Radziwiłł Józef Mikołaj (Mikołaj Józef) h. Trąby (1736–1813), poseł na sejmy, pisarz w. lit., wojewoda miński, potem kasztelan, a następnie wojewoda trocki, ordynat klecki. Ur. w Krakowie 13 XI, był najstarszym synem Marcina Mikołaja, krajczego lit. (zob.), i jego pierwszej żony Aleksandry z Bełchackich, przyrodnim bratem Antoniego Mikołaja (zob.) i Michała Hieronima (zob.).
Ponieważ matka wkrótce po urodzeniu R-a zmarła, przez kilka lat wychowywała go babka Helena Morsztynowa, żona Antoniego woj. inflanckiego (zob.), lecz wkrótce musiała oddać go ojcu. R. był garbaty, upośledzony fizycznie, ponieważ umysłowo chory ojciec bijąc syna spowodował jego kalectwo (M. Matuszewicz). Po ubezwłasnowolnieniu ojca w r. 1748 opiekę nad R-em objęli krewni Hieronim Florian (zob.) i Michał Kazimierz (zob.) Radziwiłłowie. Wg Edwarda Kotłubaja Hieronim Florian zapewnił synom Marcina naukę w Warszawie w szkole pijarskiej, lecz w wykazie uczniów tej szkoły nie ma ich nazwisk. R. mógł kształcić się w innej szkole, podobnie jak najmłodsi bracia, którzy byli uczniami teatynów. Do uzyskania pełnoletności R. przebywał w Słucku pod opieką Hieronima Floriana, bywał też w Nieświeżu na dworze M. K. Radziwiłła, gdzie w r. 1755 został przypadkiem postrzelony na polowaniu. Ciężko wtedy chorował i życiu jego groziło niebezpieczeństwo. R. wszedł w posiadanie ordynacji kleckiej w r. 1759. Dn. 23 II t.r. kuratorzy przekazali mu Kleck z przyległościami (w woj. nowogródzkim), a 24 VI 1760 należące do ordynacji dobra dawidgródzkie (w pow. pińskim). R. zamieszkał w Radziwilimontach, głównej rezydencji ordynatów w pobliżu Klecka.
Po raz pierwszy R. posłował na sejm w r. 1760 z woj. brzeskiego lit. (z pow. pińskiego). W r. 1764 podczas bezkrólewia został wybrany na posła z woj. nowogródzkiego na konwokację. Uchodził wtedy za członka stronnictwa hetmańskiego, zajmował jednak stanowisko chwiejne. Na sejmie konwokacyjnym 7 V 1764 podpisał manifest przeciwko ważności obrad sejmowych. Wkrótce jednak potem, 21 V t.r., złożył reces od tegoż manifestu przyznając, że sejm odbywa się z zachowaniem formalności prawnych i że z jego dojścia mogą wyniknąć korzyści dla kraju. Wyrażał jednocześnie nadzieję, że inni Radziwiłłowie pójdą za jego przykładem. Następnie uchwałą tego sejmu został powołany na deputata do Rady przy boku prymasa na okres bezkrólewia. W tym czasie R. zbliżył się do stronnictwa «familii». Dekretem sądu konfederackiego, wydanym w Grodnie 16 VIII 1764, przeciwko woj. wileńskiemu Karolowi Stanisławowi Radziwiłłowi «Panie Kochanku», został ustanowiony jednym z kuratorów jego majątku i opiekunów jego przyrodniego młodszego brata Hieronima oraz sióstr, obok m. in. bpa wileńskiego Ignacego i hetmana w. lit. Michała Massalskich oraz kanclerza w. lit. Michała Czartoryskiego. Podczas sejmu elekcyjnego na sesji V dn. 31 VIII t.r. został odczytany reces R-a z 21 V, co było warunkiem zachowania activitatis i oddania głosu na przyszłego króla. R. złożył także podpis na akcie potwierdzenia praw. Dn. 6 IX t.r. uczestniczył w elekcji Stanisława Poniatowskiego z woj. trockim, jako pułkownik pow. kowieńskiego. Był już wtedy kawalerem nadanego mu przez palatyna Renu Orderu Św. Huberta. Na sejm koronacyjny posłował z woj. brzeskiego lit. Przy rozdawnictwie wakansów 11 XII t.r. otrzymał pisarstwo w. lit. po Józefie Sosnowskim dzięki jego poparciu, mimo niechęci kanclerza M. Czartoryskiego. Po powrocie z emigracji do kraju Radziwiłła «Panie Kochanku» R. ogłosił 13 V 1767 w Trybunale Głównym W. Ks. Lit. manifest, w którym określił dekret konfederacki z 16 VIII 1764 jako zamach na dom radziwiłłowski, a osobę woj. wileńskiego jako ofiarę ucisku i prześladowania. Oświadczył, że zrzeka się udziału w kuratorstwie, do którego został zmuszony przemocą i groźbami wbrew własnemu sumieniu. Nie przystąpił jednak do konfederacji radomskiej (pod aktem konfederacji z 23 V t.r. brak jego podpisu). Wziął natomiast udział w konfederacji partykularnej pow. mozyrskiego i został jej marszałkiem.
