Lubomirski Józef h. Szreniawa (1751–1817), starosta romanowski, kasztelan kijowski, generał lejtnant. Był synem Stanisława woj. kijowskiego (zob.) i Ludwiki Honoraty z Pociejów, bratem Ksawerego (zob.) i Michała (zob.). W r. 1774 otrzymał chorągiew pancerną. T. r. wykupił starostwo romanowskie od Rożnieckich. W r. 1776 został spisany akt podziału majątku między braćmi, na mocy którego L. otrzymał wielkie dobra rówieńskie na Wołyniu (4 miasta i 76 wsi), oszacowane na blisko 7 milionów złp. i dające intraty 360 000 złp. rocznie. Zapewne ok. t. r. ożenił się z Ludwiką z Sosnowskich (zob.). Wg dość powszechnej opinii, małżeństwo to doszło do skutku w rezultacie majątkowo-karcianych układów obu ojców, bowiem Stanisław Lubomirski przegrał w karty do J. Sosnowskiego dobra szarogodzkie na Podolu. Stały się one posagiem Ludwiki.
Od 17 III 1786 do początku 1788 r. był L. szefem 12 regimentu pieszego kor., a od 18 II t. r. szefem 5 p. przedniej straży wojsk kor.; pułk ten 6 V 1793 został wcielony do wojsk rosyjskich. W połowie 1790 r. L. otrzymał po swoim bracie Aleksandrze kasztelanię kijowską. Początkowo poparł w sejmie opozycję. W czerwcowym sporze o prorogację obrad wtórował, lecz znacznie spokojniej, J. Suchorzewskiemu w ataku na projekt przedłużenia sejmu (10 i 15 VI). Wkrótce jednak znalazł się w obozie stronników reform. Dn. 2 V 1791 podpisał «asekurację», której sygnatariusze zobowiązali się przeprowadzić nazajutrz w sejmie uchwalenie projektu Ustawy Rządowej. L. należał następnie do członków-fundatorów Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej 3 maja.
O stosunku L-ego do reform społecznych wiemy mało. W debatach nad sprawą miejską wypowiedział się krótko na sesji sejmowej 2 XII 1791 w duchu zgodnym z ustawą kwietniową. Za stanowisko zajęte wobec realizacji reformy miejskiej chwalił go H. Kołłątaj w liście do Stanisława Augusta z 26 VIII 1791. Podkanclerzy, krytykując postawę wielu starostów, wymienił starostę romanowskiego jako przykład pozytywny, ponieważ L. «z miasteczkiem Skwirą postąpił po ludzku z zupełną do prawa stosownością». Mieszczanie Skwiry (starostwo romanowskie) 1 VIII 1791 zawarli dobrowolną i zgodną z kwietniowym prawem o miastach ugodę z plenipotentem starosty L-ego. Natomiast poddani ze wsi Jerczyki w r. 1792 procesowali się z L-m w Referendarii Kor. «o różne krzywdy». Poparcie dla Konstytucji 3 maja zaakcentował L. jeszcze raz w maju 1792, ofiarowując Rzpltej 4 armaty 6-funtowe. Sejm uchwalił mu za to zwyczajową «Wdzięczność». W t. r. L. został generałem-majorem wojsk kor.
Przywiązania do Konstytucji nie poparł L. jednak udziałem w wojnie. Już 3 VII t. r. Stanisław August rozpatrywał jego prośbę o urlop, argumentowaną złym stanem zdrowia. Po zakończeniu działań wojennych L. został przydzielony do dywizji IV dowodzonej przez gen. lejtnanta Stefana Lubowidzkiego. Po akcesie Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej pozostał w wojsku; Tokarz zalicza go do «miernot» wśród ówczesnej generalicji. W r. 1793 L. awansował na generała lejtnanta, lecz 28 II 1794 został zredukowany w ramach ogólnej redukcji wojska. Na mocy uchwały sejmu grodzieńskiego L. otrzymał za rangę 32 000 złp. z kasy brygady Piotra Ożarowskiego. Podczas powstania 1794 r. brygada (teraz Rzewuskiego) żądała zwrotu tej sumy, «nieprawnie zabranej». Rada Najwyższa Narodowa 31 V t. r. poleciła poszukiwać tej sumy na «wszelkich funduszach» L-ego, a 1 VIII nakazała zajęcie jego warszawskiego pałacu. L. należał do wolnomularstwa: w r. 1786 był członkiem II stopnia i dozorcą loży Doskonała Tajemnica, a w r. 1787 – mistrzem loży Polak Doskonały.
