Patelski Józef (1805–1887), kapitan, uczestnik powstań narodowych, działacz społeczny, pamiętnikarz. Ur. 16 II we Włosienicy pod Oświęcimiem, był synem zubożałego szlachcica h. Ostoja Pawła (1774–1826) i Konstancji z Czyżowskich (1765–1851). Lata dziecięce spędził w Porębie-Żegoty, majątku Szembeków, z którymi był spowinowacony przez siostrę.
Początkowo uczył się w klasztorze Bernardynów w Alwerni, dokąd przenieśli się rodzice, następnie zaś ukończył trzy klasy Gimnazjum Św. Anny w Krakowie. Karierę wojskową rozpoczął, wstępując w r. 1823 jako ochotnik do I p. strzelców pieszych armii Król. Pol., dowodzonego przez Piotra Szembeka. Już w r. 1824 awansował na podoficera kompanii karabinierów, a następnie w t. r. na starszego sierżanta. W r. 1826 wstąpił do Szkoły Podchorążych i wraz z całą szkołą, wziął udział, w powstaniu listopadowym; awansował 9 XII 1830 na podporucznika. Walczył w bitwach pod Grochowem, Liwem i Tykocinem, odznaczył się pod Ostrołęką i 13 VI 1831 otrzymał stopień porucznika. Brał udział w bitwie pod Mińskiem Mazowieckim i we wrześniu 1831 objął dowództwo kompanii, na czele której walczył w obronie Warszawy. Dn. 17 IX 1831 awansował na kapitana. Po upadku powstania powrócił w rodzinne strony. Przygody w służbie wojskowej i udział w powstaniu listopadowym opisał w latach pięćdziesiątych XIX w. w wydanym jeszcze za swojego życia przez Józefa Wawel-Louisa tomiku pt. Opowiadania kapitana Patelskiego (Kr. 1880). Ponownie opowiadania te ukazały się w r. 1914 w opracowaniu Bronisława Gembarzewskiego, pt. Wspomnienia wojskowe Józefa Patelskiego z lat 1823–1831 (Wil. 1914).
Po zawarciu w r. 1832 małżeństwa z córką właściciela wsi Kwaczała w pow. chrzanowskim pomagał teściom w prowadzeniu gospodarstwa. Zabiegał wówczas o przyjęcie w szeregi Milicji Wolnego Miasta Krakowa. Ze względu jednak na wyrok Sądu Wojennego, wydany w Warszawie 29 X 1834, skazujący go zaocznie na karę śmierci przez powieszenie i pozbawiający wszelkich praw obywatelskich, wydana już nominacja została cofnięta. Odtąd też, obok zajęć gospodarskich, zajmował się P. różnymi dorywczymi pracami, jak budowa dróg, mostów, tam, remonty budynków szkolnych i parafialnych. Szczery, bezpośredni, gościnny, pełen humoru i polotu – cieszył się ogólną sympatią. Ponadto, jak sam przyznawał, «natura nie była dla mnie macochą, nie poskąpiła w urodzie ani postawie». Zaprzyjaźniony z krakowską rodziną Marii i Józefa Louisów, wyjechał z nimi w r. 1844 do Prus. Nawiązał też bliskie kontakty z porucznikiem i geometrą Aleksandrem Ekielskim, swoim sąsiadem z Poręby-Żegoty, a z czasem współdziałaczem spiskowym. Obaj utrzymywali stałą łączność z emisariuszami i współtwórcami Stowarzyszenia Ludu Polskiego: Leonem Zienkowiczem i Franciszkiem Bobińskim, którego P. pod przybranym nazwiskiem ukrywał w swoim domu. Dwór P-ego w Kwaczale stał się «narodową stacją pocztową na drodze z Paryża i Poznania do Krakowa wiodącej» (J. Wawel-Louis), punktem przeładunkowym dla przemytu zakonspirowanych transportów i zakazanej literatury. W l. 1845–6 P. kontaktował się z Edwardem Dembowskim, Wiktorem Heltmanem, Ludwikiem Mierosławskim, Teofilem Wiśniewskim i Janem Alcyatą.
Po wybuchu powstania krakowskiego w r. 1846 zebrał P. w Kwaczale oddział kawalerii złożony z 15 osób i uderzył z nim na Chrzanów obsadzony wojskiem austriackim. Z kawalerską fantazją, pobudzoną jeszcze alkoholem, rozbił w Chrzanowie oddział austriacki, ugodził sztyletem komisarza T. Łuszczyńskiego, lecz wkrótce stał się niezdolny do dalszego dowództwa, które przejął Ekielski. Po upadku powstania P. uciekł przez Śląsk i Prusy do Francji. Dn. 2 VI 1846 zgłosił akces do Tow. Demokratycznego Polskiego w Hericy, następnie zaś do r. 1848 mieszkał w Wersalu. Tymczasem w Krakowie wydano list gończy dla wyśledzenia P-ego. W kwietniu 1848 P. wraz z innymi uchodźcami wrócił do Krakowa i przyłączył się natychmiast do ruchu rewolucyjnego. Zasiadał w ówczesnym Komitecie Narodowym i zajmował się sprawami organizowania i uzbrajania sił narodowych. Po upadku ruchu powrócił do prowadzenia gospodarstwa w Kwaczale. Rozwinął wówczas działalność społeczną, dopomógł do wymurowania piętrowej szkoły ludowej w Kwaczale, założył czytelnię, wyposażył bibliotekę i ufundował sztandar szkolny. Niepowodzenia w gospodarce skłoniły go do rozparcelowania w r. 1852 gruntów dworskich i sprzedania miejscowym chłopom, zaś budynek dworu darował gminie. Po przeniesieniu się do Krakowa P. wstąpił do Tow. Dobroczynności, a przydzielony do wydziału spisu, pozyskał wielu nowych członków. Wybrany na przewodniczącego wydziału ekonomicznego, rozwinął działalność w domu schronienia starców. Choć już niemłody, wziął udział w powstaniu 1863 r. Wszedł w skład Ławy Głównej Krakowskiej i kierował wyprawianiem ochotników do Ojcowa. Sam nawet jeździł do obozu Apolinarego Kurowskiego. W r. 1879 spisał ciąg dalszy swoich wspomnień, z których zachowała się tylko niewielka część obejmująca l. 1832–46 (resztę ze względu na «drastyczność» zniszczył Józef Wawel-Louis). Nakreślił również kilka obrazków obyczajowych, które sam zatytułował Przygody sąsiedzkie wynikające z Towarzystwa Wstrzemięźliwości (rkp. 4999 w B. Jag.), wskazując w nich na niedouczenie kleru, pijaństwo szerzące się wśród duchowieństwa, skąpstwo i zachłanność na dobra doczesne. W r. 1876 został obrany wiceprezesem Tow. Dobroczynności i wydatnie popierał je finansowo. Był również od r. 1881 członkiem Arcybractwa Miłosierdzia. W r. 1885 rozdał swój majątek między Zakład Opuszczonych Chłopców im. Św. Józefa, Zakład dla Chłopców ks. Siemaszki i Tow. Dobroczynności, które uczynił swym generalnym spadkobiercą. Zmarł 15 II 1887 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim. Odznaczony był (w r. 1831) Złotym Krzyżem Virtuti Militari.
Ożeniony z Julią Czyżowską (1810–1885), P. miał córkę Józefę (1848–1862).
Portret pędzla Jana Nepomucena Głowackiego z r. 1844 w Muz. Narod. w Kr., Oddz. Sukiennice; Podob. z r. 1878 w B. PAN w Kr. (rkp. 6433) oraz w: Patelski J., Wspomnienia wojskowe… z lat 1823–1831, (Wil. 1914); – Słown. Geogr., (Kwaczała); Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; – Bieniarzówna J., Z dziejów liberalnego i konspiracyjnego Krakowa, Kr. 1948; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835–1841). Geneza i dzieje Kr. 1975; Tokarz W., Kraków w początkach powstania styczniowego i wyprawa na Miechów, Kr. 1914; tenże, Rozprawy i szkice, W. 1959 II; – Ekielski A., Podróż z Elbląga do Awinionu, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 10: 1964 s. 196, 197; Estreicherówna M., Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848–1863, Kr. 1968; Grabowski A., Wspomnienia, Kr. 1919 I; Pamiętnik Towarzystwa Dobroczynności Krakowskiego, Kr. 1868 s. 236; Pamiętniki krakowskiej rodziny Louisów (1831–1869), Oprac. J. Zathey, Kr. 1962; Rewolucja polska 1846 roku. Wybór źródeł, Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1949 s. 113; Rocznik Krakowskiego Towarzystwa Dobroczynności, Kr. 1888 LXIX 7–13; Rocznik Towarzystwa Domu Przytułku i Pracy 1865, Kr. 1866 s. 11; Wawel-Louis J., Kronika rewolucji krakowskiej w r. 1846, Kr. 1898 s. 57 i n.; tenże Wspomnienie o Józefie Patelskim wiceprezesie Towarzystwa Dobroczynności, Kr. 1888; – „Czas” 1887 nr 37, 39; „Diabeł” 1887 nr 4; – Arch. Państw. w Kr.: Arch. m. Kr. rkp. Bractwo Miłosierdzia w Krakowie u Św. Barbary roku 1584 zaczęte, s. 382, rkp. IT 481 (Podróż z Elbląga do Awinionu przez Aleksandra Ekielskiego, Listy gończe za A. Ekielskim, C. Hallerem i J. Patelskim); Urząd Paraf. we Włosienicy (pow. Oświęcim): Liber natorum 1805 t. 3 s. 10; – Informacje Mieczysława Mazaraki, kierownika Muzeum w Chrzanowie.
Irena Homola