Pągowski Józef z Rotylicz h. Pobóg (zm. po r. 1820), poseł na Sejm Czteroletni, uczestnik powstania kościuszkowskiego, generał major wojsk koronnych. Ur. prawdopodobnie w Sanikach (Sannikach) w pow. piotrkowskim. Imion rodziców nie udało się ustalić: wg Żychlińskiego P. miał być synem Hieronima i Grothauzówny, wg Uruskiego – Józefa, miecznika włodzimierskiego, wnukiem Hieronima, natomiast Encyklopedia Wojskowa wymienia ojca Marcina. W herbarzach występuje także Józef, syn Seweryna, pisarza ziemskiego kaliskiego, i Marianny z Korytowskich. P. bywa mylony z innym Józefem Pągowskim, który rozpoczął służbę 15 III 1786 jako towarzysz w 4. p. jazdy szefostwa Byszewskiego, a więc przedniej straży koronnej, w t. r. i w tym pułku został namiestnikiem, w r. 1788 chorążym, a w r. 1790 porucznikiem. Tenże Pągowski, odznaczywszy się dzielnością w toku wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. i otrzymawszy ciężkie rany w bitwie pod Swisłoczą (Mścibowem), awansował na stopień rotmistrza dopiero w r. 1793, natomiast P., poseł na Sejm Czteroletni, występuje już w r. 1790 jako rotmistrz kawalerii narodowej W. Ks. Lit. i był rotmistrzem raczej w brygadzie 2 kawalerii narodowej W. Ks. Lit., zwanej petyhorską lub pińską.
Na Sejm Czteroletni P. został posłem inflanckim z Korony w r. 1790 na drugą kadencję. Większej aktywności w sejmie nie przejawiał, ale związał się ze stronnictwem patriotycznym, parokrotnie głos zabierał (mowy drukowane), m. in. wypowiadał się za przyśpieszeniem uchwały w sprawie sprzedaży królewszczyzn (22 XI 1791). Po uchwaleniu prawa o miastach przyjął prawo miejskie 29 IV 1791. Chyba niesłusznie uważano (Smoleński, Skałkowski, Dihm), że w wypadku wotowania w sejmie 3 V 1791 głosowałby przeciwko przyjęciu Ustawy Rządowej. Został przecież wkrótce członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, co więcej, był w gronie fundatorów tej organizacji, a więc jest wielce prawdopodobne, iż należał również do Klubu w pałacu Radziwiłłowskim, przygotowującego przeforsowanie Konstytucji. W okresie rządów konfederacji targowickiej przebywał w Brześciu Lit. (wrzesień 1792) i stamtąd donosił królowi o nastrojach generalności i stosunku konsyliarzy do prerogatyw królewskich. Przed insurekcją 1794 należał P. do sprzysiężenia powstańczego, był jego «ruchliwym i wpływowym członkiem», a «wywiad rosyjski wiedział dobrze o jego uczestnictwie w sprzysiężeniu» (Tokarz). Pierwotnie, zanim przyjęto kandydaturę Jana Kilińskiego, chciano obrać P-ego na naczelnika ludu. Podczas insurekcji warszawskiej 17 i 18 IV P. – wg świadectwa gen. Stanisława Mokronowskiego – odznaczył się; współdowodził wówczas z płkiem Ludwikiem Dobrskim w koszarach artylerii. Dn. 19 IV podpisał „Akces obywatelów i mieszkańców Księstwa Mazowieckiego do Aktu Powstania”. Nazajutrz Rada Zastępcza Tymczasowa (RZT) zleciła mu jako komendantowi uformowanie jednego z trzech ustanowionych wtedy korpusów wolontariuszy konnych. Miał ich rekrutować do liczby 500 «z klasy ludzi istotnie luźnych», a więc z elementu z reguły niespokojnego, a często wręcz przestępczego, który mu następnie przysporzył wiele kłopotów. Później (wiadomości z lipca) skład jego pułku uzupełniano kantonistami konnymi z normalnego poboru. Dn. 23 IV RZT zleciła wypłacenie mu 10 000 złp. «na erygowanie pułku», a dzień wcześniej Kościuszko mianował go pułkownikiem milicji konnej Księstwa Mazowieckiego (nie wiadomo, skąd nieprawdopodobna informacja Skałkowskiego, jakoby P. «otrzymał od prezydenta miasta stopień pułkownikowski»). Pułk P-ego wchodził w skład garnizonu warszawskiego, podlegał komendantowi m. Warszawy i siły zbrojnej Ks. Mazowieckiego, pełnił służbę garnizonową – wartowniczą, patrolową itp. Ponadto z pułku jego różne komendy były przydzielane do różnych korpusów (np. komenda taka była w składzie korpusu Adama Ponińskiego przed bitwą pod Maciejowicami). Począwszy od końca maja P. działał głównie na Pradze, patrolując także jej przedpole, uczestnicząc w akcjach nad Narwią i w rejonie Zegrza (w czerwcu). Podczas obrony Warszawy pułk jego wchodził w skład dywizji Mokronowskiego. Ostatnim zadaniem P-ego był udział w obronie Pragi, gdzie miał on dostać się do niewoli.
