Pankiewicz Józef (1866–1940), malarz. Ur. 29 XI w Lublinie, był jednym z pięciorga dzieci Adama i Jadwigi z Eichlerów, młodszym bratem Eugeniusza (zob.). W r. 1874 (lub w 1875) rodzina Pankiewiczów przeniosła się do Warszawy; tam też młody P. już w latach gimnazjalnych rozpoczął naukę rysunków w Prywatnej Szkole Wojciecha Gersona. W r. 1884 (po ukończeniu VI klasy gimnazjum) wstąpił do Rządowej Warszawskiej Szkoły Rysunkowej, gdzie uczył się pod kierunkiem Gersona i Aleksandra Kamińskiego. Tam poznał swego rówieśnika Władysława Podkowińskiego, z którym połączyła go serdeczna przyjaźń. W r. 1885 otrzymał stypendium Tyzenhauzów (50 rb. miesięcznie) i wyjechał do Petersburga do tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych; razem z nim wyjechał Podkowiński. W petersburskiej Akademii młodzi polscy malarze niewiele skorzystali od swych tradycyjnie uczących nauczycieli akademickich; P. popadł nawet w konflikt z jednym z profesorów, co odbiło się na końcowej ocenie jego umiejętności rysunkowych. W czasie pobytu w Rosji miał natomiast P. możność zapoznać się ze zbiorami Ermitażu, gdzie wielkim odkryciem były dla niego obrazy dawnych mistrzów przede wszystkim Tycjana i Rembrandta. Wtedy też studiował francuskie pisma artystyczne, w które była zaopatrzona biblioteka Akademii, zaś w galerii hr. Kuszelowa po raz pierwszy zobaczył obrazy C. Corota i malarzy ze szkoły barbizońskiej. W r. 1886 powrócił do Warszawy. Lato spędził w Kazimierzu nad Wisłą, malując pejzaże. Tam poznał Aleksandra Gierymskiego, z którym zaprzyjaźnił się i którego malarstwo wywarło znaczny wpływ na rozwój jego talentu. W Warszawie miał P. wspólną pracownię z Podkowińskim, nawiązał też wtedy znajomości z Leonem Wyczółkowskim, Stanisławem Masłowskim, Janem Stanisławskim, Wojciechem Piechowskim, Stanisławem Witkiewiczem. Od r. 1886 umieszczał rysunki w ilustrowanych pismach warszawskich („Tyg. Illustr.”, „Kłosy”) przedstawiające typy warszawskie (Druciarz, Żyd Tragarz), widoki ulic, zaułków Starego Miasta. Powstawały one zapewne w związku z projektowaną książką Stanisława Witkiewicza o Warszawie, którą miały zdobić ilustracje Gierymskiego, P-a i Podkowińskiego. Równolegle z tymi pracami rysunkowymi, niewątpliwie podejmowanymi dla zarobku, powstały pierwsze prace malarskie, nawiązujące pod względem formalnym i tematycznym do malarstwa A. Gierymskiego: w r. 1887 Żyd z koszem (będący debiutem wystawienniczym P-a w t. r. w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych , własność Muz. Narod. w W.), a w r. 1888 Sień na Starym Mieście (zakupiona przez TZSP do rozlosowania, obecnie własność prywatna w Meksyku), a wreszcie najbardziej naturalistyczny obraz w twórczości P-a Targ za Żelazną Bramą, poprzedzony kilkoma rysunkami o tej tematyce (Muz. Narod. w P.).

