Niesiołowski Józef h. Korzbok (1728–1814), kolejno kasztelan i wojewoda nowogródzki, członek Rady Narodowej Litewskiej w r. 1794. Był synem Adama, star. dyamentowskiego, i jego pierwszej żony Anny z Berezowskich, bratankiem Kazimierza (zob.). Zawód publiczny rozpoczął u schyłku panowania Augusta III, jako stronnik «familii». W r. 1756 jako starosta cyryński był posłem nowogródzkim na sejm. W r. 1762 był delegowany przez Czartoryskich na sejmik kowieński. T. r., razem z Marcinem Matuszewiczem, wybrany na deputata trybunalskiego, został marszałkiem Trybunału Skarbowego W. Ks. Lit. Dn. 16 IV 1764 w Wilnie podpisał akt konfederacji W. Ks. Lit., t. r. jako starosta cyryński był posłem nowogródzkim na sejm konwokacyjny, następnie jako starosta cyryński i pułkownik podpisał elekcję Stanisława Augusta. Posłował na sejm koronacyjny w r. 1764 również z woj. nowogródzkiego i podpisał akt konfederacji jako konsyliarz Generalnej Konfederacji z woj. nowogródzkiego. W tym czasie N. cieszył się poparciem Massalskich, hetmana w. lit. Michała Józefa i jego syna Ignacego, bpa wileńskiego. Jednak wspólnie z Joachimem Chreptowiczem, również posłem woj. nowogródzkiego, wbrew instrukcji poselskiej, poparł projekt ustanowienia Komisji Wojskowej W. Ks. Lit. i ograniczenia władzy hetmańskiej. Nie znamy daty uzyskania podkomorstwa nowogródzkiego. Dn. 15 VI 1765 mianowany cześnikiem litewskim, a już 11 X t.r. został kasztelanem nowogródzkim. Na sejmie 1766 r. wyznaczony na członka Komisji Skarbu W. Ks. Lit., pozostał nim formalnie aż do r. 1775, faktycznie uczestniczył pilnie w pracach Komisji do połowy 1771 r. W r. 1768 starał się bezskutecznie o generalstwo artylerii litewskiej po zmarłym Eustachym Potockim, zabiegał o starostwo preńskie i propojskie, które otrzymał 25 IV 1769 po śmierci Stanisława Brzostowskiego, ale stracił je po pierwszym rozbiorze, po czym starał się o starostwo rohaczewskie.
W r. 1769 N. był już żonaty z Katarzyną z Massalskich, córką hetmana i siostrą biskupa wileńskiego. Ponieważ małżeństwo zostało zawarte wbrew woli biskupa, odmówił on wypłacenia siostrze posagu. W r. 1770 Trybunał Lit. stał się widownią kampanii biskupa przeciw N-emu, który zajął zbrojnie należne żonie dobra i został pozwany przed Trybunał, częściowo przekupiony przez Massalskiego. N. zasądzony na wieżę, wyrok podobno odsiedział (Uruski). Król odmówił Massalskiemu pośrednictwa w sporze z N-m. Kondemnatę zdjął z N-ego w r. 1771 Trybunał, na którym przewagę uzyskali Czartoryscy, a nowy ambasador rosyjski K. Saldern doprowadził do kompromisowego załatwienia sporu. W r. 1774 sejm powołał komisję do jego rozsądzenia, a proces ciągnął się jeszcze w r. 1776. W konfederacji barskiej N. udziału nie brał i deklarował swoje przywiązanie do króla, a przed znacznymi dostawami wojskowymi chronił go gen. A. Bibikow. Dn. 2 I 1772 N. został odznaczony Orderem Św. Stanisława. Dn. 17 IV 1773 mianowany został wojewodą nowogródzkim. Na sejmie t. r. wszedł w skład delegacji do układów z Rosją, Prusami i Austrią i z tego tytułu podpisał traktaty rozbiorowe. Dn. 29 VI 1774 otrzymał Order Orła Białego. W r. 1775 został wybrany na członka Komisji Wojskowej W. Ks. Lit. oraz komisji do rozrządzenia dóbr pojezuickich, komisji nad szpitalami w Koronie i W. Ks. Lit., a wreszcie komisji do uregulowania granic dóbr ekonomicznych (zniesionej w r. 1776).
