Starzeński Józef Nikodem h. Lis (ok. 1710–1785), kasztelan gnieźnieński.
Pochodził z rodziny używającej przydomka Mzura, wywodzącej się z ziemi wieluńskiej (ze Starzenic), osiadłej w Wielkopolsce. Był najstarszym synem Krzysztofa (zm. 1737), właściciela m.in. Iłowca Wielkiego, związanego ze Stanisławem Leszczyńskim, oraz Konstancji z Bartochowskich h. Rola, dziedziczki Żelisławia w pow. sieradzkim. Miał dziewięcioro rodzeństwa: Franciszka Michała (zob.), Mariannę Wiktorię (1716–1740), zamężną za Andrzejem Skórzewskim, Jana, Magdalenę, 1.v. Białecką, 2.v. Rogalińską, 3.v. Kniatycką, Macieja Maurycego (zob.), Antoniego (1719 – ok. 1761), podstolego sanockiego, żonatego z Brygidą z Krasickich (był szwagrem Ignacego Krasickiego, pierwowzorem Pana Podstolego z jego powieści pod tym tytułem), Melchiora (zob.), Piotra (1722–1797), pułkownika regimentu buławy większej kor., regimentarza chorągwi hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego, od r. 1780 hrabiego austriackiego, żonatego z Marianną z Rogalińskich, i Teodorę (Teodozję), zamężną za Franciszkiem Chełkowskim.
W r. 1737 był S. kapitanem artylerii kor. Od l. czterdziestych działał jako korespondent i klient hetmana Branickiego na sejmikach wpol. W r. 1741 był sędzią granicznym, następnie komornikiem granicznym poznańskim, a od 31 XII 1748 sprawował funkcję pisarza ziemskiego poznańskiego. Podana przez Teodora Żychlińskiego informacja, jakoby w l. czterdziestych był krótko pisarzem nurskim, nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Prawdopodobnie był deputatem wpol. na Tryb. Kor. 1752/3 r. W korespondencji z woj. kaliskim Augustynem Działyńskim uskarżał się, że wznowienia procesów pod pretekstem, że «tchną mocą prawa» («vi legis sapiunt»), powodują chaos prawny. Pod koniec r. 1753, za pośrednictwem wpływowego w kręgach republikańskich star. oświęcimskiego Adama Małachowskiego, starał się bez powodzenia o dzierżawę wschowskiej komory celnej. Od początku r. 1754 próbował zjednywać Wielkopolan dla stanowiska hetmana Branickiego w sprawie podziału ordynacji ostrogskiej; zapewne widział się z nim w tej kwestii osobiście (wspominał o swym pobycie w hetmańskim Tyczynie w ziemi przemyskiej). Mimo wezwania hetmana nie stawił się w Warszawie w czerwcu t.r. na przyjazd króla Augusta III (po ataku choroby przebywał w Juliusburgu koło Oleśnicy na Dolnym Śląsku «dla kuracji wodami»); tłumaczył Branickiemu, że nie zabiegał o wnoszenie manifestów w sprawie ordynacji ostrogskiej w obawie przed zrywaniem sejmików poselskich. Na prośbę hetmana starał się t.r. na sejmiku wpol. o poselstwo, jednak już po obraniu S-ego sejmik został zerwany. Udało się natomiast S-emu uzyskać oblatowanie manifestu hetmana w obronie niepodzielności ordynacji ostrogskiej i jej siły zbrojnej we wszystkich grodach wpol. oraz spowodować wydanie podczas roczków przez ziemstwo poznańskie dokumentu analogicznego do hetmańskiego. Za przysługi te spodziewał się S. wsparcia Branickiego w staraniach o dzierżawę komory celnej. Dn. 26 V 1755 otrzymał dzięki hetmanowi rangę pułkownika wojsk kor. i w czerwcu t.r. prosił na tej podstawie o miejsce second-pułkownika w stacjonującym w Poznaniu regimencie piechoty królewicza Fryderyka Chrystiana. We wrześniu obiecywał Branickiemu zalimitowanie roczków sądowych, aby obywatele mogli wziąć udział w sejmikach deputackich, na których wyniku bardzo hetmanowi zależało. Sam uzyskał wtedy mandat komisarza wpol. na Tryb. Skarbowy 1756 r. (w liście do woj. kaliskiego Augustyna Działyńskiego wspominał, że to już jego trzecia funkcja publiczna) i zaczął zabiegi o stanowisko pisarza tego trybunału. T.r. (zaprzysiężony 12 I) brał udział w pracach komisji skarbowej poznańskiej jako jej pisarz. Odmówił dworowi podjęcia starań o deputację w r. 1757, hetmana zaś zapewniał, że nie dopuści do sukcesu strony przeciwnej. W kwietniu i maju r.n. uczestniczył w podjętej przez Wielkopolan akcji listów do pierwszych osób w kraju, prowadzonej zapewne w intencji pogodzenia sprzecznych stanowisk w sprawie ordynacji ostrogskiej. W maju i czerwcu był w Radomiu, by pilnować przebiegu działań Tryb. Skarbowego i nie dopuścić do decyzji krzywdzących woj. wielkopolskie; na pewien czas wyjechał stamtąd do Tyczyna, więc zapewne widział się z Branickim.