Dzięki przypadkowemu kontaktowi z Ignacym Korwin Milewskim (zbieraczem dzieł sztuki, człowiekiem bardzo majętnym), który – zobaczywszy w pracowni Targ za Żelazną Bramą – zakupił nie dokończone jeszcze płótno (za 400 rb.), P. mógł zrealizować swoje marzenie – wyjazd do Paryża. W końcu lutego lub z początkiem marca 1889 P. – znów z nieodłącznym Podkowińskim – wyjechał do Francji. W Paryżu wynajęli pracownię po Józefie Chełmońskim. Międzynarodowa Wystawa Powszechna w Paryżu w r. 1889 przyniosła P-owi nie tylko srebrny medal za wystawiony tam Targ za Żelazną Bramą, ale też zetknięcie się z retrospektywnym pokazem sztuki francuskiej, z malarstwem impresjonistów i obrazami E. Maneta. Obrazy impresjonistów, które P. miał możność widzieć na wystawie w Café Volpini, na składzie u marchanda Goupila, a głównie na pierwszej wystawie zbiorowej C. Moneta (w czerwcu t. r.), zrobiły na nim wielkie wrażenie. Pod ich wpływem natychmiast zmienił koncepcję swego zaczętego w Paryżu obrazu Targ na kwiaty przed kościołem św. Marii Magdaleny w Paryżu (1890, Muz. Narod. w P.), przemalowując go w «nowym stylu». Mimo zachęty ze strony Milewskiego, który chciał kupić Targ na kwiaty pod warunkiem namalowania go «zupełnie gładko», P. nie uległ pokusie, która dałaby mu finansową możliwość dłuższego pobytu we Francji, i pozostał przy impresjonizmie. Fascynacja impresjonizmem i poszukiwania malarskie w tym kierunku trwały u P-a od końca 1889 do końca 1890 r. Jeszcze w Paryżu namalował P. impresjonistyczny Portret Stefana Laurysiewicza i Drzewko (oba zaginione). Brak pieniędzy uniemożliwił obu artystom pozostanie we Francji; w styczniu 1890 powrócili do Warszawy. W lutym t. r. P. wystawił w Salonie Krywulta kilka obrazów, a następnie w marcu w Salonie TZSP m. in. impresjonistyczne obrazy Targ na kwiaty i Przekupkę paryską na tle afisza. Paryskie obrazy Podkowińskiego i P-a wywołały ostre protesty publiczności oraz dały początek burzliwej polemice krytyków na temat impresjonizmu. Obraz Targ na kwiaty został co prawda zakupiony przez Zachętę do rozlosowania między członków, ale w r. n. Komitet TZSP nie dopuścił obrazów P-a i Podkowińskiego do wystawienia w Zachęcie. Lato t. r. P. spędził w Kazimierzu nad Wisłą. Impresjonizm P-a osiągnął punkt kulminacyjny w pejzażach tam malowanych. Powstały wówczas monetowskie w stylu pejzaże, jak: Lato (Muz. Górnośląskie w Bytomiu), Kazimierz nad Wisłą (dwie wersje, zaginione), Droga w Kazimierzu (Muz. Górnośląskie w Bytomiu), Wóz z sianem (Muz. Narod. w Kr.).

Po krótkiej i gwałtownej fazie impresjonizmu w twórczości P-a nastąpił odwrót od tego kierunku malarstwa. Wskazują na to malowane w r. 1891 pejzaże (Pejzaż z Czarnolasu, Muz. Narod. w Kr., Okolice Kazimierza Lubelskiego, Muz. Narod. w Kr.), martwe natury (Kamelie na misie, Muz. Narod. w Kr., Zające i kuropatwy, Muz. Narod. w W.). P. powrócił wówczas do swych zainteresowań sprzed okresu impresjonistycznego. W r. 1891 narysował Ulicę Brzozową (drugą wersję) i Na Pasję, a w r. 1892 wykonał wiele rysunków z widokami ulic i rynku staromiejskiego (często w nocy), przerywniki, małe rysuneczki z drobiazgowo odtworzonymi elementami architektonicznymi do projektowanych przez „Tygodnik Illustrowany” dziejów Warszawy w opracowaniu Wiktora Gomulickiego. Drukiem ukazał się jedynie początek tego cyklu w 2. półr. 1892 z 16 ilustracjami P-a, pt. „Przechadzki po Starym Mieście”. Mimo że P. zarzucił działalność rysowniczą w r. 1893, poświęcając się wyłącznie malarstwu i na przeciąg kilkunastu lat grafice, rysunki jego «z redakcyjnych zapasów» ukazywały się jeszcze w „Tygodniku” do r. 1912. Zaś jego ilustracyjna działalność zamknęła się w wykonaniu ilustracji do kilku zaledwie utworów literackich (Anny Załęskiej „Dobre dzieci”, 1893, Adolfa Dygasińskiego „Cudowne bajki”, 1896, i Wacława Sieroszewskiego „Czukcze”, druk. w „Tyg. Illustr.” 