R. – jak wynika z jego listów do Marcina Mikołaja z l. 1769–74 – utrzymywał kontakty z ojcem, uwięzionym w Słucku. Dziękował mu za oddanie prawa do ordynacji (aktem z 19 IX 1771), posyłał pieniądze i starał się o zaspokojenie jego potrzeb oraz o zapewnienie większej swobody. Odwiedzał go też nieraz, zwłaszcza z okazji jego imienin. R. rywalizował z młodszym przyrodnim bratem Michałem Hieronimem w zabiegach o pomnożenie majątku, głównie w związku z podziałem posiadłości ojczystych, prowadzonym z braćmi od początku lat siedemdziesiątych. Zastrzegł sobie wówczas prawo do zachowania niepodzielnego dóbr ordynackich oraz majątku Strzyżów, należnego mu po matce. R. otrzymał dobra przygodzickie tj.: Przygodzice, Ostrów, Mikstat (woj. kaliskie i sieradzkie), Miastków (po bracie Antonim?), Brwinów i Kopytów (na Mazowszu), które w r. 1780 przekazał bratu Michałowi Hieronimowi. W sprawach publicznych R. współdziałał niekiedy z Michałem Hieronimem, któremu zapewne zawdzięczał pomoc w uzyskaniu kolejnych urzędów. Oddawał mu też czasem pewne usługi. Dn. 29 V 1773 R. otrzymał nominację na woj. mińskiego. W l. 1773–5 nie wchodził w skład delegacji sejmowej, która zatwierdziła I rozbiór Polski. Został wtedy jedynie powołany na członka komisji do likwidacji długów Rzpltej. Nie złożył również podpisu pod aktem konfederacji, zawiązanej na sejmie warszawskim w r. 1776. Sejm ten podjął uchwałę o unieważnieniu wszelkich dekretów, dotyczących dóbr Radziwiłła «Panie Kochanku» i jego brata Hieronima, wydawanych od r. 1764. Zatwierdzono jednak prawo zachowania dóbr aktualnie posiadanych przez R-a na podstawie umowy z plenipotentem Radziwiłłów Michałem Radziszewskim. W r. 1777 R. otrzymał Order Orła Białego. Reskryptem z 28 XII 1777 Stanisław August powołał go na asesora sądów zadwornych w W. Ks. Lit. W r. 1782 sprawował funkcję marszałka Trybunału Głównego W. Ks. Lit. w Grodnie. Funkcję tę objął, aby nie dopuścić do laski konkurenta, źle widzianego przez brata Michała Hieronima. Podczas obrad sejmu, odbywającego się t.r. w Warszawie, R. kandydował z prowincji lit. do Komisji Skarbowej, nie wszedł jednak w jej skład, ponieważ nie chciał zrezygnować z laski trybunalskiej, a izba poselska uznała, że funkcji tych łączyć nie można. Dn. 3 II 1784 R. został mianowany kaszt. trockim. Na sejmie 1784 r. był wprawdzie kandydatem do Rady Nieustającej i do Komisji Skarbu W. Ks. Lit., lecz został powołany jedynie na sędziego sejmowego na III kadencję zaczynającą się 1 X 1785. Dn. 13 XII 1787 otrzymał obietnicę królewską, a 9 II 1788 nominację na woj. trockie.
Po śmierci Radziwiłła «Panie Kochanku» (21 XI 1790) R. brał udział w sporze o sprawowanie intratnej opieki (przynoszącej opiekunom dziesiątą część dochodu) nad jego spadkobiercą, małoletnim ordynatem nieświesko-ołyckim Dominikiem. Testament Karola ustanowił jego głównym opiekunem Macieja Radziwiłła, kaszt. wileńskiego, jednocześnie powierzając współuczestnictwo w opiece R-owi, jego bratu Michałowi Hieronimowi i Józefowi Sapieże, kanclerzowi lit. Obaj Radziwiłłowie wystąpili o dopuszczenie do współrządów. W tym czasie Maciej Radziwiłł, kaszt. wileński, obsadził zamek nieświeski swoją milicją i usunął z Nieświeża syna R-a. W odpowiedzi R. uwięził komendanta zamku, majora Drużyłowskiego. Na wniosek posła trockiego Dominika Gieysztora z 13 V 1791 izba poselska uchwaliła listowne zwrócenie się do R-a o uwolnienie Drużyłowskiego. Maciej Radziwiłł skłonny był przekazać opiekę R-owi, ale wobec sprzeciwu Michała Hieronima nie chciał zawrzeć ugody, mimo interwencji króla Stanisława Augusta. W związku z tą sprawą ukazała się w druku Replika X. Józefa Radziwiłła, woj. trockiego, przeciw X. Maciejowi Radziwiłłowi, kasztelanowi wileńskiemu i … tytularnym kredytorom i pretensorom (b. m., ok. 1791), zawierająca projekt oczyszczenia z długów majątku Dominika. Doszło do kilkuletniego procesu w Trybunale Głównym W. Ks. Lit. w Grodnie, a potem w Trybunale lubelskim, mimo prób pojednawczych, podejmowanych przez R-a. Sprawa zakończyła się powierzeniem opieki nad majątkiem Dominika Michałowi Hieronimowi. W r. 1792 upoważnił R. swego syna Antoniego do zgłoszenia 17 VII akcesu do konfederacji nowogródzkiej (targowickiej), aby zabezpieczyć majątki przed sekwestrem.