Od r. 1759 listy S-ego do hetmana i innych dygnitarzy stają się kroniką szkód, jakie Wielkopolska ponosiła od obcych wojsk i zarazem świadectwem podejmowanych interwencji. W marcu t.r. donosił S. hetmanowi o wtargnięciu na ziemię wschowską Prusaków i dokonanych przez nich gwałtach. Od czerwca, obok wiadomości o nadgranicznych rabunkowych wypadach pruskich, podawał informacje o znacznie dotkliwszych grabieżach dokonywanych przez stacjonujące w Wielkopolsce wojska rosyjskie. We wrześniu, gdy zdesperowani Wielkopolanie wysunęli wobec dworu jego kandydaturę na komisarza «ad satisfactionem ukrzywdzonym», prosił Branickiego o wsparcie w jej otrzymaniu, uważając, że odmowa dworu byłaby «z krzywdą mego w tych województwach kredytu». Krytykował dwór za długotrwałe nieobsadzanie woj. kaliskiego, przewidując że skutkiem będzie «pewne sejmików niedochodzenie i przez emulacyje domowy nierząd». W styczniu 1760 prosił Branickiego o «patenta awansowe» w wojsku dla kilku Wielkopolan, w sierpniu t.r. skarżył się na wojska rosyjskie, wymuszające ogromne dostawy w zamian za nic nie warte «kwitki» i uprzedzał hetmana, że sejmiki zostaną zapewne zerwane przez stronników dworu, który nie chciał w tej sprawie słuchać skarg. Podobnie jak większość Wielkopolan o sprowadzenie do Rzpltej wojsk rosyjskich obwiniał pozostającego w przymierzu z Wiedniem i Petersburgiem Augusta III. Nie zdołał ogłosić nadesłanego przez hetmana listu na sejmiki, bowiem sejmik poselski w Środzie zerwano przed elekcją marszałka; przewidując, że to samo spotka sejmiki deputacki i gospodarski, krytykował politykę nominacyjną dworu oraz star. generalnego wpol., marsz. Jerzego Augusta Mniszcha. W marcu 1761 usprawiedliwiał się przed Branickim, że w obawie przed zerwaniem sejmiku «z oczywistym inwidyi zaciągnieniem» nie umieścił w instrukcji wpol. punktów o aukcji wojska i korekturze trybunału, bowiem sejm miał być poświęcony wyłącznie kwestii monetarnej. W poł. lipca t.r. prosił Branickiego i Mniszcha o wsparcie swych starań w komisji toruńskiej powołanej dla odszkodowań za straty spowodowane przez wojska rosyjskie; skarżył się jednak, że miast rekompensat za wcześniejsze rabunki, doznał obecnie nowych – we wsi Pokrzywnica. Dostrzegał niezgodność z prawem kroków podejmowanych przez dwór za pośrednictwem Rady Senatu i dekretów trybunalskich dla zapobieżenia masowemu napływowi fałszywej monety, ale uważał je za niezbędne wobec łatwości zrywania sejmu. We wrześniu został obrany komisarzem na Tryb. Radomski; zabiegał bez powodzenia o protekcję Branickiego i Mniszcha do marszałkostwa tego trybunału. Równocześnie uprzedzał hetmana, że zrozpaczona uciskiem obcych wojsk szlachta wpol. będzie starała się na sejmiku gospodarskim o zawiązanie konfederacji. U tych samych protektorów zabiegał S. o poparcie swej kandydatury na pisarza reasumowanej na sejmiku gospodarskim komisji skarbowej poznańskiej oraz o superintendenturę komór celnych wpol., lecz obu stanowisk nie uzyskał. Z komisji poznańskiej został wydelegowany do załatwienia sprawy regulacji cen z podwojewodzim poznańskim i z urzędem starościńskim.
W rezultacie starań S-ego oraz zbliżenia Branickiego z Mniszchem saski premier Henryk Brühl obiecał w sierpniu 1762 podnieść go do godności senatorskiej; Mniszech potwierdził tę obietnicę w grudniu t.r., a 21 III 1763 otrzymał S. nominację na kaszt. gnieźnieńską. Tymczasem z początkiem t.r. dom S-ego w Iłowcu został zrujnowany przez oddział żołnierzy pruskich, którzy grożąc uwięzieniem wymusili na S-m daninę pieniężną. W maju, po kilku miesiącach wymuszeń przez Prusaków pieniędzy, danin w naturze i porywania ludzi, S. donosił Mniszchowi o przygotowanym przez Wielkopolan manifeście przeciw gwałtom pruskim oraz o prośbie do hetmana o przysłanie wojska na obronę przed ponownymi atakami. Gdy w Poznaniu zdesperowana szlachta chciała organizować popisy i konfederację, a nawet gotowa była do «przyjęcia absolutnej króla Jmci pruskiego protekcji», S. wraz z woj. kaliskim Ignacym Twardowskim zdołał nakłonić ją, by ograniczyła się do wniesienia manifestu, w którym jednak umieszczono apel o interwencję króla pruskiego. Sam S. był przekonany, że do położenia kresu pruskim wymuszeniom przyczyniła się Rosja, obawiał się jednak ponowienia przez Berlin gwałtów i wyrażał przypuszczenie, że mogą być one prowokowane przez licznych w Wielkopolsce dysydentów «te sobie smakujących protekcje». Prawdopodobnie 3 VIII, po intensywnych zabiegach u Mniszcha, otrzymał S. Order Orła Białego (podana przez Łozę data 21 III jest błędna). We wrześniu brał udział w Środzie w sejmikach deputackim i gospodarskim; gotów był nawet zerwać ten ostatni, gdyż uchwalono na nim zaciągi kilku tys. wojska, lecz wiązał go rozkaz Mniszcha, by sejmik utrzymać.
W okresie bezkrólewia po śmierci Augusta III, uczestniczył S. w styczniu 1764 w zjeździe szlachty wpol., następnie w sejmiku przedkonwokacyjnym; był przeciwny poczynaniom Czartoryskich, słusznie podejrzewając ich o gotowość ponownego sprowadzenia do Polski wojsk rosyjskich. Do marca t.r. widział szanse na zwycięstwo przeciwników «Familii»; stracił nadzieję po zerwaniu sejmiku generalnego w Grudziądzu i nie pojechał na konwokację do Warszawy. W trakcie sejmu elekcyjnego t.r. był obecny przy potwierdzeniu praw przez króla-elekta, został też wyznaczony na rezydencję przy boku monarchy na okres od 1 IV do 30 VI 1766. Był w Warszawie także podczas koronacji Stanisława Augusta 25 XI 1764 i uczestniczył w wydanej z tej okazji uroczystej kolacji. Na sejmie koronacyjnym wygłosił mowę, lub przygotował ją do wygłoszenia (zachowała się w rękopiśmiennej kopii, pomija ją drukowany diariusz sejmowy). Doradzał w niej, by aukcję wojska przeprowadzić w formie powiększenia liczby pieszych w istniejących już regimentach, omijając wzbudzającą opory sąsiadów osobną uchwałę o powiększeniu armii. Prosił o ulokowanie w Wielkopolsce przynajmniej tych oddziałów, które utrzymują się z podatków od tej prowincji, wypowiadał się za wojskiem regularnym, przeciw popisom i okazowaniom, wskazywał potrzebę powołania komisji pogranicznej dla rozstrzygania sporów z Prusami. Wzywał Stanisława Augusta do zabiegów o wyjście z Polski wojsk rosyjskich, sugerował rozwiązanie trwającej od sejmu konwokacyjnego konfederacji, oraz proponował wcielenie Kurlandii do Rzpltej po wygaśnięciu linii Bironów. Zalecał też ułaskawienie skazanych przez sąd konfederacji lit. woj. wileńskiego Karola Stanisława Radziwiłła i jego towarzyszy.
Lata 1765 i 1766 spędził S. zapewne z dala od życia publicznego. W końcu marca 1767 zwracał się do nieznanego adresata (może Branickiego) z pytaniem, jak należy się zachować wobec konfederacji zawiązanej podobno w Prusach Królewskich, a powstającej też w Wielkopolsce. Ostatecznie znalazł się w szeregach konfederacji radomskiej, co poświadcza jego list do Mniszcha z 16 VII t.r. Zapewniał marszałka nadw. o jednomyślności w sprawie «ucalenia wiary, praw staropolskich, swobód wolności tron ubezpieczających», obawiał się jednak, że decyzje dworów petersburskiego i berlińskiego wobec Polski mogą okazać się lekarstwem gorszym od choroby. W przeddzień sejmiku w Środzie 23 VIII 1767 udał się z towarzyszami do marsz. konfederacji województw wpol. Michała Skórzewskiego, lecz gdy dowiedział się, że ma on z góry przygotowaną listę posłów oraz instrukcję, wyjechał podobno do swych dóbr. Widocznie jednak powrócił, bo gdy marszałek sejmiku otoczonego przez wojsko rosyjskie nie dopuścił ani do dyskusji nad przedłożoną listą posłów, ani do pisania instrukcji, S., z kilkoma senatorami i ponad dwustu szlachty sporządził akt, w którym opisał dokonaną przemoc, posyłając kopie królowi Stanisławowi Augustowi, marsz. konfederacji generalnej K. S. Radziwiłłowi oraz ambasadorowi N. Repninowi, obciążonemu odpowiedzialnością za pogwałcenie w Środzie obietnic Katarzyny II o utrzymywaniu polskiej wolności. Kilka dni później protestujący pytali Mniszcha, czy mają te akta oblatować, a S. zapowiadając Mniszchowi 10 IX swój przyjazd do Warszawy, informował, że dobra wszystkich protestujących, mimo ich wierności wobec konfederacji radomskiej, zostały poddane wojskowym egzekucjom. Dn. 5 VIII 1769, jako pierwszy w hierarchii senator, zagajał S. obrady zjazdu poznańskiego i przystąpił wraz z synem Janem do odrodzonej konfederacji barskiej w Wielkopolsce. Był «głową i mózgiem» (W. Szczygielski) wielkopolskiego odłamu konfederatów. Podczas zjazdu marszałków wpol. w Poznaniu w ostatniej dekadzie października t.r. popierał do regimentarstwa wpol. związanego z Wesslem wojewodzica poznańskiego Jana Ponińskiego; w marcu 1770 rekomendował na tę funkcję Pawła Skórzewskiego. W dn. 24 VIII i 8 IX 1772 był obecny we Wschowie na zjazdach wielkopolskich senatorów, urzędników i szlachty i wszedł w skład powołanej wówczas Rady Województw Wpol. (istniała do grudnia t.r.). Podczas sejmu rozbiorowego 1773 r. został wyznaczony do dwudziestu komisji rozjemczych. Zapewne pogodził się z panowaniem Stanisława Augusta, skoro 23 VIII 1776 podpisał akt konfederacji sejmowej pod laską Andrzeja Mokronowskiego, a 27 VIII t.r. został powołany w skład deputacji weryfikującej rachunki Komisji Wojskowej Lit. Na sejmie 1780 r. wyznaczono S-ego do sądów sejmowych na kadencję od 1 VI do 1 X 1781. Przed 18 IX t.r. (data nominacji następcy) zrezygnował z kaszt. gnieźnieńskiej.