1893). W twórczości malarskiej tego okresu zaznaczył się zwrot do malarstwa opartego na walorze, ciemnej ściszonej gamie barwnej, na kontraście świateł i cienia. W r. 1892 pisał artysta: «ja siedzę cały dzień w nocnych cieniach». Warszawskie «nokturny» rozpoczęły w malarstwie P-a fazę symbolizmu, który przy rezygnacji z anegdoty charakteryzował się nastrojowością, tajemniczym nastrojem, lekką mgiełką, kontrastami światłocienia. Z l. 1892–3 pochodzą nocne pejzaże miejskie: Rynek Starego Miasta w Warszawie nocą (Muz. Narod. w P.), Dorożka nocą (inaczej: Błoto, Muz. Narod. w Kr.), Zaułek nocą. Wąski Dunaj (Muz. Narod. w W.), Stare Miasto w nocy i Noc na Starym Mieście (zaginione). Wtedy też powstały: Przy lampie (1893, Muz. Narod. w W.) i neoimpresjonistyczny Portret kobiety (Muz. Narod. w Kr.). W r. 1893 na zaproszenie Stefana Laurysiewicza wyjechał P. na Pińszczyznę do Duboju, gdzie malował Portret Władysława Laurysiewicza, a przede wszystkim pejzaże wiejskie. W l. 1893–7 kilkakrotnie bywał na Pińszczyźnie (w Duboju, Nowomińsku, Wołuczynie). W pejzażach tam malowanych wydobywał P. nastrój i tajemniczość; kilka pejzaży z tego okresu (Szary pejzaż, 1894, Brzask, 1895, Topole o zmierzchu, 1896) zaginęło. Najpóźniejszym z tego cyklu symbolicznego malarstwa jest pejzaż Park w Duboju (1897, dwie wersje w Muz. Narod. w Kr., i z r. 1899, własność prywatna). Symboliczne w nastroju, osnute tajemniczą mgiełką, nawiązujące do poezji symbolistów (a szczególnie do ulubionego poety P-a S. Mallarmée) były Białe łabędzie na sadzawce w Ogrodzie Saskim (1894, Muz. Narod. w W.). W dwa lata później P. podjął raz jeszcze ten temat, malując Czarne łabędzie (Łabędzie w nocy, 1896, Muz. Narod. w Kr.). W r. 1897 P. wszedł do nowo powstałego Tow. Artystów «Sztuka». Od ok. r. 1896 nasiliło się w jego twórczości zainteresowanie malarstwem portretowym. Namalował bardzo nastrojowe, należące do jego najlepszych portretów: Portret dziewczynki w czerwonej sukni (Józefy Oderfeldówny), najbardziej zbliżony w wyrazie i nastroju do portretów Whistlera, mający także koneksje z hiszpańskimi infantkami Velasqueza, nagrodzony II nagrodą na konkursie malarskim TZSP w r. 1898 (1897, Muz. Świętokrzyskie w Kielcach, replika tego portretu w ujęciu popiersiowym w Muz. Narod. w Kr.), nieco później Portret pani Oderfeldowej z córką (1899, Muz. Narod. w W.), pokazany na Wystawie Powszechnej w Paryżu (1899), gdzie uzyskał złoty medal. Inne portrety P-a były bardziej realistyczne: Portret chłopięcy Stefana Polczyńskiego (1897, Muz, Narod. w W.), zaginione portrety Laurysiewiczów (1898, 1900), z r. 1901 pochodzi znakomity Portret matki (Muz. Narod. w Kr.). Zamówienia na portrety dały P-owi finansowe możliwości podróżowania za granicę; bywał we Włoszech, Francji, Holandii, Belgii, Anglii i Niemczech. Zimą 1899/1900 odbył dłuższą podróż do Włoch. Jej plonem był olejny obraz Teatr Marcellusa w Rzymie (własność prywatna, we Francji), akwarela o tym samym temacie (Muz. Narod. w Kr.) oraz wiele grafik (akwaforty, suche igły), akwarel i rysunków.

Równolegle z zainteresowaniem malarstwem o ciemnej, ściszonej gamie barwnej i problemami kontrastu światła i cienia nastąpił w twórczości P-a zwrot ku grafice (1895–1908). Możliwe, że pewien wpływ miała na niego przyjaźń z grafikiem Feliksem Jabłczyńskim, z którym P. dzielił pracownię w Warszawie (od r. 1892) i odbył podróż za granicę w r. 1894 do Włoch przez Wiedeń. W r. 1895 powstała pierwsza znana próba graficzna P-a Portret infantki wg obrazu Velasqueza z Kunsthistorisches Museum w Wiedniu. Rok 1897 to ożywienie działalności graficznej P-a, następne lata przyniosły wiele dzieł graficznych, cechujących się nie tylko znakomitą techniką, ale i dużą dojrzałością artystyczną. P. uprawiał akwafortę i suchą igłę. Najczęstszym tematem jego grafik były pejzaże, rzadziej inne tematy, jak Autoportret (akwaforta), Chrystus w cierniowej koronie wg obrazu Wojciecha Piechowskiego (akwaforta zakupiona przez TZSP jako premia do rozlosowania między członków w r. 1907) czy Barbarka wg rzeźby Antoniego Kurzawy (1898). Część pejzaży graficznych P-a odtwarzało krajobrazy polskie, głównie z Polesia, jak Park w Duboju, Kapliczka w parku, Kanał piński na Polesiu (1899), najczęściej jednak tematów do grafik dostarczały artyście podróże zagraniczne. Wiele powstało pejzaży włoskich, pokazujących architekturę, fragmenty