Różyski Józef Ludwik (1898–1974), architekt, rzeźbiarz, profesor ASP w Krakowie. Ur. 16 VII w Krystynopolu był synem Leopolda Rosenbauma, urzędnika kolejowego, i Ludwiki z domu Pordes.
R. uczęszczał początkowo do szkoły kolejowej, później do VIII gimnazjum realnego we Lwowie, gdzie ukończył 6 klasę. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpił do Związku Strzeleckiego, a we wrześniu do Legionów Polskich, gdzie służył w 3 p.p. i brał udział w kampanii bukowińskiej i besarabskiej. W grudniu 1914 został mianowany sierżantem. W październiku 1915 został ranny i przebywał w szpitalu. Po wyjściu ze szpitala został skierowany do Stacji Zbornej w Wiedniu, gdzie kontynuował naukę i zdał egzamin dojrzałości (3 II 1917). W lutym t. r. powrócił do Legionów do 2 p. ułanów, później służył w 3 p.p. Polskiego Korpusu Posiłkowego w Bolechowie. W lutym 1918 został internowany w obozie w Huszt na Węgrzech, skąd został wysłany na front włoski. W październiku 1918 powrócił do Lwowa i brał udział w obronie miasta. Początkowo jako podchorąży walczył na V odcinku (w szkole im. Sienkiewicza pod dowództwem kpt. Zdzisława Tatara-Trześniowskiego). Następnie jako żandarm brał udział w kampanii ukraińskiej. W r. 1919 (22 VIII) zmienił nazwisko na Różyski. W t.r. zapisał się na Wydz. Architektoniczny Politechn. Lwow. W r. 1920 przerwał studia, aby wziąć udział w wojnie polsko-sowieckiej. Po zakończeniu działań wojennych nadal studiował architekturę (w l. 1919–21) pogłębiając ją studiami w prywatnej pracowni Jana Nalborczyka i artysty rzeźbiarza G. Gurschnera w Wiedniu. Od początku studiów architektonicznych interesowały go zagadnienia plastyczne, związane z kształtowaniem form architektoniczno-rzeźbiarskich, jak projektowanie pomników wraz z ich usytuowaniem w terenie, w parkach i obiektach cmentarnych. Jeszcze w czasie studiów brał udział w konkursach na pomniki: w r. 1923 w konkursie na Pomnik Lotników Amerykańskich na Cmentarzu Obrońców Lwowa (I nagroda i realizacja w r. 1925), w r. 1924 w konkursie na pomnik Adama Mickiewicza w Wilnie (wyróżnienie), w konkursach na pomnik Juliusza Słowackiego we Lwowie (II nagroda) w r. 1925, w r. 1927 na pomnik Wolności w Poznaniu i na Pomnik Chrystusa Króla (I nagroda). We wszystkich tych konkursach współpracował R. z artystą rzeźbiarzem Józefem Starzyńskim.
W l. 1929–36 był R. asystentem Nalborczyka przy Docenturze Modelowania na Wydz. Architektury Politechn. Lwow. W r. 1932 uzyskał dyplom inżyniera architekta. W r. 1934 podjął pracę pedagogiczną w Państwowej Szkole Technicznej, a od jej przekształcenia w r. 1938 w Państwowy Instytut Sztuk Plastycznych był kierownikiem Wydz. Ogólnego. Równocześnie, od r. 1936 był wykładowcą i kierownikiem Pracowni Modelowania na Wydz. Architektury Politechn. Lwow. Nadal projektował pomniki, w r. 1936 zdobył I nagrodę w zamkniętym konkursie na pomnik Francuzów poległych w wojnie 1920 roku (odsłonięty 26 V 1938 na cmentarzu Obrońców Lwowa), zaś w r. 1937 w konkursie na projekt sarkofagu marszałka Józefa Piłsudskiego w krypcie na Wawelu otrzymał IV nagrodę. Projektował też kilka grobowców na cmentarzu Łyczakowskim, m. in. symboliczny grobowiec w miejscu, z którego (29 X 1925) zostały zabrane do Warszawy zwłoki Nieznanego Żołnierza, grobowiec Władysława Szaynoka, przemysłowca (zm. 1928), Tadeusza Obmińskiego (zm. 1932), architekta i profesora Politechn. Lwow., Ludwika Czarnowskiego (zm. 1933), aktora i dyrektora teatru lwowskiego. Przez R-ego były projektowane epitafia: ppłk. Tadeusza Furgalskiego (zm. 1916) na cmentarzu Obrońców Lwowa i prof. Bronisława Gubrynowicza (zm. 1933) w kościele Św. Marii Magdaleny we Lwowie.
