Orłowski Józef h. Chomąto (1742–1807), generał, komendant Kamieńca Podolskiego, komendant m. Warszawy i Ks. Mazowieckiego w powstaniu kościuszkowskim. Ur. 16 IV w woj. chełmińskim (Grubno?). Pochodził ze średnio zamożnej szlachty chełmińskiej. Był synem Jana (stolnika parnawskiego w r. 1760) i Elżbiety z domu de Maasy. O. ukończył prawdopodobnie jakąś szkołę klasztorną. Przed r. 1766 służył w regimencie dragonii gen. Franciszka Skórzewskiego. W r. 1766 otrzymał część majątku Płużnice (woj. chełmińskie), podzielonego między siedmiu braci – prawdopodobnie po śmierci ojca. Dn. 7 V 1766 O. został wciągnięty na listę słuchaczy Szkoły Rycerskiej, a 20 XII t. r. otrzymał rangę chorążego i pozostał w Szkole jako instruktor podbrygadier. Dn. 9 IV 1768 awansował do stopnia kapitana i funkcji brygadiera. W Szkole Rycerskiej nawiązał przyjaźń z Kościuszką. W r. szk. 1767/8 obaj byli słuchaczami nadzwycz. w kierowanej przez Adama Ludwika Bosrogera École de Génie (klasa specjalna w ramach Szkoły Rycerskiej). W okresie reorganizacji Szkoły O. wraz z Kościuszką został z inicjatywy Adama Kazimierza Czartoryskiego i przy pomocy króla skierowany na dalsze studia do Francji. Wyjazd ich nastąpił po 5 X 1769. W listopadzie t. r. zapisali się na słuchaczy Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby w Paryżu. Pobierali ponadto lekcje u prywatnych nauczycieli, przerabiając program kursu przygotowawczego do École de Génie w Mézières. Zakres zagranicznych studiów Kościuszki i O-ego był przedmiotem polemik historyków. Nowsze badania Jana Dihma wskazują, iż Akademia Malarstwa miała znaczenie pomocnicze w ich wykształceniu. Przez cały czas pobytu we Francji otrzymywali pomoc finansową od A. K. Czartoryskiego, a do r. 1772 i od Stanisława Augusta Poniatowskiego. O. wrócił do kraju w poł. 1774 r., prawdopodobnie wraz z orszakiem wracającego z Paryża A. K. Czartoryskiego. Od tego czasu datował się ścisły związek O-ego z księciem, u którego boku przebywał przez resztę swego życia (poza okresem 1790–5). Po nominacji Czartoryskiego na głównodowodzącego wojskiem litewskim (1775) O. wszedł do służby w gwardii litewskiej, a jesienią 1777 został adiutantem księcia. Był u boku Czartoryskiego, gdy ten przebywał w Warszawie na sejmach 1778 i 1780 r. W r. 1782 O. otrzymał stopień majora, a wkrótce potem pułkownika. Prawdopodobnie podał się do dymisji w r. 1783, gdy Czartoryski zdał komendę nad wojskiem litewskim na skutek potęgującego się jego konfliktu ze Stanisławem Augustem. W l. 1784–8 O. przebywał w Puławach jako «domownik Czartoryskich». Był więc u boku księcia podczas jego ożywionej działalności w «nowej familii».
Uchwała Sejmu Wielkiego o aukcji wojska z 20 X 1788 oraz coraz wyraźniejsze dążenie króla i Czartoryskiego do pojednania otworzyły przed O-m możliwości powrotu do służby. Na generała-majora w dywizji, a później na komendanta Kamieńca rekomendował O-ego sejmowi Czartoryski i związani z nim posłowie (Stanisław Kublicki, Julian Ursyn Niemcewicz, Mateusz Butrymowicz) oraz Kazimierz Nestor Sapieha. Dn. 12 X 1789 podczas pierwszych nominacji O. dostał patent na generała-majora i stanowisko komendanta fortecy kamienieckiej, wakujące po odejściu Józefa de Witte. Nominacja O-ego była wygodna dla Czartoryskiego ze względu na opiekę nad jego dobrami na Podolu (szczególnie po zerwaniu ze Szczęsnym Potockim). O. przed wyjazdem z Warszawy dwukrotnie przyjął delegację miasta Kamieńca przybyłą na sejm, a pod koniec grudnia wyjechał na swą placówkę. Dowództwo nad twierdzą sprawował do stycznia 1793. Po dokładnej lustracji Kamieńca skierował do Komisji Wojskowej w kwietniu 1791 alarmujący raport Stan fortecy Kamieńca jakim jest i jakim być powinien. W raporcie tym, jak i w liście do posła trockiego Michała Zaleskiego z 14 V t. r. zapowiadał, iż doprowadzenie twierdzy do należytego stanu bez uzyskania milionowych funduszów jest niemożliwe. Mimo to w ciągu dwóch lat dokonał poważnej modernizacji systemu obronnego miasta i zamku (opis dokonanych prac w liście O-ego do Jana Albertrandiego w B. PAN w Kr.: rkp. 1). Pracę jego wysoko ocenił Kościuszko, gdy na prośbę O-ego lustrował Kamieniec w październiku 1791. Po doprowadzeniu Kamieńca do stanu «możebnej obronności» O. pod koniec 1791 r. rozpoczął opracowywanie rozległych planów unowocześnienia twierdzy. Uzyskał w tym celu zgodę Komisji Wojskowej na wysłanie do Kamieńca Komisji Fortyfikacyjnej. Zamierzenia te zniweczyła wojna 1792 r.