miast, uliczki, nierzadko były to widoki nocne (Forum Romanum w Rzymie, 1899, Port włoski w nocy, Teatr Marcellusa w Rzymie, Ulica w Sienie), wiele też P. stworzył grafik z pejzażami francuskimi, z miasteczek normandzkich i bretońskich, widoki Paryża, widoki portów ze statkami żaglowymi (Paryż – Pont-Neuf, 1899, Stare drzewa pod Rouen, Port w Fécamp, 1907, Concarneau – domy na wybrzeżu, 1908, Łodzie w Concarneau, 1908). Pejzaże francuskie zostały pomieszczone w tece graficznej „Quatorze eaux-fortes” (1899). W r. 1911 została wydana praca Józefa Ruffera „Kwasoryt”, ilustrowana akwafortami P-a i Włodzimierza Koniecznego. Zwrot P-a ku grafice był «dopełnieniem malarstwa, drogą wyrażenia najprostszymi środkami własnej koncepcji linii i koloru. To nie wytchnienie malarza, to nowa przemiana talentu» (A. Basler). W r. 1903 Kazimierz Stabrowski, przyszły dyrektor Akad. Sztuk Pięknych w Warszawie, kompletujący skład profesorów organizującej się uczelni, zwrócił się do P-a z propozycją profesury w tejże Akademii. Nominacja ta nie doszła jednak do skutku; P. wyjechał na dłuższy czas za granicę, przebywał głównie we Francji, w końcu 1904 r. wyjechał do Włoch. Malował pejzaże z fragmentami architektury, będące powrotem do obserwacji rzeczywistości, wśród nich: Most na Sekwanie (przed r. 1903, Muz. Narod. w W.), Wnętrze katedry w Chartres (1900–3 tamże), Wnętrze Notre-Dame w Paryżu (1903, Muz. Narod. w P.), Portal katedry św. Marka w Wenecji (1905, Muz. Sztuki w L.), Kościół Beginek w Brugii (1905, Muz. Narod. w Kr.) i dwa późniejsze krakowskie pejzaże z 1. ok. 1906–7: Kościół Bożego Ciała w Krakowie i Brama Floriańska (oba zaginione).

Od ok. r. 1904 rozpoczęły się pertraktacje w sprawie objęcia przez P-a katedry w Akad. Sztuk Pięknych w Krakowie, zakończone w r. 1906 (kwiecień) wykładami po Florianie Cynku (który odszedł na emeryturę) oraz nominacją na profesora nadzwycz. (1 IX t. r.). W l. 1903/7 i 1908/9 P. prowadził bezpłatnie kurs grafiki w Akademii. W kilka lat później (1910–12) uczył w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej. Od r. 1906 mieszkał w Krakowie. Na wakacje letnie i na ferie wielkanocne wyjeżdżał do Francji, do Normandii i Bretanii. W r. 1908 poślubił Wandę z Lublińskich, która stała się nieodłączną towarzyszką jego życia, także modelem wielu jego obrazów. W czasie pobytu w Krakowie P. zacieśnił lub nawiązał nowe znajomości i przyjaźnie, m. in. z Leonem Wyczółkowskim, z Feliksem Mangghą Jasieńskim, z którym łączyły go zamiłowania kolekcjonerskie i który miał wiele obrazów i grafik P-a (z kolekcji Jasieńskiego przeszły do Muz. Narod. w Kr.), ze Stefanem Laurysiewiczem, Bernardem Lauerem (również kolekcjonerem dzieł P-a). Ok. r. 1906 P. odszedł od pasjonującej go dotąd konwencji obrazów ciemnych. Częste wyjazdy do Francji, dobra znajomość sztuki francuskiej, dzieł P. Cézanne’a, A. Renoira, A. Sisleya, C. Pisarro, nie pozostały bez wpływu na twórczość artysty. W jego utworach z tego czasu widoczne jest krzyżowanie się różnych koncepcji artystycznych, skierowanie ku bardziej nowoczesnym rozwiązaniom kolorystycznym. Związki z malarstwem Cézanne’a są widoczne w serii martwych natur (z l. 1906–8), należących do arcydzieł malarstwa P-a: Budda i lewkonie (Muz. Narod. w Kr.), Budda na tle makaty (własność prywatna), Martwa natura z ceramiką (Muz. Narod. w W.), Martwa natura z tacą (Muz. Narod. we Wr.), Anemony (1908, Muz. Narod. w Kr.), Złote rybki (1908, tamże), Wazon perski (Zielony wazon, 1908, tamże). Namalował Portret Feliksa Jasieńskiego przy fortepianie (1908, tamże). Zapewne pod wpływem Jasieńskiego, który pasjonował się i kolekcjonował sztukę Dalekiego Wschodu, powstała Japonka (1908, Muz. Narod. w Kr.), do której pozowała żona P-a. Realistyczne portrety, malowane w okresie pobytu P-a w Krakowie (do pierwszej wojny światowej), to często podobizny kobiet, nierzadko o charakterze reprezentacyjnym: Portret Zofii Biesiadeckiej, a także Portret Wojciecha Biesiadeckiego (obydwa z r. 1909, depozyt w Muz. Narod. w Kr.), Portret Marii i Krystyny Mańkowskich (1911, Muz. Narod. w P.), Portret Celiny Łepkowskiej (własność prywatna).

W czasie swych dłuższych pobytów we Francji P. nawiązał bliskie znajomości w świecie artystycznym. Do najbardziej zaprzyjaźnionych należeli: krytyk sztuki F. Féneon, P. Signac. W r. 1908 P. poznał P. Bonnarda. Z Bonnardami Pankiewiczowie parokrotnie spędzali wakacje (np. w l. 1909 i 1910 w St.-Tropez, później w Giverny, 1912). Te wspólne wyjazdy, kontakty, rozmowy i dyskusje na temat sztuki nie pozostały bez wpływu na malarstwo P-a. Malował pejzaże: Droga w St.-Tropez (1909, Muz. Narod. w W.), Pejzaż z południowej Francji (1911, Muz. Narod. w Kr.), Krajobraz prowansalski ze scenami idyllicznymi (1912, tamże), Zielona Brama (Muz. Narod. w P.), pejzaże z Giverny. Pod koniec 1913 r. (31 XII) P. wraz z żoną wyjechał do Petersburga, gdzie otrzymał zamówienia na portrety (obrazy tam namalowane nie są znane). Przed wybuchem pierwszej wojny światowej P. wystawiał często swe obrazy w Warszawie w TZSP w l. 1887–1913 (większe zespoły jego prac były pokazane w r. 1901, 1902, 1903, 1908 – wystawa akwafort, 1911, 1913), w Salonie Krywulta (1890, 1892, 1893, 1900, 1903, 1905), w Salonie Stefana Kulikowskiego (1904), w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Krakowie (od r. 1892) i we Lwowie, wielokrotnie brał udział w ekspozycjach Tow. «Sztuka» w kraju i za granicą (np. w Wiedniu w l. 1902, 1908). Obrazy P-a były pokazywane na wystawach zagranicznych, m. in. w Berlinie (na Międzynarodowej Wystawie Sztuki, 1891, 1896), w Paryżu (na Wystawie Powszechnej, 1899 – złoty medal, 1900 – srebrny medal), w Salonie J. Petita (1900), w Salon Société des Artistes Français (1904), Salonie Jesiennym (1907, 1909), Salonie Niezależnych (1912) i w Rzymie (Międzynarodowa Wystawa Sztuki, 1911). W styczniu 1914 odbyła się w TPSP we Lwowie zbiorowa wystawa prac P-a i R. Kramsztyka.

Lato 1914 postanowił P., poszukując nowych motywów do swych pejzaży, spędzić w Pirenejach; Pankiewiczowie wyjechali do miejscowości Callioure. Tam zastał ich wybuch pierwszej wojny światowej. P. jako poddany austriacki nie mógł powrócić do kraju, nie było też bezpieczne pozostanie we Francji. Udało mu się przekroczyć granicę hiszpańską; całą wojnę, w trudnych warunkach materialnych, przebyli Pankiewiczowie najpierw kilka tygodni w Barcelonie, później w Madrycie. P. malował we wspólnej pracowni z R. Delaunayem, jednym z pierwszych malarzy kubistycznych. Przeżywał wówczas silnie zetknięcie się z wczesnym kubizmem i fowizmem. Malował martwe natury, kwiaty, pejzaże o ostrych, intensywnych kolorach: Martwa natura z ananasem, Róże (1914–16), St. Raphaelo (1915), Przy toalecie (wszystkie w Muz. Narod. w Kr.), Taras w Madrycie (własność prywatna). W marcu 1919 Pankiewiczowie opuścili Hiszpanię i wrócili do Paryża, witani przez przyjaciół: Bonnardów, Féneonów, tam też po kilku latach spotkali S. Laurysiewicza. Zamieszkali w mieszkaniu-pracowni przy ul. Bonaparte 24 (w którym mieli mieszkać już do końca życia). Wyjazd P-a do Polski odwlekał się, m. in. z powodu braku mieszkania w kraju (mieszkanie krakowskie dla oszczędności zostało w czasie wojny zlikwidowane przez P-a). Odzyskanie przez Polskę niepodległości stworzyło warunki dla rozwoju nowych polskich instytucji kulturalnych. P. z Paryża wystąpił za pośrednictwem krakowskiej Akad. Sztuk Pięknych do Namiestnictwa we Lwowie z projektem utworzenia Polskiego Instytutu Sztuk Pięknych w Paryżu, placówki mającej na celu wymianę kulturalną polsko-francuską, propagowanie sztuki polskiej we Francji, udzielanie pomocy i kształcenie młodych artystów