dr. J. Ł., Dr. Ł., Dr. N., Dr. X, Dr. J. L. Kozłowski, Dr. Nadmorski, K., N., Nadmorski, NN (1852–1930), historyk, etnograf, organizator szkolnictwa. Ur. 8 I w Michorowie w pow. sztumskim, był synem wiejskiego gospodarza Jana i Marianny z Kozłowskich (zmarli oboje w r. 1870). Naukę gimnazjalną rozpoczął Ł. w Collegium Marianum w Pelplinie (1865–73), a ukończył (będąc stypendystą Tow. Pomocy Naukowej dla Prus Zachodnich) w Chełmnie (31 I 1875), gdzie przybrawszy imię Aleksander należał do tajnego kółka filomackiego «Tomasz Zan». W kółku pełnił funkcje bibliotekarza. Egzamin dojrzałości złożył 31 VII 1875. W l. 1875–8 studiował filologię i historię we Wrocławiu (m. in. u Jakuba Caro, Władysława Nehringa i Ryszarda Röppla). Ł. był członkiem wrocławskiego Tow. Literacko-Słowiańskiego (1876–8). W r. akad. 1878/9 kontynuował studia w Królewcu, należał tu do Kółka Towarzyskiego Polskiego; ukończył studia doktoratem (20 XII 1879) na podstawie dysertacji Der Hochmeister des Deutschen Ordens Konrad von Wallenrod und seine Behandlung in den Quellen und Bearbeitungen der Ordensgeschichte (Königsberg 1879, toż w: „Altpreuss. Monatsschrift” Bd 17: 1880; zmieniona i uzupełniona wersja pt. Konrad Wallenrod, wielki mistrz krzyżacki, w świetle dziejowym i poemacie Mickiewicza w „Rocznikach Tow. Nauk. w Tor.” R. 5: 1898). Dn. 17 VI 1880 Ł. złożył państwowy egzamin pedagogiczny na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Królewcu. Od poł. października 1880 do końca stycznia 1881 pracował w redakcji „Gazety Toruńskiej”, w której wprowadził dział Z prasy polskiej, w lutym i marcu t. r. w redakcji warszawskiego dziennika „Wiek”. W tym czasie przesyłał korespondencje z Warszawy do „Gazety Toruńskiej”. Od 1 IV 1881 uczył historii, języków klasycznych, polskiego i geografii w gimnazjum w Wejherowie. W okresie wzmożonego kursu antypolskiego został 1 X 1886 przeniesiony przez pruskie władze szkolne do gimnazjum w Arnsberg (Westfalia) i dopiero po nastaniu tzw. «ery ugodowej» uzyskał (18 VII 1893) możność objęcia posady nauczyciela języka polskiego w Wągrowcu; w r. 1902 został mianowany profesorem, od 27 IV 1905 przeniesiony do poznańskiego Gimnazjum Augusty Wiktorii, gdzie uczył aż do dobrowolnego przejścia na emeryturę w r. 1915.

