Potocki Józef Mikołaj (1862–1922), ziemianin, polityk, podróżnik, myśliwy, kolekcjoner. Ur. 9 IX we Lwowie, był drugim synem Alfreda, ordynata łańcuckiego i namiestnika Galicji (zob.), i Marii z Sanguszków. Wykształcenie średnie otrzymał P. w domu rodzinnym. Ok. r. 1882 ukończył Wydział Prawa i Administracji Uniw. Lwow. (wg „Dzien. Kijowskiego” 1906 nr 63 «nauki pobierał we Lwowie, a w Wilnie ukończył fakultet prawny», również wg życiorysu w „Pamiętniku kijowskim” studia ukończył w Wiedniu).
Po śmierci dziadka Romana Sanguszki w r. 1881 P. był wyznaczony przez ojca do objęcia rozległych dóbr ziemskich na Wołyniu, stanowiących wiano matki, na które składały się cztery klucze: antoniński, piszczowski, szepietowski i smołdyrowski między Horyniem a Słuczą o łącznej powierzchni 63 000 ha w pow. Zasław i Zwiahel; były to częściowo zwarte kompleksy leśne, częściowo folwarki o wysokiej kulturze rolnej. Ok. r. 1885 P. uzyskał obywatelstwo rosyjskie i objął dobra w swoje posiadanie. Dokończył uwłaszczenia chłopów, udoskonalał już wtedy nowoczesną tutaj uprawę roli, meliorował folwarki, zakładał stawy rybne. Na szeroką skalę rozwinął uprawę buraków cukrowych, zbóż i roślin okopowych, opierając się o prowadzone w Antoninach i Piszczowie własne stacje hodowli roślin. Umożliwiło to dalszy rozwój przemysłu cukrowniczego i gorzelnianego. Staraniem P-ego rozbudowano 4 duże cukrownie (Kłębówka, Krzemieńczugi i Szepietówka w pow. zasławskim oraz Korzec w pow. zwiahelskim), fabryki sukna, browary, olejarnie, młyny, gorzelnię i miodosytnię w Korcu; rozwinięto też hodowlę koni roboczych, wołów roboczych i opasowych. Nastąpił dalszy rozkwit stadniny założonej przez Sanguszków w majątku Chrestówka oraz stadniny w Antoninach i innych dobrach, gdzie wyhodowano kilka tysięcy koni rasy arabskiej, angielskiej i anglo-arabskiej. Znane były szeroko ogiery-reproduktory Szumka I, Barbało i Skowronek, które przyczyniły się do wyhodowania znakomitych koni wierzchowych i do poprawy hodowli na całym Wołyniu; w ogólności konie stadniny P-ego kupowano jako materiał zarodowy do najznakomitszych stadnin państwowych i prywatnych Węgier, Austrii, Rosji, Niemiec, Anglii. Konie P-ego brały też od r. 1897 zawsze czołowy udział w wyścigach w Warszawie. Przed pierwszą wojną światową P. powiększył obszar swoich majątków, gdyż za pieniądze uzyskane ze sprzedaży akcji kopalni złota w Afryce Płd. zakupił dobra Nowosielica, Żerebsk i Maniowce w pow. Stary Konstantynów. Planował także utworzenie ordynacji koreckiej (przeznaczonej dla młodszego syna) niezrealizowanej wskutek wybuchu pierwszej wojny światowej. Najważniejszym przedsięwzięciem gospodarczym P-ego była w l. 1895–1910 budowa lokalnej podolskiej linii kolei normalnotorowej prowadzącej z północy na południe od Korostenia przez Owrucz do Kamieńca Podolskiego. Projekt spotkał się z niechętnym przyjęciem władz oraz kół ziemiańskich i przemysłowych cesarstwa rosyjskiego. Dzięki staraniom P-ego Mikołaj II udzielił ostatecznie koncesji na tę budowę przez Tow. Akcyjne Kolei Podolskiej, którego znaczną część akcji posiadał inicjator całego przedsięwzięcia. Linia kolejowa połączyła część Polesia i Wołynia z zachodnim Podolem. W r. 1892 P. zlecił rozbudowę swojej rezydencji w Antoninach (4 mile od Zasławia), którą prowadził architekt wiedeński F. Fellner młodszy. Całość utrzymana w stylu angielskim obejmowała obszerny pałac, czterdziestohektarowy park, cieplarnie, oranżerie, palmiarnie i mały zwierzyniec. Szczególnie słynny był tamtejszy ogród botaniczny, pozostający w kontakcie z wieloma ogrodami zachodniej Rosji i Europy. Utrzymanie rezydencji wraz z licznym dworem kosztowało 150 000 rb rocznie. P. dbał o warunki pracy i bytu robotników zatrudnionych w jego majątkach i fabrykach, rozbudował posiadające źródła antyreumatyczne zdrojowisko w Szepietówce, ustanowił opiekę lekarską, z której korzystała również miejscowa ludność, utworzył fundusz emerytalny dla robotników i troszczył się o rozwój szkolnictwa podstawowego i zawodowego, m. in. budował szkoły (w tym rzemieślnicze w Krzemieńczugach i Piszczowie).