Po wybuchu drugiej wojny światowej R. brał udział w kampanii wrześniowej w randze podporucznika rezerwy. Po 17 IX 1939 dostał się w okolicy Rawy Ruskiej do niewoli radzieckiej, z której udało mu się uciec. Po powrocie do Lwowa pracował nadal na Politechn. Lwow. i w Państwowym Instytucie Sztuk Plastycznych, pełniąc tam funkcję dyrektora działu naukowego. Po zdobyciu Lwowa przez Niemców w r. 1941 ukrywał się R. we wsi Stępów (w pow. łowickim) u tamtejszego nauczyciela Tadeusza Miłońskiego, pracując jako robotnik przy kopaniu rowów melioracyjnych. Od r. 1943 udzielał grupie młodzieży wiejskiej lekcji w zakresie szkoły średniej.
Po zakończeniu wojny został R. w r. 1945 mianowany kierownikiem Oddziału Szkolnictwa Artystycznego przy Woj. Wydz. Kultury i Sztuki w Łodzi. Ze względów zdrowotnych musiał się jednak przenieść do Zakopanego, gdzie od września t. r. był kierownikiem Warsztatów Rzeźbiarskich w Państwowej Wyższej Szkole Przemysłu Drzewnego. Rozwinął wówczas ożywioną działalność społeczną, wyszukując na Podhalu uzdolnioną artystycznie młodzież, dla której utworzono przy Szkole bursę. Z inicjatywy R-ego uczniowie wyrabiali galanterię drzewną na sprzedaż, zdobywając w ten sposób środki utrzymania. Z tej grupy podopiecznych R-ego wykształciło się później wielu wybitnych artystów, m. in. Władysław Hasior, Antoni Hajdecki, Józef i Stanisław Kulonowie, Stefan i Władysław Borzęccy. Jeszcze w r. 1945 R. zaprojektował dwa cmentarze wojenne na polach bitwy pod Pułtuskiem i w Makowie Mazowieckim (oba zrealizowane wraz ze szczegółami rzeźbiarskimi), a także pomnik Wyzwolenia (przed gmachem Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej) w Koszalinie. Projektował na zlecenie Min. Obrony Narodowej Pomnik Powstańców Warszawy na cmentarzu Powązkowskim oraz w Zakopanem pomnik w miejscu rozstrzelania 20 mieszkańców Podhala przy drodze do Kuźnic – oba nie zrealizowane. Brał w tym okresie udział w kilku konkursach m. in. na Pomnik Bohaterów Frontu Cywilnego w Nowym Sączu 1945 (II nagroda i wyróżnienie), na pomnik F. Chopina w parku Krakowskim w Krakowie (w r. 1949, IV nagroda), na pomnik Zwycięstwa w Szczecinie (III nagroda) i Wyzwolenia we Wrocławiu (IV nagroda). W r. 1948 przez jeden semestr był wykładowcą na Wydz. Budownictwa Politechn. Wrocł. W marcu 1949 rozpoczął pracę w ASP w Krakowie jako zastępca profesora, a w r. 1951 (lipiec) otrzymał nominację na profesora nadzwycz. R. był kierownikiem zespołowej Katedry Rzeźby na Wydz. Architektury Wnętrz. W r. 1960 przeniósł się na stałe do Krakowa. Na emeryturę przeszedł w r. 1968.