Ł. poświęcił się wówczas pracy oświatowej i naukowej (m. in. od stycznia 1918 brał udział w pracach Tow. Wykładów Naukowych w Poznaniu; prelekcje, które tam wygłaszał, obejmowały zakres językoznawstwa ogólnego, historii języka i literatury polskiej oraz slawistyki), a także działalności organizacyjnej, mającej na celu przygotowanie restytucji szkolnictwa polskiego na ziemiach byłego zaboru pruskiego. Od kwietnia 1918 Ł. był członkiem tajnego Tow. Pedagogicznego w Poznaniu, działającego jawnie (od 10 IX t. r.) pod nazwą Powszechnego Tow. Pedagogicznego w Poznaniu. W listopadzie 1918 został delegatem Rady Robotniczo-Żołnierskiej do Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego w Poznaniu (Kuratorium) dla nadzoru działalności władz szkolnych i obrony polskich interesów, a później radcą szkolnym i wreszcie dyrektorem Kolegium Szkolnego. W początkach grudnia 1918 objął też przewodnictwo Komisji Spraw Szkolnych polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu (3–5 XII 1918), a we wrześniu 1919 brał udział jako rzeczoznawca do spraw szkolnych w pertraktacjach delegacji polskiej z rządem pruskim w Berlinie. Dn. 28 XI 1919, na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy Komisariatem Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu a rządem pruskim, Ł. został delegatem do Prowincjonalnego Kolegium Szkolnego w Gdańsku, a następnie (1 I 1920) otrzymał nominację na prezesa Komisji dla Spraw Wyznaniowych i Szkolnych woj. pomorskiego, z zadaniem jej zorganizowania oraz doboru kierowników szkół i urzędów. Funkcję tę pełnił początkowo w Poznaniu, a później w Toruniu do 24 I 1921. Ł. był również naczelnikiem Wydziału Szkół Średnich w woj. poznańskim. W tym czasie rozszerzył też swą działalność na teren Śląska (w r. 1922 był przejściowo dyrektorem gimnazjum w Rożdzieniu na Górnym Śląsku). W r. 1923 powrócił do Wielkopolski i zamieszkał początkowo w Krotoszynie, a w r. 1928 w Poznaniu. W uznaniu zasług organizacyjnych na polu szkolnictwa, Ł. został 22 V 1922 odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Przeszedł wówczas na własną prośbę w stan spoczynku. Odtąd oddał się wyłącznie pracy naukowej.

W l. 1878–1930 Ł. ogłosił wiele prac z zakresu historii, mitologii, języka, onomastyki i folklorystyki Pomorza. Od historycznoliterackiej tematyki swych młodzieńczych zainteresowań Konradem Wallenrodem (pierwsza publikacja o nim w „Kur. Pozn.” R. 7: 1878 nr 90 i in.) przesunął z czasem Ł. zakres swych badań do zagadnień położenia i stanu ilościowego ludności polskiej na Pomorzu (Ludność polska w Prusach Zachodnich, jej rozwój i rozsiedlenie w bieżącym stuleciu, „Pam. Fizjograficzny” T. 9: 1889 i odb. W. 1889 z mapą), kultury ludowej (Urządzenia społeczne, zwyczaje i gwara na Malborskiem, „Wisła” T. 3: 1889; Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, P. 1892), zagadnień dialektologicznych zwłaszcza Kaszubów i Słowińców (traktując gwarę kaszubską jako dialekt języka polskiego): Z gwary kaszubskiej, „Niwa” R. 20–1: 1890–1; Die Sprache der Baltischen Slaven, „Blätter für Pommersche Volkskunde” Jg 5: 1896; Słowińcy i szczątki ich języka, „Lud” R. 5: 1899; Die Slovinzen in Kreis Stolp, ihre Literatur und Sprache, „Baltische Studien” N. F. Bd 3: 1899 i odb. Stettin 1900; Słowniczek gwary słowińskiej, „Wisła” T. 16: 1902; Pomorskie zabytki językowe z 16 i 17 wieku, w: Księga Pamiątkowa Akademickiego Koła Pomorskiego przy Uniw. Pozn., P. 1929) oraz