Oksiński (Oxiński) Józef (1840–1908), dowódca powstańczy 1863 r., inżynier. Ur. 19 III w Płocku, był synem Tomasza, radcy rządu gubernialnego, i Ludwiki z Szultzów. Kształcił się najpierw w Płocku, a następnie w Instytucie Agronomicznym w Marymoncie. Po odbyciu praktyki rolnej był krótko urzędnikiem w Płockim Rządzie Gubernialnym. Zaangażowany od r. 1860 w ruchu narodowym, w grudniu 1861 znalazł się we Włoszech jako słuchacz Polskiej Szkoły Wojskowej. Wyróżnił się tu radykalizmem, należąc do przeciwników Ludwika Mierosławskiego. Po powrocie do kraju od września 1862 pełnił kolejno funkcje: komisarza nadzwycz. w woj. płockim i agenta komisarza Stanisława Frankowskiego w woj. mazowieckim. Dn. 14 I 1863 został mianowany porucznikiem i przeznaczony na dowódcę oddziału w woj. kaliskim (pow. koniński, sieradzki, wieluński i piotrkowski). W dn. 16 I wyjechał z Warszawy pod fałszywym nazwiskiem Konstantego Babskiego. Przed wyjazdem O. skontaktował się z przedstawicielem «Ziemli i Woli» A. Potebnią, od którego otrzymał pisemną rekomendację do sprzysiężonych oficerów artylerii. Pierwszym zadaniem O-ego było zorganizowanie na pograniczu Poznańskiego 2 stacji dla odbioru broni, zakupionej w Belgii, a gdy oczekiwany transport broni z Belgii nie doszedł do skutku, liczyć mógł już tylko na poparcie spiskowców z armii carskiej i zdobytą broń rosyjską. W tym celu skomunikował się w Warcie z «dobrze mówiącym po polsku» oficerem artylerii, kpt. Spławskim; z nim opracował plan opanowania w nocy z 22 na 23 I Warty i rozbrojenia tamtejszego garnizonu, zdobyta broń miała posłużyć powstańcom. Napad nie doszedł do skutku z powodu zbyt małej liczby spiskowców. Nieprzygotowanie terenu do wojny partyzanckiej, antypowstańcza postawa szlachty i nieufność chłopów wywołały u O-ego chwilowe zwątpienie w sens walki i chęć wycofania się, lecz już pod koniec stycznia zorganizował w pobliżu Miedzna oddział złożony z 53 rzemieślników (2 plutony: strzelców i siekierników), który niebawem powiększył się do ponad 250 ludzi, głównie młodzieży rzemieślniczej i robotniczej, i przekształcił się w sprawny bojowo i najbardziej w tym czasie liczący się w całym województwie oddział partyzancki.

Dn. 29 I oddział O-ego, liczący ok. 170 ludzi, okrążony został w lasach prusinowskich przez kolumnę gen. A. Brunnera, ale wycofał się szczęśliwie w kierunku północnym. Po drodze przyłączyła się doń 31 I 40-osobowa partia powstańców z Łodzi i kilkudziesięciu pojedynczych ochotników. W dn. 1 II O. zajął Uniejów, gdzie również zwiększył i dozbroił swój oddział oraz utworzył Organizację Narodową i straż wewnętrzną. Ścigany przez nieprzyjaciela, opuścił 3 II to miasto i maszerując na południe, 5 II przybył do Widawy. Następnego dnia stanął obozem w lasach kaszewickich, gdzie w fryszerkach żelaza zajął się kuciem kos i grotów do lanc. Oddział liczył wówczas ok. 260 ludzi i operował, na rozkaz naczelnika wojskowego woj. kaliskiego Bronisława Rudzkiego, nad granicą pruską, gdzie spodziewano się nadejścia broni. W czasie marszów i postojów w pow. sieradzkim, wieluńskim i kaliskim O. prowadził propagandę wśród chłopów; czytał im dekrety uwłaszczeniowe, chłostał wrogo usposobionych, wykonywał wyroki na «urlopnikach» szerzących agitację antynarodową.

Pierwszą pomyślną potyczkę O. stoczył 16 II pod Klonowem z oddziałem kozaków; ścigany przez większe siły nieprzyjaciela, wycofał się na północ do Warty, a stąd na odpoczynek do lasów prusinowskich. Następnie dłuższy czas tułał się w kompleksie leśnym między Uniejowem i Bełchatowem. Dn. 19 II B. Rudzki wysłał O-ego nad granicę śląską, w okolice Praszki, dla przejęcia transportu broni. Gdy ta nie nadeszła, O. udał się do Kuźnicy Grabowskiej; pod Opatówkiem zdobył nieco broni i zajął pieniądze z kasy miejskiej. Dn. 25 II odparł atak rosyjski, po czym, tropiony przez nieprzyjaciela, wrócił do Kuźnicy Grabowskiej. Przy wymarszu z tej miejscowości dwukrotnie był atakowany, ale wycofał się bez większych strat w stronę Klonowa. W dn. 1 III odparł O. atak na grobli pod Wygiełzowem i wydostawszy się z matni, skierował się do lasów w północnej części pow. piotrkowskiego. Po drodze stoczył kilka pomyślnych potyczek z kozakami, m. in. 2 III pod Brodnią. Dn. 3 III stanął w lasach szadkowskich, gdzie przez 5 dni szkolił, dozbrajał i uzupełniał swój oddział. Dn. 9 III wyruszył do Huty Dłutowskiej z zamiarem przygotowania w tutejszych fryszerkach kos i grotów do lanc, lecz napierany przez kolumnę rosyjską, zwrócił się w stronę Częstochowy.

Od 11 do 18 III przebywał O. w lasach należących do Woli Kruszyńskiej, zajmując się kompletowaniem uszczuplonego oddziału i organizowaniem pow. piotrkowskiego. Dłuższa bezczynność bojowa spowodowała odejście części powstańców do Mariana Langiewicza, część otrzymała urlopy. Na początku kwietnia O. uwijał się w okolicach Sulejowa, po obu stronach Pilicy, ale nie widząc nadal szans zwycięstwa, chciał znowu «plunąć na tę całą farsę». Pozostał jednak na posterunku, gdyż komisarz Rządu Narodowego na woj. kaliskie Stanisław Szachowski zapowiadał wkroczenie w Kaliskie oddziału gen. Edmunda Taczanowskiego oraz możliwość interwencji zbrojnej Zachodu. Ponadto O. liczył w dalszym ciągu na poparcie chłopów. Potępiał natomiast kunktatorską postawę szlachty wobec powstania. Z jego rozkazu oddany został pod sąd polowy właściciel majątku Zagórze Edward Lemański, oskarżony o złe traktowanie poddanych i zabójstwo powstańca; sąd skazał Lemańskiego na śmierć przez powieszenie. W dn. 4 IV oddział O-ego został pobity pod Kuźnicą, w tydzień później doznał porażki pod Praszką. O. 27 IV mianowany został kapitanem z przeznaczeniem na dowódcę pow. piotrkowskiego; jego oddział liczył w tym czasie 652 ludzi. W początkach maja do partii O-ego przyłączył się w okolicach Przyrowa pobity pod Działoszynem oddział Aleksandra Lütticha, liczący ok. 250 ludzi. Oba oddziały dzieliły wspólny los przeszło 2 miesiące, działając w południowo-wschodniej części województwa między Pilicą a Wartą. W czasie marszu na pomoc Taczanowskiemu oddział O-ego został pobity 8 V pod Rychłocicami; uszczuplony do 500 osób schronił się w lasach szwercowskich. Po klęsce Taczanowskiego (8 V) pod Ignacewem na placu boju w Kaliskiem pozostał już tylko O.

Dążąc do ponownego ożywienia powstania, O. nawiązał kontakt z Konradem Błaszczyńskim-Bończą, działającym w Sandomierskiem i Krakowskiem, w nadziei wspólnych akcji. Nie zaniedbywał nadal pracy polityczno-administracyjnej, szczególnie wśród ludności wiejskiej. Dn. 24 V został mianowany majorem, następnego dnia oddziały O-ego i Lütticha stoczyły zaciętą bitwę w Koniecpolu, w której poniosły duże straty, wyrównane wkrótce ochotnikami, głównie ze stanu włościańskiego. E. Taczanowski 27 V powierzył mu, oprócz pow. piotrkowskiego, także dowództwo w pow. wieluńskim. W tymże dniu O. starł się z piechotą rosyjską pod Kruszyną, a 10 VI dotarł do Maluszyna. Jego uzupełniony i zreorganizowany oddział liczył wówczas przeszło 1 400 piechoty i kawalerii. Do O-ego, jako jednego z najgłośniejszych dowódców powstańczych, dołączały inne mniejsze oddziały, pomnażając jego siły do ponad 1700 ludzi. Zaproszony przez Ludwika Mierosławskiego do przejścia pod jego komendę O., pomimo zastrzeżeń do «podszytego sajetą demokratyzmu» generała, zgodził się otworzyć mu drogę w głąb kraju, ale pod warunkiem otrzymania odpowiedniej ilości broni palnej. Gwarancji takiej Mierosławski nie udzielił i do współdziałania nie doszło. O. nie przyjął także propozycji Ignacego Chmieleńskiego współuczestnictwa w obaleniu Rządu Narodowego Karola Majewskiego, jednakże jako przeciwnik tego Rządu doradzał, by przewrotu dokonała sama organizacja warszawska.

W końcu czerwca oddział O-ego w wyniku kilku porażek (27 VI Przedbórz, 29 VI Skotniki) uległ rozprzężeniu i został rozpuszczony 1 VII. Część oddziału przeszła pod rozkazy Zygmunta Chmieleńskiego, sam O. udał się do E. Taczanowskiego z raportem o sytuacji. Zatrzymany przezeń do dyspozycji, odrzucił propozycje objęcia dowództwa w innych województwach i wstąpił do brygady kawaleryjskiej generała. Ostro krytykował zaleconą przez ówczesny Rząd Narodowy taktykę demonstracji zbrojnej, a w szczególności zakaz planowanego na 15 VIII pospolitego ruszenia. Doradzał Taczanowskiemu, aby wbrew zakazowi rozpoczął w wyznaczonym terminie powszechne powstanie, a nie znajdując posłuchu, chwilowo usunął się z obozu. Następnie jako dowódca 2 szwadronów kawalerii uczestniczył w potyczkach: 15 VIII pod Łaskiem i 20 VIII pod Złoczewem. Po tej ostatniej złożył komendę i wszedł do sztabu Taczanowskiego. Wkrótce objął dwództwo nad sformowanym w pow. konińskim szwadronem; wytropiony przez wroga, 24 i 25 VIII stoczył kilka potyczek; w ostatniej, pod Sędziejowicami, odniósł zwycięstwo.

Po klęsce Taczanowskiego (29 VIII Nieznanice) O. po porozumieniu się z komisarzem S. Szachowskim objął na początku września funkcję organizatora wojskowego w pow. kaliskim i konińskim. Odtąd podlegał bezpośrednio naczelnikowi wojskowemu woj. kaliskiego płk. Franciszkowi Kopernickiemu, z którym pozostawał w stałym konflikcie. Niefortunny przebieg prowadzonych przez O-ego walk, rozpuszczenie oddziału, a przede wszystkim opozycja wobec Rządu sprawiły, że został on przez Wydział Wojny oddany pod sąd wojenny. Gdy nie stawił się na rozprawę, 15 IX Kopernicki otrzymał od tegoż Wydziału polecenie aresztowania go i wykonania rozkazu. O. i tym razem nie stanął przed sądem, natomiast Szachowski oświadczył, że oskarżony został już wcześniej uniewinniony przez sąd przy sztabie Taczanowskiego, w związku z czym Kopernicki zawiesił dalsze postępowanie sądowe. O. popierał «czerwony» Rząd wrześniowy, natomiast był przeciwnikiem Romualda Traugutta, którego niesłusznie uważał za czartoryszczyka, obwiniał o hamowanie powstania i liczenie na interwencję mocarstw. Wyrazem jego czynnej opozycji wobec Rządu Traugutta było m. in. samowolne uwolnienie Szachowskiego, aresztowanego przez Kopernickiego z polecenia Rządu. W sprawach wojskowych O. przeciwny był instrukcji ówczesnego Wydziału Wojny, zalecającej stosowanie taktyki bierno-odpornej aż do wiosny 1864, kiedy miano wznowić walkę w oparciu o masy ludowe, lecz pod naciskiem Kopernickiego zastosował się do instrukcji.

Do końca 1863 r. O. stoczył jeszcze, ze zmiennym szczęściem, kilka potyczek w Kaliskiem; przed zimą część oddziału uległa rozproszeniu, część rozkwaterowała się sekcjami po wsiach i przysiółkach. Nadal przejawiał dużą aktywność, przygotowując grunt do pospolitego ruszenia na wiosnę 1864. M. in. utworzył w listopadzie 1863 w pow. konińskim niezależną od powstańczej organizację ludową, na której czele postawił kapucyna ks. Maksa Tarejwę; miała ona, niezależnie od losów powstania, stać się zalążkiem «spójni ludowej» i działać pod szyldem bractwa religijnego. Na początku grudnia O. udał się w Poznańskie w celu zbadania tamtejszych przygotowań do wznowienia powstania na wiosnę 1864. Uczestniczył w zebraniu kierowników organizacji poznańskiej w jednym z dworów w okolicy Miłosławia. Przekonywał zebranych, że byłoby zbrodnią narodową zaniechać dalszej walki, kiedy lud usposobiony jest do powstania przychylnie. Dn. 5 XII O. uczestniczył też w okolicy Lądka na zebraniu kierownictwa organizacji pow. konińskiego, na którym przeforsował wniosek o przeznaczenie zebranych w powiecie funduszów na zakup karabinów w Belgii. Transport ten przechowali w swych domach chłopi, należący do organizacji ks. Tarejwy. Ostatnie miesiące 1863 r. O. spędził na wędrówkach po podległym mu terenie i wizytowaniu oddziałów. Ok. 20 XII zakończył czynną służbę w wojsku narodowym; na stanowisku organizatora sił zbrojnych w pow. kaliskim i konińskim pozostał do końca lutego 1864, po czym znów udał się w sprawach służbowych w Poznańskie. Znalazł się tam ponownie w sytuacji konfliktowej z płk. Kopernickim, który formował wespół z organizacją poznańską oddziały mające wkroczyć wczesną wiosną do Królestwa. Dn. 23 III O. otrzymał od komisarza pełnomocnego Juliana Łukaszewskiego i Komitetu Wielkopolskiego nominację na dowódcę 1 batalionu. Zaprotestował przeciw temu Kopernicki, który powierzył O-emu komendę 1 kompanii, i to pod swoim bezpośrednim nadzorem; udzielił mu jednocześnie nagany za «demoralizowanie innych» i zagroził surową odpowiedzialnością. Tymczasem O., popierany przez «czerwonych» z organizacji poznańskiej, 11 IV 1864 mianowany został organizatorem wojskowym woj. średzkiego. Przygotowany przezeń oddział nie wkroczył w Kaliskie z powodu zakazu wydanego 31 III 1864 przez Wydział Wykonawczy zaboru pruskiego. W dn. 23 IV t.r. O. został aresztowany przez władze pruskie i uwięziony najpierw w Poznaniu, a następnie w Kościanie. Rząd Narodowy 27 IV 1864 zwolnił O-ego ze służby w wojsku polskim «za niesubordynację». Dn. 28 XI 1864 władze pruskie odstawiły go do granicy beligijskiej. O. początkowo załamany i ciężko chory, odzyskawszy zdrowie, w ciągu 6 lat pobytu we Francji ukończył w Paryżu Szkołę Nauk Politycznych oraz Wydział Budowy Dróg i Mostów na Politechnice.

Ok. r. 1872 O. wrócił do Polski. Początkowo przebywał w Krakowie, a następnie osiadł na długie lata w Nowym Sączu, gdzie pracował jako inżynier Wydziału Powiatowego (1881–1901), ponadto w l. 1890–1 jako pomocnik inżyniera okręgu sądeckiego służby technicznej przy drogach krajowych, w l. 1894–8 – asystent techniczny Oddziału Technicznodrogowego Wydziału Krajowego z siedzibą w Nowym Sączu, w l. 1899–1901 – inżynier adiunkt tego Oddziału, w r. 1902 – inżynier II kl., w r. 1903 – na tymże stanowisku we Lwowie, w l. 1904 i 1905 – tamże jako inżynier I kl. Dzierżawił też w okolicy Nowego Sącza folwark i nabył podmiejską posiadłość. Od r. 1878, w którym miał atak apopleksji, był inwalidą, powłóczył nogą. W sprawy polityczne zaangażował się raz jeszcze w czasie konfliktu rosyjsko-tureckiego w l. 1876–8, kiedy to grupa działaczy polskich zaboru austriackiego myślała o nowym zrywie powstańczym. O. współpracował wówczas z członkiem Rządu Narodowego Adamem Sapiehą. W ostatnich ciężkich latach życia utrzymywał bliskie stosunki z byłymi powstańcami 1863 r. W r. 1903 O. spisał wspomnienia o swych udziale w powstaniu, rozrachowując się w nich ze swymi przeciwnikami z r. 1863 i nie szczędząc oskarżeń, nie zawsze uzasadnionych, działaczom podejrzanym o związki z «białymi». Interesujące to źródło późno trafiło do druku pt. Józefa Oxińskiego wspomnienia z powstania polskiego 1863–1864 roku („Roczn. Oddz. Łódz. PTH”, Ł. 1939) i nie od razu spotkało się z uznaniem (reedycja: Wspomnienia z powstania polskiego 1863–1864 r., W. 1965). Zmarł 13 XI 1908 na zapalenie płuc. Pochowany został we Lwowie na wzgórzu powstańców 1831 i 1863 r.

Z zawartego w r. 1876 małżeństwa z Ludwiką z Węckowiczów, pochodzącą z rodziny ziemiańskiej z Litwy, miał 3 córki; po 7 latach owdowiał.

Fot. w Muz. WP. 28834/8; – Kozłowski, Bibliogr. powstania; Enc. Wojsk., (Oxiński); Mała Enc. Wojsk.; – Białynia Chołodecki J., Księga pamiątkowa opracowana staraniem Komitetu Obywatelskiego w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/4, Lw. 1904; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1972; tenże, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, W. 1953; Łaniec S., Partyzanci żelaznych dróg roku 1863. Koleje i drogi żelazne w powstaniu styczniowym, W. 1972; Prasa tajna z lat 1861–1864, Wr, 1966 cz. I; Przyborowski W., Dzieje r. 1863, Kr. 1899–1905 II 20, 232, 238, 242–4, 246–50, 256, 257, IV 39, 128, 218, 220, 228, 229, 231, 239–42; tenże, Historia dwóch lat 1861–1862, Kr. 1895, IV 269, 360, 362; Ratajczyk L., Polska wojna partyzancka 1863–4, W. 1966; Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, Oprac. zbior. pod red. S. Kieniewicza, W. 1967; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–1864, Rapperswil 1913; – Chądzyński Z., Wspomnienia powstańca z lat 1861–1863, Oprac. E. Halicz, W. 1963; Dokumenty terenowych władz wojskowych powstania styczniowego 1863–1864, Wr. 1976; Dokumenty Wydziału Wojny Rządu Narodowego 1863–1864, Wr. 1973; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, Lw. 1923 I; Kopernicki F., Pamiętnik z powstania styczniowego. Notatki z powstania w województwie kaliskim 1863–1864, Przygotowali do druku E. Halicz, L. Ratajczyk, W. 1959; Protokoły z posiedzeń Wydziału Wykonawczego w zaborze pruskim, w: Łukaszewski J., Pamiętnik z lat 1862–1864, Wstępem i komentarzem opatrzył S. Kieniewicz, W. 1973; Szematyzmy Król. Galicji, na l. 1881–1904; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Kur. Warsz.” 1908 nr 320 s. 3; – B. Kórn.: rkp. 7403.

Franciszka Ramotowska