Dziedzic Iłowca Wielkiego i Małego, odległych o cztery mile od Poznania, Skoraczewa (zapewne koło Wschowy) i Garbów pod Środą, został S. w r. 1743 pełnomocnikiem matki i rodzeństwa, a w r. 1748 dokonał podziału schedy ojcowskiej. W czerwcu 1761 odziedziczył część niewielkiego majątku zmarłego bezpotomnie brata Antoniego. Wobec licznego potomstwa taka podstawa majątkowa wystarczała jedynie na bardzo skromne utrzymanie. Pierwsza żona wniosła posag, który stanowił znaczną część fortuny S-ego (wynoszącej wg zapisu w testamencie 171 tys. złp.); po drugiej żonie miał Wierzeję (koło Buku) i sąsiednie Grzebieniska, warte ok. 200 tys. złp. Ciężko chory i w «zgrzybiałym wieku», sporządził S. w Wierzei 30 VI 1785 testament; na mocy przywileju królewskiego z 10 VII t.r. zezwolono na dostarczenie ksiąg grodzkich do domu chorego. W chwili sporządzania testamentu majątek wynosił 147 tys. złp., które S. podzielił między dziesięciu spadkobierców. Zmarł w Wierzei 17 lub 18 VII 1785.
Z pierwszego małżeństwa, zawartego przed r. 1737 z Eufemią z Glinków, córką pisarza ziemskiego nurskiego Jana Stanisława Glinki i Zuzanny z Łuszczewskich, miał S. trzech synów: Jakuba Ignacego (ur. 1737, ochrzczonego w Górce Duchownej 1 XI), zapewne zmarłego w dzieciństwie, Krzysztofa (ochrzczonego 6 VII 1740 w Śremie jako Chrystian Jan Nepomucen, zmarłego bezdzietnie przed r. 1781, wg A. Zamoyskiego przed r. 1778), żonatego od 6 VIII 1762 z Wiktorią z Godyńskich, 1.v. Stefanową Janowską, 3.v. Konstantową Koszutską (z którą wg Zamoyskiego miał córkę Eufemię, ur. 1763), oraz Jana (ochrzczonego w Szamotułach 8 VII 1741 jako Jan Piotr Paweł, zm. 10 VIII 1789), chorążego znaku pancernego wojsk kor., żonatego od 3 VIII 1767 z Ludwiką z Szołdrskich, córką Bartłomieja, kaszt. biechowskiego, i Katarzyny z Poklateckich (3.v. Starzeńskiej, macochy Jana), który po śmierci S-ego opiekował się swym nieletnim przyrodnim rodzeństwem. Wg Żychlińskiego synem S-ego z pierwszego małżeństwa był też dominikanin Jacek, jednak prawdopodobnie wiadomość ta jest błędna. Córkami S-ego z pierwszego małżeństwa były Anna (ur. 1736), 1.v. za Franciszkiem Wyssogotą-Zakrzewskim, 2.v. (przed r. 1770) za Sylwerym (vel Sylweriuszem) Wyssogotą-Zakrzewskim, Agnieszka, zamężna za Tadeuszem Ostoja-Błociszewskim, gen. majorem wojsk polskich, oraz Konstancja (1738 – przed 1791), zamężna za Ignacym Łaszczyńskim. W r. 1762 (23 II?) zawarł S. w Iłowcu drugie małżeństwo, z Katarzyną z Poklateckich (zm. przed lub w r. 1783), córką Franciszka i Zofii z Bystramów, 1.v. Ludwikową Szołdrską, 2.v. Ignacową Bieńkowską, i z tego związku miał dziewięcioro dzieci, trzech synów: Konrada Macieja Kazimierza (17 II 1768 – przed 1785), Wawrzyńca (ur. w Iłowcu 8 VIII 1774, ochrzczonego 9 VIII jako Wawrzyniec Hipolit Roch, zm. 1830), żonatego od 10 IX 1805 ze Scholastyką ze Sczanieckich, Ludwika (zm. jako dziecko w r. 1775) oraz sześć córek: Ksawerę (ochrzczoną 3 XII 1762 jako Franciszka Ksawera Barbara Maria), zamężną za Michałem Jagodzińskim, Zuzannę (Marię Zuzannę Klarę, ochrzczoną w Iłowcu 13 VIII 1765, zm. 1790), Helenę (ur. ok. 1766) zamężną Komorowską, następnie od r. 1796 za Leonem Jagodzińskim, Marcjannę Dorotę (ur. w Iłowcu 12 XII 1766, wg Zamoyskiego zm. 1787), Ludwikę, zamężną za Franciszkiem Przeuskim, oraz Weronikę, zamężną za Maksymilianem Pruskim.