problemów onomastycznych (Nazwy geograficzne, „Wisła” T. 2: 1888; Pomorskie nazwy osobowe i miejscowe, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 14: 1907; Nazwy pomorskie Pomorania-Pomerania, Łaba-Łeba, „Roczniki Korporacji Stud. Uniw. Pozn. Pomerania” T. 3: 1928). W r. 1912 Ł. wystąpił zdecydowanie przeciwko ogłoszonemu w „Gryfie” projektowi grafiki i pisowni kaszubskiej, uważając go za próbę utworzenia nowego i odrębnego od polskiego języka (W sprawie pisowni młodokaszubskiego języka literackiego, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 2: 1912 nr 8). Ł. ogłosił również w „Zapiskach” i „Rocznikach” Tow. Naukowego w Toruniu oraz w „Slavia Occidentalis” wiele artykułów poświęconych kulturze dawnych plemion słowiańskich na Pomorzu. Był autorem skrupulatnych bibliografii pomorskich (Bibliografia zachodnio-pruska; Przegląd prac dotyczących ludności i gwary kaszubskiej, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 4–19: 1887–1912), ponadto wielu przyczynków historycznych i filologicznych oraz recenzji w „Archiv für Slavische Philologie” (od 1896), „Ateneum Kapłańskim” (1910), „Kurierze Poznańskim” (od 1917), „Słowie Pomorskim” (od 1921) i „Mestwinie” (1926–30) oraz „Ziemi” (1923). M. in. nawiązał w nich do rocznic i obchodów jubileuszowych (Grunwald, postać Mikołaja Kopernika, m. in. osobno Młodość Kopernika w świetle ostatnich badań, Tor. 1923), popularyzował historię kultury Pomorza, opracował również w syntetycznym zarysie Stan szkolnictwa i oświaty w Wielkopolsce i na Pomorzu od roku 1914 do 1921 („Enc. Wych.”, W. 1923 IX z. 9 s. 44–56). Wydał także kilka podręczników do nauki języka polskiego dla Niemców i niemieckiego dla Polaków (Methodische Grammatik der polnischen Sprache, Aufl. 1–13, Leipzig 1911–23; wspólnie z James Connorem Deutsch-polnisches Konversationsbuch, Aufl. 1–2, Heidelberg 1915–40; wspólnie z Andrzejem Wojtkowskim Polnisches Lesebuch, Heidelberg 1921; Schlüssel zur Methodischen Grammatik der polnischen Sprache, Leipzig 1922).

Ł. był od r. 1897 członkiem Tow. Naukowego w Toruniu (1920–2 prezesem, a 17 XII 1925 został członkiem honorowym). Od r. 1917 był także członkiem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk; od 24 I 1920 wchodził w skład Instytutu Zachodnio-Słowiańskiego przy Uniwersytecie Poznańskim. Zmarł w Poznaniu 13 XI 1930 (16 t. m. został pochowany tamże na cmentarzu parafii Św. Marcina). Od r. 1886 żonaty z córką swego starszego kolegi profesora gimnazjalnego w Wejherowie, Ludwiką Masłowską (zm. 1939), miał synów: Stanisława, (zob.), Zygmunta i Witolda, oraz córkę Wandę (zamężną Cybichowską).

Estreicher; Acecka D., Podlaszewska K., „Mestwin” Dodatek Naukowo-Literacki „Słowa Pomorskiego” 1925–1934. Bibliografia zawartości, Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika w Tor. Nauki Human.-Społ. Z. 18: Nauka o Książce, Tor. 1966 z. 4 s. 36, 61; Bystroń J. S., Bibliografia etnografii polskiej, Kr. 1929; Chojnacki W., Bibliografia bibliografii Pomorza Wschodniego, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 24: 1958–9 z. 4 s. 97, 112, 114; Gajek J., Malewska Z., Indeks Ludu T. I–XXXIX, P. 1953 („Lud” T. 40); Gawełek F., Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Kr. 1914; Hahn; [Karwowski J.] Janowicz, Bibliografia kaszubsko-pomorska, „Gryf” R. 1: 1908–9 s. 114–5; Kołodziejczyk E., Bibliografia kaszubsko-pomorska, „Gryf” R. 1: 1908–9 s. 280; tenże, Bibliografia słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1911; Krzyżanowski J., Piśmiennictwo o Henryku Sienkiewiczu. Materiały bibliograficzne, W. 1955; Pniewski W., Bibliografia kaszubsko-pomorska w zakresie języka i językoznawstwa (z uzupełnieniami), „Roczn. Gdań.” T. 1: 1927, T. 2/3: 1928/9, T. 4/5: 1930, T. 9/10: 1935/6 [druk.] 1937; Skobejko E., Jaworczakowa I., Bibliografia prac Tow. Nauk. w Tor. 1875–1960, Tor. 1961; Taszycki W., Bibliografia onomastyki polskiej, Kr. 1960; Wermke E., Bibliographie der Geschichte von Ost- und Westpreussen, Königsberg 1933; Bar A., Słownik pseudonimów; Oracki, Słownik Warmii; Słownik folkloru polskiego, Pod red. J. Krzyżanowskiego, W. 1965; – Bieńkowski W., Krzysztof Celestyn Mrongowiusz 1764–1855. W służbie umiłowanego języka, Olsztyn 1964; Bolduan T., Dr J. Ł., „Litery” R. 2: 1963 nr 9 s. 24; Bukowski A., Kult Adama Mickiewicza na Pomorzu, Gd. 1959 s. 16–7, 23; tenże, Regionalizm kaszubski, P. 1950 (rec. Nitsch K., „Jęz. Pol.” R. 31: 1951 s. 41); Bystroń J. S., Wstęp do ludoznawstwa polskiego, Wyd. 2., W.–P. 1939; Cybichowska W., J. Ł. 1852–1930, „Slavia Occidentalis” T. 13: 1934 s. 191–4; Hinze F., J. Ł. -s Niederschrift einer slovinzischen Fassung der Paul-Gerhardt-Liedes, „Wach auf, mein Herz, und singe”, „Zeitschr. f. Slavistik” Bd 12: 1967 H. 2 s. 207–11; Jabczyński M., Dziesięć lat szkoły polskiej w Poznańskim Okręgu Szkolnym, P. 1929 s. 35, 39, 55–6, 58 (fot.); Kania A., Pomorzanie na studiach we Wrocławiu w XIX w., „Przegl. Hist.-Oświat.” R. 11: 1968 nr 2 s. 219; Karnowski J., Prof. dr J. Ł. a kaszubszczyzna, „Teka Pomor.” R. 2: 1937 s. 82–7 (fot. po s. 70); Kiedrowski W., Łęgowski do Karnowskiego (7 listów z 1923–7), „Litery” R. 8: 1969 nr 6 s. 33–4; Księga pamiątkowa dziesięciolecia Pomorza, Tor. 1930 s. 284, 355–7 (fot.); Nitsch K., Historia badań nad dialektami północnej Polski, w: Konferencja Pomorska (1954), Prace językoznawcze, W. 1956 s. 18–9; Paluszkiewicz M., Echa towarzystw filomackich w spuściźnie po J. Ł-m, „Zap. Hist.” T. 37: 1972 s. 151–7; tenże, J. Ł. – geograf i popularyzator geografii (1852–1930), „Kwart Hist. Nauki i Techn.” R. 17: 1972 s. 265–75 (fot.); Pniewski W., Przegląd krytyczny podręczników języka polskiego dla Niemców, Gd. 1930; Polskie Pomorze, Praca zbiorowa pod red. J. Borowika, Tor. 1931 II (fot.); Ramułt S., Statystyka ludności kaszubskiej, Kr. 1894 s. 256–8; Szews J., Nauczanie języka polskiego w gimnazjum wejherowskim w l. 1857–1901, Zesz. Nauk. Wydz. Human. WSP w Gd., Gd. 1962 z. 2 s. 312–4; Szwemin J., Szkolnictwo i oświata na Pomorzu 1920–1930, Lw. 1933 s. 12–3, 18; – „Dzien. Pozn.” R. 72: 1930 nr 266 s. 12; „Kur. Pozn.” R. 25: 1930 nr 525 s. 12, nr 565 s. 12 (fot.), 1939 nr 202 (nekrolog żony); „Lud” T. 29: 1930 s. 180; „Mestwin” R. 1: 1925 s. 39–40, R. 6: 1929 s. 1–3, R. 7: 1931 s. 8; „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 8: 1930 s. 263–4; – Arch. Diec. w Pelplinie: rkp. bez sygn. księga uczniów Collegium Marianum w Pelplinie s. 17 poz. 24; Arch. Uniw. Wrocł.: Album Phil. Fac. I 1875/6; B. Ossol.: rkp. 6217/II; WAP w Bydgoszczy Oddz. Terenowy w Tor.: rkp. II 550 Akta Tow. Pomocy Nauk. dla Prus Zachodnich; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teki materiałów biogr.; – Informacje Witolda Armona z Torunia, Tadeusza Orackiego z Gd., Mariana Paluszkiewicza z Poznania i Jerzego Szewsa z Gdańska-Oliwy oraz korespondencja w posiadaniu autora.

Wiesław Bieńkowski