O. popierał na sejmiku woj. podolskiego w grudniu 1790 obóz reform i był gorącym zwolennikiem Konstytucji 3 maja. Należał także do Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej. W tym okresie O. był zwolennikiem orientacji pruskiej. Wierzył, iż alians austriacko-pruski z sierpnia 1791 zapewni Rzpltej bezpieczeństwo. W czasie wojny 1792 r. O., zgodnie z rozkazem, zamknął się z prawie 3 000 garnizonem w twierdzy (ta decyzja dowództwa została skrytykowana ostro przez historyków wojny 1792 r. – A. Wolańskiego i J. Górskiego). W raportach do króla (3 VII) O. utyskiwał na obecność w fortecy urzędów (sądu ziemskiego i Komisji Cywilno-Wojskowej) i chroniącej się przed wojskami rosyjskimi, a także przed oddziałami Antoniego Złotnickiego ludności. Informował króla o nastrojach antytargowickich okolicznej szlachty i o niepokojach wśród chłopstwa, zabiegając o wysłanie oddziałów kawalerii. W czerwcu i lipcu 1792 O. prowadził korespondencję z królem i ks. Józefem, którzy zamyślali wysłać na Podole oddział pod dowództwem Wojciecha Turskiego i wywołać tam z pomocą O-ego ruch partyzancki. O. odwodził ks. Józefa od tej myśli, argumentując, że mało jest w okolicy gorliwych obywateli, natomiast wielu zastraszonych. Rozlokowane w okolicach Kamieńca oddziały konfederacji targowickiej były zbyt słabe, aby pokusić się o jego zdobycie. Toteż Szczęsny Potocki próbował skłonić O-ego (18 VII) do przystąpienia do konfederacji i wydania jej twierdzy, ale otrzymał zdecydowaną odmowę. Nie skłoniła go do tego również wiadomość o akcesie króla do Targowicy ani skierowane doń w sierpniu dwie odezwy królewskie. O. przystąpił do konfederacji dopiero 7 IX 1792 po trzeciej rekwizycji Stanisława Augusta i w dużej mierze pod naciskiem miasta i garnizonu. Przywódcy Targowicy nie zamierzali pozostawić mu dowództwa twierdzy, nie chciał tego i sam O. W grudniu «dziękował za komendę» w Warszawie, a w styczniu 1793 definitywnie opuścił Kamieniec i formalnie zdał dowództwo przed władzami konfederacji w Grodnie. Przyszłość kraju widział teraz w czarnych barwach. Jedyną nadzieję wiązał jeszcze z «utrzymaniem się Francji przy swojej konstytucji».