polskich. Mimo przychylnego stanowiska władz brakło na ten cel funduszy. W maju 1920 P. przyjechał do Polski, brak mieszkania uniemożliwił mu dłuższe pozostanie w Krakowie. Od Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego otrzymał bezpłatny urlop (od 1 X 1920 – 1 VI 1923). We wrześniu 1920 P. wyjechał do Paryża. W l. 1921 i 1922 w TZSP, a w r. 1922 w Salonie Garlińskiego odbyły się wystawy prac P-a. W t. r. urządzono w Paryżu w Galerie Bernheim-Jeune pierwszą większą wystawę dzieł P-a. Katalog tej wystawy poprzedził wstęp F. Féneona. W okresie powojennym P. odwrócił się od kubizmu, jego malarstwo bliskie było sztuce Cézanne’a, a zwłaszcza malarstwu A. Renoira. Odkrył też wtedy na nowo klasyków. Namalował martwe natury: Martwa natura na tacy (1920, Muz. Narod. w P.), Karp (Muz. Narod. we Wr.), Martwa natura z jabłkami (1923, tamże), portrety i studia portretowe: Czytająca (1921, zaginiony), Portret Stefanka (1922, zaginiony?), a przede wszystkim pejzaże francuskie. Wyjeżdżał nadal na południe Francji, kolejno do St.-Tropez, Sanary, Cassis i (od r. 1927) do niewielkiego portu koło Marsylii La Ciotat (od r. 1927), malując pejzaże (Krajobraz z Sanary, 1926, Muz. Narod. we Wr., Pejzaż z Cassis, 1928, własność prywatna, Krajobraz z La Ciotat, Muz. Narod. w P.). Z tego okresu pochodzi znana Wizyta (inaczej Filiżanka herbaty, ok. r. 1922, Muz. Narod. w W.). W lutym 1923 P. objął obowiązki profesora w Akad. Sztuk Pięknych w Krakowie. Równocześnie twórczość jego została zaprezentowana na kilku wystawach indywidualnych w kraju: w Salonie Artystycznym Poznańskiego w Warszawie (1923), a w r. 1924 w TZSP i Salonie Garlińskiego w Warszawie i w TPSP w Krakowie. W r. 1924 P. wszedł do komitetu redakcyjnego nowo powstałego pisma „Sztuki Piękne” (był w nim do r. 1934).

Dn. 3 V 1925 Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zleciło P-owi zorganizowanie i kierowanie Oddziałem Paryskim Akad. Sztuk Pięknych. Była to tylko częściowa realizacja marzeń i planów P-a, który przez kilka lat zabiegał o otwarcie w Paryżu Instytutu Sztuk Pięknych. Oddział Paryski był jedną z pracowni Akademii, jego regulamin i program został ustanowiony przez władze Akademii. Program obejmował naukę malarstwa w pracowni, wykonywanie kopii (każdy uczeń był zobowiązany do wykonania kopii arcydzieł malarstwa, kopie stawały się własnością Akademii), pogadanki na temat sztuki, zwiedzanie muzeów, kolekcji i wystaw. Do pierwszych uczniów P-a w Paryżu należeli m. in. Seweryn Boraczok, Jan Cybis, Józef Czapski, Józef Jarema, Artur Nacht Samborski, Tadeusz Potworowski, Janina Przecławska-Strzałecka, Hanna Rudzka-Cybisowa, Janusz Strzałecki, Zygmunt Waliszewski i rzeźbiarz Jacek Puget. Studenci ci, jeszcze w Krakowie studiujący pod kierunkiem P-a, projektując wyjazd do Paryża, przyjęli nazwę Komitet Paryski (KP); nazywani byli odtąd kapistami. W trudnych i nieustabilizowanych warunkach funkcjonował Oddział Akad. Sztuk Pięknych w Paryżu. W latach trzydziestych podniosły się głosy krytyczne, niektórzy profesorowie Akademii uważali, że program Oddziału jest niewystarczający, zaś sam P. nie nadaje się do prowadzenia Oddziału, gdyż jest odcięty od sztuki polskiej. Nie nastąpiły jednak żadne zmiany ani personalne, ani w programie nauczania. P. pozostał na swym stanowisku do przejścia na emeryturę (1 IX 1935). Za zgodą Ministerstwa kierował Oddziałem (na pracach zleconych) jeszcze przez dwa lata (1935/6 i 1936/7). Następcą P-a na tym stanowisku (od 1 I 1938) został jego uczeń Wacław Zawadowski.

W r. 1928 (15 X) P. zawarł umowę z kierownictwem odnowienia Wawelu na panneau dekoracyjne na sklepieniu kaplicy królewskiej w Zamku na Wawelu. W l. 1930–1 P. namalował te obrazy w Paryżu i przed przywiezieniem ich do Polski pokazał je na wystawie w Galerie Sèvres (w czerwcu 1931). Malowidła te ze scenami religijnymi (Ucieczka do Egiptu i Nawiedzenie, Anioł z wzniesioną ręką) oraz pięć dekoracyjnych obrazów przedstawiających kwiaty wypełniły osiem pól dekoracji stiukowej kaplicy królewskiej. «Należą one do najlepszych jego kompozycji. Traktowanie postaci, południowego pejzażu, kwiatów cechuje wielka dojrzałość, swoboda w wykorzystywaniu ogromnego malarskiego doświadczenia i malarskich obserwacji» (Czapski). Nie doszła do skutku dekoracja pomieszczenia w Kurzej Stopce (szkice olejne ze scenami mitologicznymi są przechowywane w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu). Nawrót ku sztuce klasycznej i zainteresowania muzealne spowodowały wyciszenie palety P-a. Malował nadal pejzaże francuskie, włoskie (np. z Wenecji) i martwe natury (Martwa natura z owocami, 1930, Muz. Górnośląskie w Bytomiu), Kwiaty (1930, Muz. Narod. w Wr.), Kwiaty w niebieskim wazonie (przed r. 1933, tamże), Anemony (przed r. 1934, tamże). W latach międzywojennych prace P-a ukazywały się na różnych wystawach: w r. 1929 na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. W t. r. odbyła się wystawa P-a w Galerie Ch. A. Girard w Paryżu. W r. 1931 w stulecie urodzin Gersona P. uczestniczył w wystawie «Wojciech Gerson i jego uczniowie» w Warszawie. Duża indywidualna wystawa P-a (181 prac) odbyła się w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie w r. 1933. W siedemdziesięciolecie urodzin artysty w r. 1936 odbyło się kilka ekspozycji poświęconych sztuce P-a: w TZSP «Warszawa w obrazach P-a» i duża wystawa w Muzeum Narodowym w Krakowie (gdzie zaprezentowano ok. 200 prac). W r. n. w IPS odbyła się wystawa «P. i jego uczniowie».

Twórczość P-a przechodziła różne fazy. P. był artystą niezmiernie czułym na różne kierunki sztuki, nieraz sprzeczne, stąd ciągłe przemiany jego malarstwa. Miał dużą wiedzę o sztuce, był jednym z najbardziej intelektualnych malarzy polskich. Odegrał też w dziejach nowoczesnego malarstwa polskiego ważną rolę jako pedagog. Tradycję szkolenia artystów polskich w Wiedniu, Monachium czy Petersburgu uważał za szkodliwą, wskazywał natomiast na niezbędne wprowadzenie młodych talentów w kulturę francuską. Planując «dla ustalenia trwałego i ciągłego związku między kulturą Francji i Polski» utworzenie Polskiego Instytutu Sztuk Pięknych, pisał: «Byłoby to coś w rodzaju Villi Medici, ale bez akademizmu i ograniczeń… A konieczne to jest przede wszystkim dla wyzbycia się wpływów niemiecko-austriackich». P. rozbudził w swych uczniach wrażliwość na formę, kolor, zamiłowanie do sztuki francuskiej. Przez swych uczniów, z których wielu objęło funkcję profesorów na uczelniach artystycznych, P. wpłynął na rozwój malarstwa polskiego jeszcze po drugiej wojnie światowej.

Po wybuchu drugiej wojny światowej Pankiewiczowie wyjechali z Paryża, aby osiąść w La Ciotat. P. zmarł (po operacji) w szpitalu w Marsylii dn. 3 VII 1940. Zwłoki jego zostały przeniesione po wojnie do Paryża gdzie spoczywają na cmentarzu Bagneux (Montrouge). Był odznaczony Legią Honorową (1927) i Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta (1933).

Żoną P-a była od 5 III 1908 Wanda z Lublińskich, rozwiedziona z Emilem Waydlem (zmarła w Paryżu 12 I 1946). Małżeństwo Pankiewiczów było bezdzietne.

Po drugiej wojnie światowej odbyły się pośmiertne wystawy P-a: w r. 1946 w TPSP w Krakowie, w r. 1947 w Warszawie (w Stowarzyszeniu Architektów RP), w r. 1948 w Paryżu (wystawa urządzona przez l’Amitié Franco-Polonaise), w r. 1949 w Olsztynie (wystawa ostatnich prac P-a przywiezionych z Paryża przez pasierbicę P-a Jadwigę Waydel-Dmochowską), a w r. 1957 w ratuszu w Tarnowie, w r. 1959 w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu (wystawa grafiki), w r. 1968 w Muzeum w Lublinie, w r. 1978 w Nowym Jorku w Fundacji Kościuszkowskiej (obrazy z kolekcji amerykańskich), w t. r. kilka obrazów P-a było w Poznaniu na wystawie «Kolor w malarstwie polskim XIX i XX w.».