Gdy kraj utracił niepodległość, R. wiódł życie prywatne w swojej rezydencji ordynackiej w Radziwilimontach. Owdowiawszy po raz drugi, mieszkał tam z czworgiem dzieci. Zgodnie z tradycją zbierała się w domu R-a w każdą niedzielę okoliczna szlachta, uczestnicząc w nabożeństwie i w obiedzie, prowadząc rozmowy w pokojach księcia. «Schodzono się tam jeszcze według dawnego zwyczaju, spotykano niby na cmentarzu, aby razem zmówić pacierz za umarłych … Czułeś, że to ostatnie błyski zachodzącego słońca» (E. Felińska). R. zobojętniały na wszystko, nawet na przyszłość swoich dzieci, zajęty był głównie własnymi wygodami, grą w mariasza, psiarnią i polowaniem, które lubił do późnej starości. Przeżył syna, którego nie dopuścił do udziału w majątku, przekazując mu tylko posag matki. Po jego śmierci przez dłuższy czas uchylał się od przejęcia jego długów. R. zmarł w r. 1813 i został pochowany zapewne w pobliskim Nieświeżu. Ordynacja klecka przeszła na jego bratanka Ludwika Radziwiłła, syna Michała Hieronima.
R. żonaty był dwukrotnie: w r. 1761 poślubił Antoninę Miączyńską (zm. 14 VIII 1781), córkę Antoniego, kaszt. podlaskiego (zob.), a w r. 1782 – Wiktorię, córkę Izydora Ostroroga, stolnika czerskiego. Z małżeństw tych miał dzieci: syna Antoniny – Antoniego (zm. w r. 1810 w wieku czterdziestu kilku lat) oraz trzy córki Wiktorii: Annę, żonę Lubańskiego, Wiktorię, zamężną za Ksawerym Niesiołowskim, wojewodzicem nowogródzkim, oraz Konstancję, żonę generała rosyjskiego Czudowskiego, adiutanta Aleksandra I. Dwie córki Aleksandra i Teresa zmarły w młodym wieku (jak podaje Żychliński, nie ustalając, z którego pochodziły małżeństwa).
Estreicher; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 355 (Mikołaj Józef); Święcki T., Historyczne pamiątki znamienitych osób i rodzin dawnej Polski, W. 1858 II; Borkowski J. Dunin, Genealogie żyjących utytułowanych rodzin polskich, Lw. 1895 s. 78; Dworzaczek; Niesiecki, s. 77 (błędna data śmierci); Uruski; Żychliński, IV (tabl. IV), XI 177; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz K., Radziwiłłowie, W.-Kr. 1928 s. 241–7; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.-W. 1911 II; Zielińska T., Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, „Archeion” T. 66: 1978 s. 114–15; taż, Magnateria polska epoki saskiej, Wr.-W. 1977; – Diariusz sejmu 1784 r.; Diariusze sejmów elekcyjnego i koronacyjnego 1764 r.; Dziennik czynności sejmu głównego ordynaryjnego warszawskiego, W. 1789–91 XIII; Felińska E., Pamiętniki z życia, Wil. 1850 I 222, 223, 227–35, 334, 441, 443, 450–8, II 102, 112–17, 151, III 182, 183, 192, 193, 195, 196, 259, 260; Matuszewicz M., Diariusz życia mego, W. 1986; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr.-W. 1972; Vol. leg., VII 104, 190, 245, 312, IX 9; – „Gaz. Warsz.” 1782 nr 32, 37, 39, 84; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. IV, teka 19, koperty 223–233 (258 listów R-a z l. 1759–1812), Dz. XI (dokumenty familijne i majątkowe); B. Czart.: rkp. 684, 686, 700, 716, 723, 736, 861, 929; B. Jag.: rkp. 3608, 6147; B. Ossol.: rkp. 25, 714; B. Uniw. Warsz.: rkp. 319.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska