Sanguszko Józef Paulin Jan Adam, książę (1740–1781), marszałek w. lit. Ur. 20 VI 1740 (pewną wątpliwość co do daty ur. wprowadza mowa pogrzebowa Antoniego Jabłonowskiego, wg której S. 12 VII 1781 miałby skończyć 41 lat) w Kolbuszowej, był S. najstarszym synem Pawła Karola (zob.) i Barbary z Duninów (zob.), bratem Hieronima (zob.), Janusza Modesta (zob.) i przyrodnim bratem ordynata ostrogskiego Janusza Aleksandra (zob.).
Wychowany na dworze w Lubartowie był S. ukochanym synem Pawła Karola. Po śmierci ojca w r. 1750 Janusz Aleksander w sierpniu 1751 zrzekł się na rzecz swego rodzeństwa dóbr, pieniędzy i ruchomości należnych mu na podstawie testamentu ojca. Decyzja ta została ostatecznie potwierdzona kontraktem zawartym w Dubnie 15 II 1754. Jednak ostateczny podział schedy nastąpił dopiero w r. 1774. Przed podziałem zawierano liczne krótkoterminowe kontrakty dotyczące poszczególnych kluczy i folwarków oraz zamiany dóbr. W r. 1752 S. otrzymał od Janusza Aleksandra, za zgodą króla, star. krzemienieckie i czerkaskie. Dn. 20 IX 1753 dokonał uroczystego wjazdu na star. krzemienieckie (swą Mowę wygłoszoną z tej okazji opublikował drukiem, b. m. w.). Było ono w jego rękach do r. 1780, kiedy to sprzedał je za 280 tys. złp. swemu młodszemu bratu Januszowi Modestowi. W r. 1755 wziął udział w ustalaniu intercyzy ślubnej swej siostry Anny i Antoniego Jabłonowskiego (zob.). W t. r. Janusz Aleksander scedował mu chorągiew pancerną w pułku królewicza Fryderyka; S. uzyskał na nią 26 V 1755 list przypowiedni od Augusta III. Dn. 20 XII 1757 wyznaczony został S. na asesora sądu zadwornego; w r. n. posłował, jako pierwszy poseł z woj. kijowskiego, na sejm w towarzystwie swego szwagra Jabłonowskiego.
Dn. 21 VI 1760 August III powierzył S-ce marszałkostwo nadworne lit. Był to wynik zabiegów matki i tajnego układu między braćmi: Janusz Aleksander złożył 15 V 1760 memoriał do króla z oświadczeniem ustąpienia z tego urzędu z prośbą o konferowanie go bratu. W zamian S. zobowiązał się do wyjednania dla Janusza Aleksandra pierwszego wakującego miejsca w senacie. Sprawa ta jednak przeciągała się; bracia sporządzili formalną umowę, a S. rewersem z 16 II 1763 potwierdził wolę kontynuowania starań o godność senatorską dla brata, tym razem już pod zakładem 500 tys. fl. Dopiero 29 VIII 1765 Janusz Aleksander wydał poświadczenie, że zobowiązania między braćmi zostały dotrzymane. Pod nieobecność S-i doszło w Krzemieńcu w styczniu 1761 do wyboru na urzędy ziemskie krzemienieckie osób nie popieranych przez S-ę. Star. krzemieniecki zareagował gwałtownie; wraz z podstolim kor. Stanisławem Lubomirskim wniósł manifest przeciw nielegalnej, jego zdaniem, elekcji, a nowo obranych sędziów rozpędził. Korzystając z wpływów matki starał się zablokować na dworze pieczętowanie przywilejów na urzędy grodzkie krzemienieckie. Przed sesjami trybunalskimi w r. 1761 Czartoryscy łudzili S-ę nadzieją na laskę marszałkowską Trybunału wileńskiego. Wiosną i latem 1761 wraz z matką, wspierany przez hetmana Jana Klemensa Branickiego, podjął S. starania o rękę owdowiałej Aleksandry z Czartoryskich Sapieżyny. Miał już zgodę Aleksandry i jej rodziców, jednak ubiegł go popierany przez Michała Czartoryskiego Michał Kazimierz Ogiński. Dn. 2 VIII 1762 S., za zgodą Augusta III, zrzekł się star. czerkaskiego na rzecz swego brata Hieronima. Na radzie senatu w marcu 1763 poparł dwór i podpisał «conclusum», broniąc praw królewicza Karola do Kurlandii. T. r. otrzymał Order Orła Białego.
W październiku 1763 wziął udział w radzie senatu przed sejmem konwokacyjnym (obie Mowy […] na Senatus Consilium […] miane… z t. r. ogłosił drukiem b. m. w.). W lutym 1764 wspierał stuosobowym oddziałem swej milicji nadwornej otwarcie sądów kapturowych pow. orszańskiego stając po stronie zwolenników «familii», jednak wobec przewagi stronników Karola Radziwiłła nie zdołali oni obronić zamku i archiwum w Orszy. S. podpisał elekcję Stanisława Poniatowskiego z woj. wołyńskim, uczestniczył w ceremonii zaprzysiężenia elekta, był na sejmie koronacyjnym i jako jedyny z marszałków brał udział w koronacji. Sejm koronacyjny udzielił S-ce pozwolenia na wyjazd za granicę. W pierwszych latach panowania Stanisława Augusta brał udział w radach senatu jedynie wiosną 1766 (od lutego do maja). Był obecny na sejmie 1766 r.; uczestniczył w uroczystej audiencji N. Repnina u króla (4 XI 1766) i ponownie otrzymał pozwolenie na wyjazd zagraniczny.
Podczas sejmu «repninowskiego» (1767–8) S. wszedł jako minister do grona delegatów, wyznaczonych do negocjowania z ambasadorem traktatu o gwarancji i nowej konstytucji. Z tego czasu (wrzesień 1767) pochodzi opracowany przez S-ę Projekt reformy rządu (rkp. w: Arch. Sang.). Projekt wykazuje słabą orientację prawniczą autora, a zarazem oddziaływanie jego nauczyciela Cysara Pyrrhésa de Varille. S. proponował przygotowanie projektu rządu w tajemnicy przed sąsiadami, a potem uzgodnienie go z nimi, chciał ułożenia wspólnego dla wszystkich prowincji kodeksu prawa, określenia kompetencji komisji rządzących i wykorzystywania wojska do egzekucji wyroków. Sejm miał obradować stale, a wybierany być co 2 lata; komplet minimalny miał wystarczać do uchwalania większości spraw, z wyjątkiem kilku «materii stanu», dla których miała być wymagana jednomyślność. Podczas obrad delegacji sejmowej 22 I 1768 u prymasa S. zgłosił zastrzeżenia co do gwarancji rosyjskiej, lecz wycofał się po ostrym wystąpieniu Repnina. Podpis S-i widnieje pod wszystkimi konstytucjami sejmu, a więc pod traktatem o gwarancji, o prawach kardynalnych i pod ubezpieczeniem praw dla dysydentów. Dn. 7 III t. r. postąpił na marszałkostwo w. lit. Na Radę Senatu 24 III przygotował Zdanie […] na propozycje od tronu podane… (B. Czart.: rkp. 878), doradzając wysłanie poselstwa na Podole dla zbadania sytuacji.
Podobno potajemnie przystąpił S. w r. 1771 do konfederacji barskiej, nic jednak o jego w niej udziale nie wiadomo. Możliwe, że przebywał jakiś czas w Gdańsku i wtedy uczestniczył w zebraniach Gdańskiego Tow. Przyrodniczego. Przed sejmem 1776 r. Szczęsny Czacki zachęcał S-ę do popierania na sejmikach wołyńskich i lit. posłów zdolnych do obrony wiary i wolności szlacheckich. Stanisławowi Augustowi wymawiał się S. od obecności na sejmie koniecznością złożenia homagium carowej ze swych dóbr lit. W marcu 1778 pisał do niego z Lubartowa dziękując za przyznanie pensji i skarżąc się równocześnie na niemożność odebrania ze skarbu lit. wcześniej przyznanych gratyfikacji. W maju 1779 wszedł w konflikt z królem, odmawiając poparcia jego kandydatowi na pisarstwo grodzkie krzemienieckie. W spór wdała się nawet matka S-i, broniąc go przed królem.
W r. 1765 S. kupił od Stanisława Lubomirskiego dobra Romanówka i Kropiwnia w woj. kijowskim. Kupił także dwór w Mińsku. Z działów rodzinnych miał m.in. Lubartów i pałac w Grodnie, który usiłował rewindykować od darmowego użytkownika, Antoniego Tyzenhauza. Ok. 1771 r. S. opracował projekt uwolnienia poddanych w swoich dobrach; nigdy jednak nie wszedł on w życie. W grudniu 1773 Janusz Aleksander podarował S-ce udziały w sukcesjach, dobrach i mobiliach, a na wieść o jego zaręczynach z Anną Cetnerówną, córką Ignacego (zob.), dołożył do tego (23 III 1774) będące w zastawie klejnoty, z możliwością szybkiego ich wykupienia. W myśl intercyzy spisanej 25 VII 1774 Cetnerówna wniosła w posagu 600 tys. złp. Dn. 28 VII narzeczeni dokonali zapisu o wzajemnym, generalnym dożywociu na wszystkich dobrach ruchomych i nieruchomych. Ślub odbył się 31 VII w Krakowcu pod Lwowem.
W r. 1775 S. kazał swemu bibliotekarzowi Marianowi Kadłubińskiemu sporządzić inwentarz ksiąg znajdujących się w bibliotece w Lubartowie. Świadczy on o bogactwie i starożytności rodzinnych zasobów; Sanguszkowie mieli unikatowe zbiory rękopisów, druków i inkunabułów, zgromadzonych w kilku działach. Losy tej biblioteki nie są znane; z inwentarza można wszak dowiedzieć się, co później «wziął pan Czacki». S. zmarł 12 V 1781 w Krakowcu, po długiej chorobie spowodowanej wypadnięciem z sań na polowaniu. Dn. 17 V sprowadzono zwłoki do Lubartowa, gdzie w miejscowym kościele urządzono 28 VII pogrzeb serca, a 4 VIII pochowano ciało w kościele Kapucynów w Lublinie.
Z małżeństwa z Anną z Cetnerów pozostawił syna Romana (1775 – 30 IV 1790), któremu już na łożu śmierci wyjednał od króla obietnicę laski marszałkowskiej lit. po dojściu do pełnoletności. Sukcesja po Romanie przypadła w udziale matce i wujom: Hieronimowi i Januszowi Sanguszkom. Wdowa po S-ce jeszcze trzykrotnie wychodziła za mąż, w r. 1782 poślubiła Kazimierza Nestora Sapiehę (zob.), którego porzuciła w sierpniu 1784, następnie Kajetana Potockiego, star. dymirskiego i urzędowskiego, w końcu Karola ks. lotaryńskiego d’Elboeuf et Lambesc.
Estreicher; PSB (Ogińska Aleksandra); Borkowski, Almanach; Kosiński A. A., Przewodnik heraldyczny, Kr.-W. 1877–85 I–V; Niesiecki; Żychliński; Elektorów poczet; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; – Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, Kr. 1897 I 189, II 258, 287, 288, 325; Odyniec W., Dzieje Prus Królewskich 1454–1772, W. 1972; – Kitowicz J., Pamiętniki, W. 1971; Matuszewicz, Diariusz; Vol. Leg., VII 220, 243, 261, 307, 380–1, 496, 554, 556, 563, 569, 593, 605, 864; – AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków (wg Katalogu B. Gorczaka) rkp. 342, 347, 395, 424, 430, 552, 672.1, 675, 678, 705, 711, 745, 746, 747, 748, 753, 937, 957, 960, 1023.9.b.e., 1123, Teki Arabskie rkp. 45, 47, 48, 49, 171, 172, 218, 238, 304, 305, 483, 484, 485, 507, 526, 937, 1112, Inwentarz dokumentów, rękopisów i listów rkp. 2031, 2042, 2045, 2047, 2053, 2054, 2057, 2058, 2062, 2071, 2075, 2086, 2089, 2141, Arch. Rodzinne Sanguszków rkp. 1, 139, 142; B. Czart.: rkp. 687, 720, 878, 1152, 1153; B. Jag.: rkp 6147 t. 13, 6645 t. 14, 7925, Przyb. 89/56 (Elenchus librorum celssimi principis Josephi Sanguszko mareschalis M. D. Lithuaniae, qui in Bibliotheca Lubartoviensi visuntur…); B. PAN w Kr.: rkp. 6620, 7613.
Roman Marcinek