N. był jednym z najzawziętszych przeciwników politycznych podskarbiego w. lit. Antoniego Tyzenhauza i w stosunku do niego przejawiał opozycję zarówno w Komisji Skarbu, jak i na sejmikach nowogródzkich, na których zazwyczaj prezydował: np. w r. 1777 doszło do podwójnych wyborów urzędników ziemskich. Król przesądził sprawę na rzecz zwolenników Tyzenhauza. W r. 1776 N. podpisał akt Konfederacji Generalnej. Na tymże sejmie kilkakrotnie występował przeciwko projektowi rozszerzenia władzy Rady Nieustającej, ale wszedł do niej w r. 1778. Po upadku Tyzenhauza w r. 1780 wrócił do łask króla, który t. r. powierzył mu opiekę nad sejmikami nowogródzkimi. W r. 1782 na wieść o chorobie Tyzenhauza ubiegał się o urząd podskarbiego nadwornego lit. ze względu na «stan krytyczny» swoich interesów. Ale dostał odprawę od króla. Kilkakrotnie był wybierany do sądu sejmowego (1782, 1786, 1788). Podpisał Konfederację Generalną 7 X 1788. Dn. 23 XII t. r. został wybrany do Komisji Wojskowej Obojga Narodów, a 8 III 1790 do deputacji do koekwacji ofiary 10-go grosza i podatków. W składzie Komisji Wojskowej pozostał do końca jej działalności, w ciągu dłuższych okresów sprawując w niej przewodnictwo, m. in. w maju 1792, a więc w chwili rozpoczęcia wojny z Rosją. Jedna z zagadek politycznych z okresu Sejmu Czteroletniego podkreśla zasługi N-ego i jego syna dla kraju. Uderza jednak, że J. Bułhakow, poseł rosyjski w Warszawie, umieścił N-ego na liście osób «przeciwnych działaniom sejmu i oczekujących dogodnego momentu, aby się zadeklarować przeciwko niemu».
Najpewniej N. nie był obecny na sejmie 1793 r., ale przy jego końcu 19 X został mianowany przez króla członkiem komisji do lustracji i likwidacji (tj. wypłaty zaległego żołdu) wojska W. Ks. Lit., następnie 22 XI do Komisji Wojskowej Obojga Narodów, a 23 XI – do Komisji Skarbu W. Ks. Lit. O ile wiadomo, N. nie brał udziału w pracach obu tych magistratur. Prawdopodobnie obaj Niesiołowscy, tj. N. i syn jego Ksawery, byli zaangażowani w konspiracji, poprzedzającej wybuch insurekcji na Litwie, skoro obaj znaleźli się na liście osób podejrzanych, przesłanej N. Repninowi z Petersburga przez P. Zubowa 18 (29) IV 1794. N. aktem z 24 IV został powołany na członka Rady Narodowej Litewskiej jako prezydujący. Czy nazajutrz, tj. 25 IV, asystował przy wykonaniu wyroku na hetmanie Szymonie Kossakowskim (jak podaje Mościcki), nie jest pewne; w każdym razie jego podpisu nie ma na dekrecie Sądu Kryminalnego skazującego hetmana na śmierć, a dopiero pod datą 29 IV „Gazeta Narodowa Wileńska” odnotowała przyjazd w tym dniu N-ego do Wilna. Dn. 3 V N. wespół z płk. Józefem Kociełłem i gen. Romualdem Giedroyciem, przez Radę Narodową Litewską został «dodany i wyznaczony» Jakubowi Jasińskiemu, jako generalnemu komendantowi wojska litewskiego, «dla wchodzenia w plany i wszystkie operacyje … jako też dla obserwacyi wszelkich rozporządzeń». Po rozwiązaniu przez Kościuszkę Rady Narodowej Litewskiej – Rada Najwyższa Narodowa (warszawska) powołała N-ego na stanowisko prezydującego w Wydziale Skarbowym Deputacji Centralnej W. Ks. Lit. N. aktywnie pracował, bywał sumiennie na sesjach Wydziału, które zaczęły się 12 VI, ale już 19 i 20 VII, z powodu ataku rosyjskiego na Wilno, Deputacja i kasy skarbowe musiały uchodzić do Żyżmor w woj. trockim. Wrócono jeszcze jednak do Wilna. Tuż przed utratą Wilna 12 VIII zdołano powtórnie wywieźć kasy i archiwum Wydziału do Grodna, a na początku października – do Warszawy.