Działalność polityczną rozpoczął P. po wojnie rosyjsko-japońskiej 1904–5 l. Początkowo uzyskał z nominacji, później z wyboru, mandat radnego ziemskiego do władz powiatowych i gubernialnych. W r. 1906 jako reprezentant kurii szlacheckiej z gub. wołyńskiej był posłem do I Dumy Państwowej w Petersburgu, gdzie w Kole Polaków z Litwy i Rusi należał do parlamentarnej grupy Zachodnich Kresów. Wystąpienia jego w Dumie w kwestii reformy agrarnej należały do najbardziej antychłopskich. Wykorzystując swoje znajomości ułatwiał polskim członkom Rady Państwa i Dumy kontakty. Hipolit Milewski pisał wprawdzie później: «Śp. Józef Potocki, członek pierwszej Dumy Państwowej, osiadłszy wówczas w Petersburgu pozostał w nim, zdaje się, aż do końca wojny wszechświatowej, lecz obcował prawie wyłącznie z rosyjską przydworną arystokracją». Natomiast Edward Woyniłłowicz wspominał: «W gruncie jeden był tylko salon … polityczny polski, to hrabiostwa Józefostwa Potockich z Antonin … nieraz z ich gościnności korzystałem, bądź w ścisłym kółku domowym, bądź na obiadach wysoce oficjalnych, które wydawali. Dom prowadzili na stopie wielkopańskiej, w otoczeniu licznej służby i kozaków nadwornych, w ciągłych stosunkach z wielkimi książętami i korpusem dyplomatycznym». Jako polityk konserwatywny P. reprezentował stanowisko ugodowe wobec caratu. Wyrazem tego była jego działalność w ramach grupy skupionej wokół petersburskiego tygodnika „Kraj”, złożonej z wielkich posiadaczy ziemskich i finansjery (od r. 1891 P. wchodził w skład spółki akcyjnej wydającej „Kraj”). W swoich wypowiedziach P. dawał wyraz przekonaniu, że Polacy w zaborze rosyjskim mogą uzyskać pewną autonomię jedynie przez wzmocnienie swojej pozycji ekonomicznej. Poglądy te spotykały się z opozycją nawet wśród członków wspomnianej grupy (np. polemizował z nimi Włodzimierz Grocholski w „Dzien. Kijowskim”). W r. 1905 P. przeznaczył znaczne fundusze jako zasiłek dla „Kraju” i dla warszawskiego „Słowa”. Położył duże zasługi dla utworzonego w r. 1907 Tow. Naukowego Warszawskiego (TNW), które w r. 1910 wybrało go na kuratora. Dn. 25 XI 1911 ofiarował Towarzystwu nabyty przez siebie w tym celu gmach (wartości 209 000 rb.) przy ul. Kaliksta 8 (obecnie Śniadeckich), który stał się siedzibą Towarzystwa. P. został mianowany członkiem-protektorem TNW. Uczczono go też okolicznościową (zachowaną do dziś) tablicą pamiątkową. W r. 1912 wchodził w skład delegacji TNW, która pojechała do Paryża celem nakłonienia Marii Curie-Skłodowskiej, by przeniosła się do Warszawy i objęła kierownictwo projektowanego laboratorium radiologicznego.
Wielką pasją P-ego było podróżowanie i myśliwstwo połączone z zainteresowaniami przyrodniczymi, geograficznymi i etnograficznymi. Po objęciu dóbr antonińskich organizował coroczne polowania, wśród których łowy na dziki w Szepietówce zdobyły sobie europejski rozgłos i w r. 1909 obchodzono uroczyście dwudziestopięciolecie tych polowań. O ich rozmiarach świadczyło, że np. w r. 1911 14 myśliwych w ciągu trzech dni ubiło 140 dzików, 48 rogaczy i 10 danieli. W l. 1890 i 1894 urządził P. dwie wyprawy do Indii i na Cejlon, które opisał w swoich książkach (Notatki myśliwskie z Indii , a następnie w wersji poszerzonej pt. Notatki myśliwskie z Dalekiego Wschodu, T. 1: Indie, T. 2: Ceylon ). Kolejną wyprawę odbył w l. 1896–7 do Somali, którą również opisał w książce ilustrowanej przez P. Stachiewicza i Juliana Fałata Notatki myśliwskie z Afryki. Somali, (W. 1897, tłum. na język angielski, Londyn 1900). W r. 1901 zorganizował wielką wyprawę do Sudanu z udziałem znanego podróżnika Jana Sztolcmana, który opisał jej przebieg w książce „Nad Nilem Niebieskim” (W. 1902 i 1928). W lutym 1902 P. na polowaniu w Dawidgródku został ciężko postrzelony w nogę. W okresie rekonwalescencji znacznym nakładem środków założył w swoich dobrach Piszczów wielki zwierzyniec Pilawin (powierzchnia ok. 2 500 ha) fauny krajowej (żubry, bobry, dziki, jelenie), potem też egzotycznej, zarówno dla celów myśliwskich, jak i naukowych. Na zlecenie P-ego znany myśliwy i przedsiębiorca zoologiczny Karl Hagenbeck dostarczył do Pilawina bizony amerykańskie, słonie, wielbłądy, jelenie azjatyckie, strusie i inną zwierzynę egzotyczną, w celu badań nad aklimatyzacją zwierząt. «Dla polskich miłośników przyrody» – pisał P. – «wrota Pilawina będą zawsze na oścież otwarte. Chciałbym, aby się stał on duchową własnością polskiego przyrodoznawstwa i łowiectwa». Rezerwat zdobył sobie zasłużoną sławę i doczekał się opisu pióra kustosza British Museum R. Lydekkera („A trip to Pilawin. The deer-part of Count Joseph Potocki in Wolhynia ”, London 1908), lecz uległ zagładzie po pierwszej wojnie światowej. W r. 1907 odbył P. zimową wyprawę myśliwską na niedźwiedzie nad rzekę Suchonę (gub. wołogodzka).
P. zgromadził w Antoninach kolekcję obrazów (Marceli Bacciarelli, Jan Chrzciciel Lampi, Jan Matejko – m. in. portret matki P-ego, Józef Brandt – m. in. „Stanisław Rewera Potocki pod Beresteczkiem”, Józef Chełmoński, Juliusz Kossak, Julian Fałat, Kazimierz Pochwalski, Piotr Stachiewicz i in.), zbiór starych sztychów angielskich i włoskich. Posiadał również kolekcję rzeźb (m. in. popiersia Jana III, Stanisława Augusta, prymasa Michała Poniatowskiego), zbiory starej porcelany saskiej, z Sevrès i koreckiej, własnej produkcji brązy z Zasławia oraz bogaty zbiór trofeów myśliwskich. Jego staraniem została w Antoninach utworzona zasobna biblioteka (ok. 20 000 vol.), do której włączono częściowo księgozbiory pozostałe po Romanie Sanguszce i Alfredzie Potockim. Biblioteka ta dzieliła się na główną (ok. 15 000 vol.), księgozbiory pałacowe P-ego i jego żony (ok. 1 500 vol.), złożone z wydawnictw luksusowych i albumów, oraz księgozbiory w Szepietówce i Nowosielicy posiadające charakter użytkowy z zakresu gospodarstwa rolnego.