W czasie pobytu w Zakopanem R., inspirowany sztuką ludową Podhala, stworzył wiele projektów z dziedziny sztuki użytkowej i przemysłu artystycznego. Zainteresowanie R-ego tą dziedziną plastyki łączyło się z jego pracą pedagogiczną w Szkole Przemysłu Drzewnego. Jego prace, wykorzystujące naturalne cechy drewna, rysunek słojów, charakteryzowały się nowatorskimi formami. Projektował w drzewie lampy, misy, popielniczki, noże do przecinania papieru, drewnianą biżuterię. Niektóre prace z tego zakresu zapoczątkowały, jako pierwowzory, zupełnie nowe rodzaje produkcji. Wielokrotnie były zakupywane przez Min. Kultury i Sztuki, Biuro Nadzoru Estetyki Produkcji (BNEP) oraz Instytut Wzornictwa Przemysłowego, często na prezenty dla przedstawicieli obcych państw, dla UNESCO. R. projektował grobowiec Eugeniusza Romera na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie (po r. 1954), grobowce Kaczorowskich i Oswalda i Elizy Ungerów na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Prace swe wystawiał R. na wielu wystawach krajowych, np.: w r. 1946 na Ogólnopolskiej Wystawie Tkanin w Warszawie (uzyskał wówczas nagrodę Min. Kultury i Sztuki), w r. 1948 na Ogólnopolskiej Wystawie Przemysłu Artystycznego w Warszawie, w r. 1952 na Okręgowej Wystawie Architektury Wnętrz i Sztuk Dekoracyjnych w Krakowie, w r. 1954 na Wystawie Pamiątkarstwa Podhalańskiego w Zakopanem, a w r. 1958 w Ogólnopolskim Salonie Architektury Wnętrz w Krakowie, w r. 1959 na Okręgowej wystawie «Użyteczność Sztuki» BWA Zakopane, w r. 1963 na Wystawie Jubileuszowej Okręgu ZPAP w Zakopanem. Brał też udział w ekspozycjach sztuki polskiej za granicą: w r. 1948 w Amsterdamie, w Moskwie i Kijowie, w r. 1957 w Mediolanie (na XI Triennale jego prace zostały wyróżnione dyplomem) i w Genewie, w r. 1958 w Pekinie, Szanghaju i Kantonie, w r. 1959 w Tbilisi, Ałma-Acie i Taszkiencie, w r. 1961 w Lipsku, w r. 1962 w Budapeszcie, w r. 1963 w Sofii.
R. był (od przed wojny) członkiem Stowarzyszenia Architektów Rzeczypospolitej Polskiej (SARP), Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP) i Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). Zmarł 8 IX 1974 w Krakowie i został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Obrony Lwowa z Mieczami i Krzyżem I Załogi Obrony Lwowa (nr 2467).
Z małżeństwa (od r. 1945) z Krystyną Tołłoczko, inżynierem architektem, R. nie pozostawił potomstwa.
Fot. w Mater. Red. PSB; Portret R-ego z okresu młodzieńczego – rzeźba (gips) Janiny Reychert-Tothow, wł. Krystyny Tołłoczko-Różyskiej; – Pol. Bibliogr. Sztuki, III (jako Różycki); Katalog „Wystawa Pamiątkarstwa Podhalańskiego”, CBWA Zakopane marzec, kwiecień, maj 1954; Katalog wystawy „L’Art Populaire Polonais” Musée Rath, Genève 1957; Katalog wystawy I Ogólnopolska Wystawa Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, W. 1952; Katalog wystawy „50 lat plastyki zakopiańskiej 1912–1962” (wstęp W. Gentil-Tippenhauer); Katalog Wystawy sekcji Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej, Kr. 1952, Pałac Sztuki; Katalog wystawy „Użyteczność sztuki”, BWA Zakopane 1959; Wojciechowski W., Wystawy zagraniczne polskiego przemysłu artystycznego w l. 1948–49 (odbitka z Ogólnopolskiego Informatora Państwowego Przemysłu Miejscowego nr 25, maj 1949), katalog, W. 1949; – Nicieja S. S., Cmentarz Łyczakowski we Lwowie w l. 1786–1986, Wr. 1988; tenże, Cmentarz Obrońców Lwowa, Wr. 1990 (kilka fot.); Próchnik A., Obrona Lwowa od 1–22 XI 1918, Zamość 1919; Telakowska W., W kręgu chłopskiej kultury, W. 1970 (fot. 53, 54, 55, 56, 57); Wojciechowski W., O sztuce użytkowej i użytecznej, W. 1955; – „Dzien. Pol.” 1974 nr 215; „Kobieta” 1949 nr 14 s. 11 (Artyści plastycy pracują…); „Stolica” 1957 nr z 21 VII (B. S., Debiut polskiej plastyki na triennale) (H. P., Nowy sukces polskiej sztuki za granicą); „Świat” 1927 I półr. nr 2 s. 5 (projekt pomnika J. Słowackiego we Lw.); – CAW: Akta personalne i fot. R-ego (odpis sporządzony przez Piotra Staweckiego w Mater. Red. PSB); – Mater. Red. PSB: Kopie niektórych dokumentów R-ego, mater. biogr. dostarczone przez Krystynę Tołłoczko-Różyską, oraz list Marii Stachowskiej z W., kierowniczki bursy przy Szkole Przemysłowej w Zakopanem w l. 1945–8; – Dokumenty, fotografie w posiadaniu żony R-ego Krystyny Tołłoczko-Różyskiej w Kr.
Róża Biernacka