Miasto Równe przeżywało za czasów L-ego okres pomyślności; wyrobił on w r. 1778 królewski przywilej na jarmarki, a w r. 1789 potwierdził przywileje Żydom. Rozrzutny tryb życia, urządzenie pałacu i wspaniałych ogrodów w Równem doprowadziło do wielkiego zadłużenia dóbr. Zagrożony bankructwem, L. odstąpił je żonie, która przy pomocy zasobów Sosnowskich wysanowała majątek.
L. posiadał ordery: Św. Stanisława (21 XII 1776), Orła Białego (4 I 1791) i bawarski Św. Huberta. Order Orła Białego wyprosił u Stanisława Augusta dla L-ego bp A. Naruszewicz. Zmarł L. w lipcu 1817 w Równem. Z małżeństwa z Sosnowską miał synów: Henryka (zob.), Fryderyka i zmarłych w dzieciństwie Władysława i Karola, oraz córkę Helenę Stanisławową Mniszchową.
Portrety (informacja): Katalog wystawy urządzonej ku czci T. Kościuszki… we Lwowie 15 X 1917, Lw. 1917; – Enc. Wojsk., (sporo informacji bałamutnych); W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Łoza S., Kawalerowie Orderu Św. Stanisława, W. 1925; – Dembiński B., Polska na przełomie, W.–Lw.–P. 1913 po s. 486; Dzwonkowski W., Młode lata Kościuszki, „Bibl. Warsz.” 1911 t. 4 s. 46; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1882 I 64, 66; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 12, 30; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Wyd. 4., Kr. 1896 II 435; Korzon T., Kościuszko, Kr. 1894 s. 101; Łoza S., Historia Orderu Orła Białego, W. 1922; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Nowak J., Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kr. 1933; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 maja, „Pam. B. Kórn.” (Kórnik) Z. 2: 1930 s. 73; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Stecki T. J., Z boru i stepu. Obrazy i pamiątki, Kr. 1888 s. 37–43; Tokarz W., Rozprawy i szkice, T. 2: Militaria, W. 1959; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1924 I; – Akty powstania Kościuszki; Dziennik czynności sejmu… warszawskiego… 1790, [W. 1790]; Inwentarz Arch. XX. Lubomirskich (linia dąbrowieńska), Oprac. S. Inglot, W. 1937; Korespondencja Adama Naruszewicza 1762–1796, Wyd. J. Platt, Wr. 1959; Księgi referendarii kor. z 2 poł. XVIII w. T. 2: 1781–1794, Wyd. A. Keckowa i W. Pałucki, W. 1957; Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, V; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Oprac. J. Dihm, W. 1957; Stanisław August i ks. Józef Poniatowski w świetle własnej korespondencji, Wyd. B. Dembiński, Lw. 1904; Vol. leg., VIII, IX; – AGAD: Arch. Sejmu Czteroletniego, sygn. 7, 9; B. Kórn.: sygn. 937; B. Narod.: rkp. 6147 IV t. 7 (kontrakt majątkowy i 2 listy), rkp. 6231 III (akt podziału majątku między synami Stanisława Lubomirskiego. 26–27 II 1776); B. Ossol.: rkp. 6736 (listy od teściów Józefa i Tekli Sosnowskich z l. 1777–1782).
Jerzy Kowecki