Autoportret (akwaforta i sucha igła) w Muz. Narod. w Kr.; Fotografie reprod. w: Dmochowska J., W kręgu P-a Kr. 1963; Autoportret (1904) w Muz. Narod. w P.; Portret własny w Muz. Narod. w W.; – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 1, 2; W. Enc. Powsz. (PWN); Bénézit, Dictionnaire (1966); Straty kultury pol. 1939–44; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Vollmer, Künstler Lexikon; Józef Pankiewicz (1866–1940). A Loan Exhibition Oils, Watercolors, Sketches, Graphics, III 10 – IV 10 1978, The Kościuszko Foundation, (New York 1978); Józef Pankiewicz, Dzieła i pamiątki z pracowni (listopad–grudzień) SARP, W. 1947; Józef Pankiewicz. Katalog wystawy, Muz. Narodowe w Krakowie, Kr. 1936; Józef Pankiewicz, Muzeum Mazurskie w Olsztynie – Zamek, grudzień 1948 – styczeń 1949. Katalog wystawy; Katalog galerii malarstwa i rzeźby polskiej wieku XX, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kr. 1963; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog, (wyd. 2.); Malarstwo polskie, Katalog zbiorów, Muzeum Śląskie, Wr. 1967; Matuszczak J., Galeria malarstwa polskiego, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, W. 1977; Modrzejewska B., Oborny A., Zbiory malarstwa polskiego. Katalog Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach, Kielce 1971; Sztuka Warsz. Katalog; Wiercińska, Katalog prac TZSP; Wilder H., Antykwariat polski, nr 16: Nowoczesna grafika polska, W. 1913; Wystawa grafiki J. P-a w zbiorach Biblioteki Zakładu Narod. im. Ossolińskich, Wr. 1959; Wystawa pośmiertna J. P-a… marzec 1946, TPSP, Kr. 1946; Wystawa zbiorowa J. P-a. Katalog, maj – czerwiec 1933, W. 1933 IPS; Wystawy jubileuszowe 150-lecia Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Katalog. Muzeum Narodowe w Krakowie, Kr. 1969; – Basler A., Les eaux-fortes de M. Pankiewicz „L’Art Décoratif”, 1909; Blumówna H., J. Pankiewicz. Grafika, W. 1958; Cybis J., J. Pankiewicz, W. 1949; Czapski J., J. Pankiewicz, W. 1936; tenże, Oko, Paryż 1960; Czarnocka K., Półtora wieku grafiki polskiej, W. 1962; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., II, III; tenże, Sztuka Młodej Polski, W. 1963; Juszczak W., Malarstwo polskie. Modernizm, W. 1977; Kępiński Z., Impresjonizm polski, W. 1961; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Pol. życie artystyczne w l. 1890–1914; toż, 1915–39; Potocki A., J. Pankiewicz, „Sztuki Piękne” 1924/5 nr 2 s. 1–20; Szczepińska J., O kilku impresjonistycznych obrazach J. P-a, „Biul. Hist. Sztuki” 1967 s. 536–50; taż, P. – modernista, „Roczn. Hist. Sztuki” T. 6: 1966; taż, Warszawskie obrazy i rysunki J. P-a, „Roczn. Warsz.” T. 6: 1967; Wallis M., J. Pankiewicz, W. 1948; Wiercińska, Tow. Zachęty; – Dmochowska J., W kręgu P-a, Wspomnienia i listy, Kr. 1963; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; Wolff J., Listy P. Bonnarda do J. P-a, „Głos Plastyków” 1948 nr 9 s. 67–71; – „Głos Plastyków” 1933 nr 1/2 s. 5–8, 1946, grudzień (J. Wolff, Pankiewicz i Boznańska, F. Kowarski, Jak widzę P-a); „Kultura” (Paryż) 1948 s. 161; „Kur. Warsz.” 1933 nr 146; „Sztuki Piękne” 1924/5 nr 7 s. 339; „Świat” 1937 nr 31 s. 4; „Tyg. Ilustr.” 1902 I półr. nr 10, 1933 nr 21 s. 408–9; – B. IS PAN: Mikrofilm teczki personalnej J. P-a z ASP w Pet.; B. Ossol.: rkp. 14057/II (Kisielnicki K., Wspomnienia); IS PAN: Materiały do Słownika Artystów Polskich.

Róża Biernacka