N. ukrywał się kilka dni w lasach augustowskich, aż został schwytany przez Kozaków i w końcu listopada pod strażą przywieziony do Wilna. Gen. B. Knorring, sprawujący tam wówczas władzę administracyjną, uderzony prawością charakteru i poczuciem godności osobistej N-ego, zostawił mu pewną swobodę ruchów. Ale Repnin zarządził ścisły nadzór nad nim, wszakże wyznaczył pewną kwotę na jego utrzymanie, gdyż majątek był pod sekwestrem. Atoli N. wkrótce załamał się i Repnin już 2 (13) XII zawiadomił Petersburg, że N. prosi o przebaczenie i swój udział w powstaniu tłumaczy przymusem. Katarzyna II zezwoliła na uwolnienie z aresztu pod warunkiem złożenia przysięgi i wskazania poręczycieli, ale nie na zwrot majątku, z którego jedynie wolno było przeznaczyć część dochodów na potrzeby N-ego. Poręczycielami zostali: Józef Radziwiłł, woj. trocki, oraz Józef Obuchowicz, tamtejszy podwojewodzi. Nie znamy daty złożenia przysięgi. Zwolnienie z aresztu nastąpiło zapewne w marcu, a zwrot zniszczonego sekwestrem majątku 1 V 1795. Po śmierci Katarzyny II N. odzyskał pełną swobodę ruchów, a nawet dochody starościńskie z Nowogródka. Od tego czasu nie słychać już o publicznej działalności N-ego. Pono obaj Niesiołowscy popierali akcję Adama Jerzego Czartoryskiego, zmierzającą do odbudowania państwa polskiego w oparciu o Rosję, którą Czartoryski rozpoczął z końcem 1806 r. na Litwie, przy pomocy Stanisława Niemcewicza. Ale także i w Warszawie miano liczyć na Niesiołowskich w wypadku powstania przeciw Rosji.
N. był człowiekiem majętnym. Miał dobra Mysz Nowa, w której w r. 1784 przyjmował Stanisława Augusta. Niegdyś była to własność Chodkiewiczów, którzy się tytułowali hrabiami na Myszy Nowej. To dało Niesiołowskim asumpt do pretendowania do tytułu hrabiowskiego. Starostwo cyryńskie pozostawało w posiadaniu Niesiołowskich nieprzerwanie od r. 1718. Jako wojewoda pobierał N. dochody ze starostwa nowogródzkiego. Otrzymał duże dobra pojezuickie Burdykowszczyznę, liczące ok. 1 000 głów ludności wiejskiej. Był również posiadaczem odziedziczonej po stryju Kazimierzu Woroneży w Nowogródzkiem, gdzie ufundował murowany kościół p. wezw. Św. Anny. Znajdował się tam także piękny pałac i szereg murowanych zabudowań. Pełnomocnikiem w Woroneży od r. 1807 był Adam Czarnocki (pseud. Zorian Dołęga Chodakowski), który w r. 1808 został aresztowany i wywieziony do Omska. O Woroneży i N-m, który słynął jako myśliwy, wspomniał Mickiewicz w księdze I „Pana Tadeusza”, kiedy Wojski, zgorszony polowaniem młodzieży na zające, powiada: «Co by rzekł wojewoda Niesiołowski stary – Który ma dotąd pierwsze na świecie ogary – I dwiestu strzelców trzyma obyczajem pańskim – I ma sto wozów sieci w zamku Woronczańskim». Majątek N-ego został uwikłany w długi i syn Ksawery po objęciu spadku musiał oddać go na eksdywizję. W ostatnich latach życia N. siedział «jak mnich na swym dworze» („Pan Tadeusz”, tamże).