Literacki portret S-ego stworzył Kajetan Kraszewski w powieści „Bartochowski” (Kr. 1888 I), opartej na polskim tłumaczeniu pamiętników bratanka Michała (zob.), i powielającej zawarte tam błędy (m.in. pomylił S-ego z jego bratem, Janem i przypisał mu w młodości karierę w wojsku nadw. Augusta II w Dreźnie).
Portret w typie sarmackim, w półpancerzu z dwoma orderami, w posiadaniu Oskara Starzeńskiego z Lille (Francja), fot. portretu, w: Zielińska T., Katalog Tek Glinki, W. 1969 teka 238 nr 112, Kuczyński W., Pamiętnik, Białystok 1999 (tu także fot. portretu żony S-ego); – Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997; Żychliński, VII; – Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Słown. Geogr. (Pecno); Urzędnicy, I/2; Zielińska T., Katalog Tek Glinki, W. 1969 I; – Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli, W. 1998; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1991 I; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1911 II; tenże, Precedens wywłaszczenia w Wielkopolsce, w: Mrok i świt, W. 1911; Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, W. 1991; Łukowski G. T., The Szlachta and the Confederacy of Radom 1764–1767/68, Romae 1977 (Ex Antemurale XXI); Skałkowski A., O cześć imienia polskiego, Lw. 1908; Zimmermann K., Fryderyk Wielki i jego kolonizacja rolna na ziemiach polskich, P. 1915 II; Zwierzykowski M., Komisja Skarbowa Poznańska, P. 2003; – Diariusz sejmu coronationis [...] 1764, W. [b.r.w.] s. g verso; Diariusz sejmu ordynaryjnego [...] 1776, W. 1776 tabl. przed s. 1, s. 16; Diariusz sejmu wolnego [...] 1780, W. [b.r.w.] s. 42; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Starzeński M., Na schyłku dni Rzeczypospolitej, W. 1914; Teki Dworzaczka, CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Vol. leg., VII 306, 384, VIII 408, 419, 459, 465–6, 474, 476, 483, 505–6, 517, 521, 563, 571, 576, 582, 587–8, 590, 594, 598, 609, 835, 966; – AGAD: Arch. Roskie, Koresp. XXII/8, XXIX/100, XXXV/71, XXXVI/31, LXVI/93, Sigillata 28 k. 475 (wg innego oznaczenia 463), Zbiór Anny Branickiej, Kancelaria hetmańska B I.5.cc; B. Czart.: rkp. 948, 3836, 3838, 3846, 3848, 3852, 3853 (s. 467, K. Rogaliński), rkp. 3854, 3858; B. Kórn.: rkp. 7220, 7254; B. Narod.: rkp. 3285 t. I (28 XII 1748); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1144 k. 11–13, 209–211; B. Ossol.: rkp. 714 k. 103 nn., 11838, 15732 (mowa S-ego na sejmie koronacyjnym); BOZ: rkp. 964 t. I (atrybucja S-ego jako adresata wątpliwa); – Informacje Waldemara Mikulskiego z W. i Oskara Starzeńskiego z Lille (Francja).
Zofia Zielińska