Pierwsza wojna światowa położyła kres aktywności gospodarczej P-ego, gdyż doszło do zniszczenia jego majątków i fabryk podczas działań wojennych i po wybuchu rewolucji październikowej. W r. 1915 po zajęciu części Galicji przez wojska rosyjskie P. przeniósł się na krótko do Lwowa. Na początku 1916 r. wszedł do działającego w Szwajcarii Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce – jako reprezentant Polaków z zaboru rosyjskiego. Podczas rewolucji lutowej 1917 r. przebywał w Piotrogrodzie, potem w Antoninach, skąd z początkiem 1918 r. przez Szwecję przybył do Polski. Będąc jeszcze w swoich dobrach na Wołyniu przekazał 600 koni na potrzeby 2 p. ułanów, który sformował się w Antoninach i wszedł w skład I korpusu wschodniego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego (1917–18). W r. 1919 przebywał P. w Paryżu, gdzie przez krótki czas współpracował z Komitetem Narodowym Polskim. W maju t. r. jako jeden z sześciu przedstawicieli ziemiaństwa polskiego na Ukrainie podpisał pismo do Ignacego Paderewskiego zawierające postulaty w sprawie granicy południowo-wschodniej. W lipcu 1921 ponownie był w Paryżu, gdzie załatwiał sprawy majątkowe związane ze śmiercią Mikołaja Potockiego, który zapisał całą swoją fortunę bratankowi P-ego Alfredowi, ostatniemu ordynatowi łańcuckiemu (zob.). W tym okresie mieszkał w Warszawie, nie biorąc udziału w życiu politycznym.
Po traktacie ryskim 1921 r. P. utracił przeważającą część swoich dóbr, które znalazły się w granicach państwa radzieckiego. Na terytorium Polski pozostały tylko 2 klucze (3 500 ha) oraz cukrownia i inne fabryki w Korcu. Ze zniszczonej po wybuchu rewolucji październikowej rezydencji w Antoninach wraz ze zbiorami sztuki ocalała jedynie biblioteka i część archiwum, które miejscowi chłopi przewieźli furmankami do stacji kolejowej w Czarnym Ostrowie; stąd następnie zostały przetransportowane w r. 1920 do Warszawy, gdzie P. zamierzał przy pomocy rodziny utworzyć archiwum rodowe i bibliotekę Potockich. Plan ten jednak nie został zrealizowany. W r. 1921 P. urządził wraz z synami ostatnią wielką wyprawę w dorzecze Nilu Niebieskiego, z której wrażenia utrwalił w książce Nad Setitem. Kartki z wyprawy myśliwskiej (W. 1921). Zgromadzone w czasie swoich podróży i polowań zbiory zoologiczne ofiarował częściowo do zbiorów Branickich w Warszawie (późniejsze Muz. Zoologiczne PAN). Podróżując w r. 1922 po Francji samochodem P. uległ wypadkowi drogowemu, który stał się przyczyną jego śmierci. Zmarł 25 VIII 1922 w Montrésor i został pochowany na tamtejszym cmentarzu.
W małżeństwie (od r. 1892) z Heleną, córką Antoniego Radziwiłła, generała pruskiego, miał P. dwu synów: Romana (3 VI 1893–5 IX 1971) i Józefa (zob.).
Zbiory biblioteczne i archiwalne z Antonin, przechowywane do drugiej wojny światowej w pałacu Branickich przy Krakowskim Przedmieściu 15 (obecnie siedziba Min. Kultury i Sztuki), uległy zniszczeniu w r. 1944.
