Birnbaum Józef Mateusz (Joel Mojżesz) (1798–1831), kupiec i szpieg, syn szynkarza warszawskiego. Po śmierci ojca, który odumarł go, gdy miał lat dziesięć, przebywał czas jakiś u krewnych w Galicji i w Rosji u stryja w gub. chersońskiej. Po powrocie do Warszawy założył handel win na Nowym Świecie. Właściwem jego zajęciem była służba policyjno-szpiegowska, którą rozpoczął jako chłopiec kilkunastoletni. Początkowo zajmował się śledzeniem rosyjskich dezerterów, używany był też do śledzenia defraudacyj tabaki i tytoniu. Dał się poznać na służbie policyjnej dopiero wówczas, gdy został przyjęty przez wice-prezydenta Urzędu Municypalnego, Lubowidzkiego, do policji miejskiej. Cieszył się zaufaniem swego zwierzchnika, oraz gen. Rożnieckiego, który go używał do tajnych misyj polityczno-szpiegowskich zagranicą. Polecono mu przenikanie do organizacyj akademickich i zdobywanie zaufania wśród studentów – Polaków. W kraju, śledząc defraudacje, dopuszczał się niezwykłych nadużyć, teroryzując kupców żydowskich. Prowadził na własną rękę dochodzenia, znęcał się nad aresztowanymi, zarządzając więzieniem ratuszowem. Kierował też biurem najmu służących na ratuszu, które było siedliskiem szpiegostwa i rozpusty. Rozmiar i charakter jego nadużyć spowodował wreszcie akcję ze strony kupiectwa, paraliżowaną przez Lubowidzkiego. Już w czasie służby zmienił wyznanie i przyjął chrzest (1824 r.). W tymże roku oddany został pod sąd; o ogromie jego nadużyć świadczyć może 105 woluminów, dotyczących jego afer. Sprawa ciągnęła się dość długo, gdyż B. miał możnych protektorów. Nie załatwiono jej ostatecznie przed wybuchem powstania, aż wreszcie w nocy 15 VIII 1831 zrewoltowany tłum wywlókł go wraz z innymi z więzienia i powiesił na latarni.

Mochnacki Baz., Sprawa Birnbauma, W. 1830; Askenazy S., Łukasiński. – Archiwum akt dawnych, Komitet Rozpoznawczy nr 403.

Maksymiljan Meloch