Dalsze losy P-ego nie są znane. Nie udało się ustalić, kiedy i od kogo P. miał otrzymać stopień generała majora, chociaż różne opracowania przypisują mu tę szarżę. Wydaje się, że nie jego, lecz jego imiennika dotyczą wiadomości o organizowaniu powstania sieradzkiego w r. 1809, objęcia stanowiska szefa rachuby w dyrekcji żywności wojska w r. 1810 i nadzwycz. komisarza przy administracji generalnej wojska w r. 1811. Nie wiadomo też, czy można go utożsamiać z jego imiennikiem, który występuje w czasach Król. Pol. jako były pułkownik, dzierżawca dóbr rządowych, zwalniany z wnoszenia opłat dzierżawnych i korzystający z zapomóg rządowych. Wiadomo natomiast, iż obok Józefa Pągowskiego, «byłego pułkownika», Józef Pągowski, «generał wojsk polskich», należał do masonerii (w r. 1820 był członkiem loży «Szczęśliwe Oswobodzenie»).
Wg S. Morawskiego i wydawców jego pamiętników P. był żonaty z Apolonią (?) i miał z nią córki, m. in. Ludwikę, żonę Adama Kostrowickiego, chorążego dziśnieńskiego.
Estreicher; Enc. Wojsk.; Boniecki (hasło Korytowscy – ewentualni rodzice; Kostrowiccy); Niesiecki; Uruski; Żychliński; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; – Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 17; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Mościcki H., Pod berłem carów, W. 1924; tenże, Wilno i Warszawa w „Dziadach” Mickiewicza, W. 1908; Paszkowski F., Dzieje Tadeusza Kościuszki, pierwszego naczelnika Polaków, Kr. 1872 s. 345; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, „Pam. B. Kórn.” 1930 z. 2 s. 76; tenże, Z dziejów insurekcji 1794 r., W. 1926; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Tokarz W., Insurekcja warszawska 17 i 18 kwietnia 1794 r., W. 1950; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922; Zahorski A., Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim, W. 1957; – Akty powstania Kościuszki; Dzwonkowski W., Przyjaciel ludzkości. Warszawa wiosną 1794 r. Listy prezydenta Zakrzewskiego do Tadeusza Kościuszki, W. 1912 s. 21; Kiliński J., Pamiętniki, W. 1958; Morawski S., Kilka lat młodości mojej w Wilnie (1815–1825), W. 1959; Polska sztuka wojenna w okresie powstania kościuszkowskiego, W. 1960, Wypisy Źródłowe do Historii Polskiej Sztuki Wojennej, Z. 10; Rozkazy Kościuszki do generała Orłowskiego w r. 1794 skierowane, P. 1925; Sumariusz Protokołów Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego, 1815–1867, Cz. I. 1815–1830, W. 1958 sekcja III, VII, VIII; – AGAD: Arch. Król. Pol., sygn. 241, 248, Militaria Jabłonny 47 (sygn. tymczasowa, raporty płka Józefa Pągowskiego z r. 1794); B. Czart.: rkp. 785, 929; – Materiały Red. PSB.
Jerzy Kowecki