Po zdaniu służby O. przebywał w Galicji i istnieją poszlaki, iż był związany z przedinsurekcyjną działalnością spiskową. Po wybuchu powstania 1794 r. O. wszedł do armii i 29 IV został przez Kościuszkę awansowany na generała-lejtnanta. Nie ma żadnych informacji o udziale O-ego w pierwszej fazie kampanii 1794 r. W początkach czerwca t. r. po odwołaniu Stanisława Mokronowskiego Kościuszko mianował O-ego komendantem Warszawy i siły zbrojnej Księstwa Mazowieckiego. O. poza tym, iż wnosił wiedzę fachową i doświadczenie nabyte w Kamieńcu, był odpowiednim kandydatem ze względów politycznych. Kościuszko mógł liczyć na jego całkowite oddanie wypływające z wieloletniej przyjaźni, a zarazem O. był w dobrych stosunkach zarówno z Józefem Zajączkiem, jak i z Michałem Wielhorskim czy z ks. Józefem Poniatowskim. Również w oczach Stanisława Augusta O. był człowiekiem «godnym wiary». Dn. 11 VI O. przybył do Warszawy, a w trzy dni później objął swoje stanowisko, na którym pozostał do 8 XI 1794. Kwatera Główna O-ego mieściła się w Arsenale. Początkowo O. sprawował faktyczne dowództwo nad Warszawą i wyzwolonymi terenami Mazowsza. Po przybyciu Kościuszki pod stolicę bezpośrednie dowodzenie O-ego na lewym brzegu Wisły zostało ograniczone do linii okopów warszawskich. Pozostała mu zwierzchnia komenda nad wschodnim Mazowszem, Podlasiem i osłaniającym je kordonem wzdłuż Narwi od Nowego Dworu po Litwę i wzdłuż Wisły od Zakroczymia po Pilicę. O. był przeciwnikiem prowadzenia działań zaczepnych przez kordon nadnarwiany. Ordynans Kościuszki z 10 VI „O wpadaniu w granice pruskie” nie znalazł w jego oczach uznania. O. wstrzymywał też zapał dowódców poszczególnych odcinków i tylko pod naciskiem Kościuszki poparł nieudaną próbę przerwania kordonu pruskiego przeprowadzoną przez gen.-majorów ziemi bielskiej (W. Karwowski) i łomżyńskiej (J. Zieliński).
W czasie rozruchów ludowych 28 VI O. nie zdecydował się na użycie wojska do ich stłumienia, czego domagała się część władz powstańczych i miejskich. W lipcu t. r. Kościuszko nakazywał O-emu dozór nad werbunkiem ludzi luźnych, nazbyt brutalnie prowadzonym przez Jana Kilińskiego. Prosił też Naczelnik o kontrolowanie poczynań konspiratorów i inspiratorów wydarzeń czerwcowych. O-emu podlegała dywizja Księstwa Mazowieckiego (licząca w różnych okresach od 4000 do 11 000 żołnierzy), ta część milicji municypalnej, która była kierowana do obrony okopów, oraz pospolite ruszenie z obszaru Mazowsza i Podlasia. Również O-emu podlegały pospiesznie prowadzone roboty fortyfikacyjne w Warszawie i na Pradze. Jednak organizacja obrony lewobrzeżnej Warszawy po bitwie na przedpolu stolicy (7–11 VII) była kierowana w dużej mierze przez Kościuszkę. Większą samodzielność zachował O. w kierowaniu pracami fortyfikacyjnymi na Pradze. Kościuszko zlecił mu wziąć je w «partykularną opiekę», a we wrześniu dziękował za czynione w tej sprawie starania. W początkach października O. opracował plan ukończenia fortyfikacji praskich i od strony fachowej nadzór nad jego realizacją miał również wtedy, gdy dowództwo na Pradze przejął J. Zajączek (15 X). Jednym z najważniejszych zadań O-ego był zarząd nad całą produkcją zbrojeniową Warszawy; w sprawach produkcji zbrojeniowej Wydział Potrzeb Wojskowych i Komisariat Wojskowy całkowicie mu podlegały. Szczegółowe badania (A. Zahorski) wskazują, iż miał na tym polu duże osiągnięcia i wykazał się talentem organizacyjnym. Zdolności administracyjne O-ego uwidoczniły się także przy organizacji wojskowej służby zdrowia. Wobec nieudolności Dyrekcji Ekonomicznej Lazaretów i Deputacji do zrewidowania lazaretów Kościuszko 16 IX przekazał O-emu zwierzchni nadzór nad ich działalnością, a 2 X Rada Najwyższa Narodowa (RNN) oddała usprawnienie organizacji szpitalnictwa wojskowego całkowicie w jego ręce. Dn. 25 X RNN wysoko oceniła efekty jego starań i zwróciła się do O-ego o dalsze kierowanie tymi sprawami. Ponadto O. od 14 VI roztaczał nadzór nad werbunkiem z Warszawy i Mazowsza, ćwiczeniem rekrutów, nad więziennictwem wojskowym oraz nad działaniem transportu wojskowego (Warszawa była centralną dyspozytornią środków transportowych armii powstańczej w Koronie). O. nie podzielał początkowej wiary Kościuszki w oddziały nieregularne. Nisko oceniał wartość milicji municypalnej, ale wobec szczupłości garnizonu często ją wykorzystywał. Był też autorem broszury Prawidła zapobiegające uronieniu ładunków ludowi do okopów idącemu (2 VII). Podobnie nie doceniał wartości pospolitego ruszenia, ale z drugiej strony – po akcie z 18 IX – protestował, jak nikt inny, przeciw jego rozwiązaniu. Wypływało to z tego, iż na pospolitym ruszeniu w dużej mierze opierał się podległy mu kordon nadnarwiany. Interwencje O-ego u RNN i Kościuszki dały ten efekt, iż utrzymano czasowo formacje ziemskie nad Narwią.