Udział w insurekcji 1794 r., postawa wobec żądania złożenia przysięgi, represje władz rosyjskich zjednały N-emu dużą popularność i szacunek. One też zdają się rzutować na ocenę poprzedniej jego działalności przez badaczy. Trudno powiedzieć, czy N. istotnie znał się na sprawach skarbowych i wojskowych, chociaż w obu tych dziedzinach zajmował wysokie stanowiska. Posądzenie M. Matuszewicza o przywłaszczenie przez N-ego, wspólnie z J. Chreptowiczem, w r. 1764 80 000 złp. z funduszów wojewódzkich nie wydaje się prawdopodobne. Wg opinii bpa Józefa Kossakowskiego był to «człowiek twardy, zimny i o samym sobie tylko myślący». Niektórzy badacze (A. Wolański, a nawet T. Korzon) mylą N-ego z jego synem – generałem – i przypisują N-emu posiadanie rangi generalskiej (Uruski, Enc. Wojsk.). N. zmarł 8 III 1814 w Woroneży i tamże został pochowany w podziemiach kościoła.
Z małżeństwa z Katarzyną z Massalskich (zm. 6 XII 1794) miał N. syna Ksawerego (zob.).
Estreicher, XXIII; Enc. Org.; Enc. Wojsk., V 729–30; Lietuvių Enc., XX 338; W. Enc. Powsz. (PWN); PSB, (Massalski Ignacy); Słown. Geogr., I 454, 724–5, VI 838, VII 113, XIII 948, XV cz. 1 s. 726; Dworzaczek, tabl. 183; Niesiecki; Uruski, (podaje, że pierwszą żoną ojca N-ego – Adama Niesiołowskiego – była Elżbieta Strzemeska i że ona była matką N-ego); Łoza, Kawalerowie, s. 22; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit., s. 40, 122, 213; – Bieliński, Uniw. Wil.; Chodźko L., Historya domu Ostrowskich, Lw. 1871–3 II 269, 272; Chojecki R., Patriotyczna opozycja na sejmie 1773 r., „Kwart. Hist.” 1972 nr 3 s. 559; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Kr.–W. 1912; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; Korzon, Wewnętrzne dzieje, III, V, VI; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1 I, II; tenże, Z dziejów Komisii Skarbowej Litewskiej, „Ateneum Wil.” R. 2: 1924 s. 382–5; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego, s. 93; Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Nowak J., Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kr. 1933; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. Z dziejów mecenatu radziwiłłowskiego, P. 1965; Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, W. 1957 I 368; [Wolański A.] Soplica, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922 II 16, 104 (indeks błędny); Żytkowicz L., Litwa i Korona w r. 1794, „Ateneum Wil.” R. 12: 1937 s. 544; tenże, Rządy Repnina na Litwie w l. 1794–7, Wil. 1938; tenże, Stosunki skarbowe W. Ks. Litewskiego w dobie insurekcji kościuszkowskiej, „Ateneum Wil.” R. 10: 1935 s. 105–11; – Akty powstania Kościuszki, I, II; Kaliński W., Dziennik 1787–1788, Wr. 1968; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Listy K. S. Radziwiłła, Wyd. E. Łuniński, W. 1906 s. 56–9; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 III, IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I, II; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XVI 110–11, XLVII 272; Vol. leg., VII 127, 268, 321, 386, 525, VIII 4, 7, 24, 34, 48, 129, 174, 268, 621, 093, 701–2, 836, 839, 945, 967, IX 9, 32, 47, 62, 165, X 91, 106, 346; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879 s. 213, 216, 329; – Dod. do „Gaz. Koresp.” 1814 nr 35; „Gaz. Narod. Wil.” 1794 nr 1, 12, 13; „Kur. Lit.” 1814 nr 27; – Arch. PAN: sygn. 29 k. 40 (Kossakowski J. N., Dziennik, pod datą: 29 XI, 17 XII 1794 – wyciągi); B. Czart.: rkp. 675, 677, 678, 679, 714, 721, 723, 734, 928; B. Narod.: rkp. IV 8663 (Akta dotyczące działalności komisji powołanej do rozpoznania długów generała [sic!] Józefa Niesiołowskiego, wojewody nowogrodzkiego, roczn. 1816–1819); – Archiwum Niesiołowskich (przed drugą wojną światową w AGAD) spalone przez Niemców w r. 1944 (zob. Żytkowicz L., Rządy Repnina…, s. 343).
Leonid Żytkowicz