Portrety P-ego pędzla J. Fałata, J. Kossaka i K. Pochwalskiego (prawdopodobnie zaginęły); Portret przez P. Stachiewicza, reprod. w „Tyg. Illustr.” T. 1: 1896 s. 41; Portrety pędzla Marcelego Krajewskiego, reprod. w „Świat” (W.) 1912 nr 29 s. 11 oraz „Tyg. Ilustr.” T. 1: 1912 s. 412; – Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1904–1918; Grajewski, Bibliogr. ilustracji, (hasła Józef Potocki oraz Antoniny); Enc. Org., XII, XVIII, (podob.); Ilustr. Enc. Trzaski; Słown. Geogr. I 42 (Antoniny), VIII 233 (Piszczów), X 912 (Smołderów), XI 898 (Szepietówka); Słown. Pracowników Książki Pol., (bibliogr); Zieliński, Mały słownik pionierów; Borkowski, Almanach; tenże, Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lw. 1895 s. 484; Konarski S., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris 1958; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., III 220, VI 347; Uruski, XIV 288; Żychliński, XIV 44; – Bazylow L., Ostatnie lata carskiej Rosji, W. 1972; Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, L. 1955 III; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, W. 1976; Kmiecik Z., Prasa polska w rewolucji 1905–1907, W. 1980; tenże, Prasa warszawska w latach 1908–1918, W. 1981; Krogulski S., Pilawin, „Łowiec” 1918 nr 3; tenże, Pół wieku. Zarys działalności Małopolskiego Towarzystwa Łowieckiego 1876–1926, Lw. 1920 s. 60–1, 64, 100, 219; Księga jazdy polskiej, W. 1938 s. 156, 157, 208; Meysztowicz W., Poszło z dymem, Londyn 1973 s. 163–4; Nawroczyński B., Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Materiały do jego dziejów w latach 1907–1950, W. 1950 (fot. Zbior. po s. 16); Potocki A., Master of Lancut, London 1959 (fot. zbior.); Pruski W., Hodowla zwierząt gospodarskich w Królestwie Polskim w latach 1915–1918, W. 1969 I–III; Roman Sanguszko – zesłaniec na Sybir z r. 1831 w świetle pamiętników matki Klementyny z Czartoryskich Sanguszkowej oraz korespondencji współczesnej, W. 1927 s. 171–2; Rzyszczewska E., Mord sławucki, Lw. 1919 s. 18, 24, 26, 28; Sztolcman J., Nad Nilem Niebieskim. Wyprawa myśliwska hr. Józefa Potockiego do Sudanu, W. 1928 (dedykowana P-emu, zawiera liczne fot. tegoż); Urbański A., Pro memoria, W. 1929 s. 82–4; tenże, Z czarnego szlaku i tamtych rubieży, W. 1927 s. 90–4; Z dziejów hodowli roślin i nasiennictwa w Polsce, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. B, W. 1969 z. 17 s.70, 97; Ziembicki W., Literacka spuścizna Józefa hr. Potockiego. Notatka bibliograficzna, Lw. 1928 (fot.); – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr. 1974 II; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1962 I; Gosudarstvennaja Duma. I Sozyv. Stenografičeskij otčet, Pet. 1906 I 82; Jankowski E., Wspomnienia ogrodnika, W. 1972; Kossak Z., Pożoga, W. 1935; Lednicki W., Pamiętniki, Londyn 1967 II; Milewski H., Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), P. 1930 s. 238, 239, 248, 332, 334; Pamiętnik kijowski, Londyn 1963–6 I–III (m. in. życiorys P-ego); Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928, Wil. 1931 I; [Zieliński J.], Kułakowski M., Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1972 II; – „Dzien. Kijowski” 1906 nr 63 s. 1, nr 85 s. 2, nr 99 s. 1, nr 101 s. 1, nr 104 s. 2; „Łowiec” R. 43: 1922 nr 9, 1925 nr 12 (fot.); „Łowiec Pol.” 1924 nr 1 s. 12; „Tyg. Ilustr.” 1906 (fot.), 1922 nr 39 s. 617 (fot.); – Arch. Słown. Pracowników Książki Pol.: sygn. B., 106; B. Ossol.: rkp. 12436/II k. 34; – Przypkowski T., Pierwszy szkic do opracowania księgoznaków Potockich, Jędrzejów 1943 s. 43–4 (mszp.); – Informacje pisemne Romana Potockiego (wnuka) w posiadaniu autora; Informacje Zofii Potockiej.
Józef Długosz