Stosunki O-ego z miastem były poprawne mimo istnienia wzajemnej niechęci między nim a prezydentem Warszawy Ignacym Wyssogotą-Zakrzewskim. Po klęsce pod Maciejowicami 12 X O. z inicjatywy J. Zajączka wszedł do 6-osobowego organu doradczego («osoby do deliberowania nad obrotami wojennymi»), mającego działać do czasu przybycia Tomasza Wawrzeckiego. Dn. 19 X O. został członkiem kierowanej przez Zajączka Rady Wojennej. Był podobno, obok S. Mokronowskiego, jedynym zwolennikiem planu Jana Henryka Dąbrowskiego, który zakładał przeniesienie walki na tereny między Odrą a Wartą. W czasie szturmu Pragi 4 XI O. pozostawał z nielicznym garnizonem w lewobrzeżnej Warszawie. W Arsenale urzędował do 8 XI, wydał stamtąd wszystko, co mogły zabrać wycofujące się resztki armii powstańczej, a pozostałe armaty zagwoździł.
Po klęsce powstania O. pozostał przez krótki czas – prawdopodobnie pod protekcją króla – w Warszawie; brał udział w pracach komisji powołanej do likwidacji Szkoły Rycerskiej (9–23 XII 1794). Następnie przebywał we Lwowie, gdzie uczestniczył w działalności spiskowej (1795), a wydaje się, iż przez pewien czas był związany z Centralizacją Lwowską. Wkrótce jednak zrezygnował z działalności politycznej i osiadł na stałe w Puławach. Został naczelnym plenipotentem i administratorem dóbr A. K. Czartoryskiego, a zarazem stał się jednym z jego najbliższych doradców i przyjaciół. Z Puławami związał się również przyrodni brat O-ego Jan Nepomucen, który był mężem zaufania Czartoryskiego w sprawach majątkowych. O. był świadkiem powstawania i upadku «planu puławskiego”, a także doczekał jeszcze utworzenia Ks. Warsz. Jednak jego stosunek do tych wydarzeń nie jest znany.
Zainteresowania i działalność O-ego nie ograniczały się tylko do spraw wojskowych i administracyjnych. Studia w Szkole Rycerskiej, w Akademii Malarstwa w Paryżu, kilkuletni pobyt we Francji i wieloletni związek z Puławami uczyniły z O-ego wykształconego przedstawiciela epoki oświecenia. Wiemy, iż uczestniczył aktywnie w życiu kulturalnym dworu Czartoryskich, miał zamiłowanie do książek, zwłaszcza dzieł filozoficznych. Miał duże zdolności w rysunku i malarstwie. Już w raportach Bosrogera w Szkole Rycerskiej wśród tych, którzy dobrze rysują, był wymieniany na pierwszym miejscu, przed Kościuszką. Studia w Akademii Paryskiej niewątpliwie wiele mu dały i taki ówczesny znawca sztuki, jakim był Johann Bernouilli, z wielkim uznaniem wyrażał się o jego rysunkach piórkiem, które widział w «Pałacu Błękitnym” w Warszawie. Zasługi O-ego dla powstania 1794 r. nie znalazły odpowiedniego odzwierciedlenia w ówcześnie pisanych relacjach. Wpłynęła na to zapewne jego neutralność polityczna i stanowisko czyniące z niego bardziej administratora wysiłku insurekcyjnego niż dowódcę widocznego na polach bitew. Zmarł O. 28 XII 1807. Pochowany został na cmentarzu w Końskowoli kilka kilometrów od Puław.
O. nie był żonaty. Jego starania o rękę podkomorzanki lidzkiej Konstancji Narbuttówny (1. v. Józefowej Dembowskiej) nie przyniosły efektu, zaś uczucie do córki Tadeusza Grabianki, star. liwskiego, Anny było odwzajemnione tylko sympatią.
Reprod. portretu współczesnego O-ego w: Korzon T., Wewnętrzne dzieje, V ryc. 30 (s. 77); – Enc. Wojsk., VI 157; W. Enc. Ilustr. (Dopełnienia); PSB, (Kościuszko Tadeusz); Rastawiecki, Słown. malarzów, III; Słown. Geogr. (Płużnica); Uruski; – Dębicki L., Puławy 1762–1830, Lw. 1887–8 I 165 n., II 14 n.; Dihm J., Kościuszko nieznany, W. 1969; Dzwonkowski W., Młode lata Kościuszki, „Bibl. Warsz.” 1911 t. 4 s. 31 n.; Giedroyć F., Służba zdrowia w dawnem wojsku polskim, W. 1927 s. 143–6; Giergielewicz J., Zarys historii korpusu inżynierów w epoce Stanisława Augusta, W. 1933; Herbst S., Walki na pograniczu Mazowsza i Podlasia, „Przegl. Hist.” T. 39: 1958 s. 221–35; Kętrzyński W., O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lw. 1882 I 23 n., 141; Korzon T., Kościuszko. Biografia z dokumentów wysnuta, Kr. 1894 s. 201, 211, 245, 452, 615 oraz XI; tenże, Wewnętrzne dzieje, I–VI; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, P. 1873–5 II 166, 344–6; Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797, Kr.–W. 1912; Mrozowska K., Szkoła Rycerska, Wr. 1961; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Gawędy historyczne, Kr. 1966 II 248, 298 n.; tenże, Jenerał Józef Orłowski, „Niwa” 1866 s. 1–20; tenże, Tadeusz Leszczyc Grabianka starosta liwski i Teresa ze Stadnickich, Lw. 1875 s. 69–79; Skałkowski A., J. H. Dąbrowski 1755–1815, W. 1904 I 234; tenże, Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3-go Maja, P. 1930; tenże, Z dziejów Insurekcji 1794 roku, W. 1926; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903 s. 188–9; Tokarz W., Ostatnie lata Hugo Kołłątaja, Kr. 1905 I; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792, P. 1924; Zahorski A., Ignacy Wyssogota Zakrzewski prezydent Warszawy, W. 1963; tenże, Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim, W. 1957; tenże, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, W. 1966; – Akty powstania Kościuszki, I–III; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I 12, 76 n., 106; Księga pamiętnicza majora Ptaszyńskiego 1769 do 1793, Wyd. A. J. Rolle, Kr. 1881 s. 46–52; Materiały do dziej. Sejmu Czteroletniego, II; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I–II; Pisma Tadeusza Kościuszki, Wyd. H. Mościcki, W. 1947; Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I; Rozkazy Kościuszki do Jenerała Orłowskiego w r. 1794 skierowane, Wyd. A. Skałkowski, P. 1925; Stanisław August i książę Józef Poniatowski w świetle własnej korespondencji, Wyd. B. Dembiński, Lw. 1904 s. 21; Summariusz czynności konfederacji generalnej targowickiej kor. od dnia 14… maja 1792, [W. 1792] nr 257; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794…, W. 1961; Trębicki A., Opisanie sejmu… r. 1793. O rewolucji r. 1794, W. 1967; – Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej. Z. 10, Oprac. A. Zahorski, W. 1960; – AGAD: Arch. Sejmu Czteroletniego IV k. 408 n., 417, 419, 428 n., Militaria Jabłonny, Kancelaria Komendanta Warszawy i siły zbrojnej Księstwa Mazowieckiego, teczki 106–197, Militaria Jabłonny, Listy J. Orłowskiego do J. Poniatowskiego, teczka 203, Zbiór Popielów, rkp. 224 k. 115, 116, rkp. 366, k. 93, 95, 156, 172 (Papiery po Szkole Rycerskiej); Arch. Uniw. Warsz.: Koryn A., Generał Józef Orłowski – Komendant Miasta Warszawy i siły zbrojnej Ks. Mazowieckiego w powstaniu 1794 r., W. 1972 (mszp., praca magisterska); B. Czart.: rkp. 723, 729, 928, 2908, 2909, 3500; B. PAN w Kr.: rkp. 1 (List O-ego do J. Albertrandiego, z r. 1805).
Andrzej Koryn