Pawiński Józef (1851–1925), lekarz Szpitala Dzieciątka Jezus i Św. Ducha w Warszawie, współtwórca kardiologii polskiej. Ur. 27 I w Zgierzu, był synem Jana i Amalii z Krohnów, bratem Adolfa (zob.). Do szkół uczęszczał w Łęczycy i do III Gimnazjum w Warszawie. Medycynę studiował w Cesarskim Uniw. Warsz. w l. 1869–74. Pracował następnie w klinice diagnostycznej Ignacego Baranowskiego (1874– 6). W l. 1876–8 przez miesiące letnie ordynował w zakładzie przyrodoleczniczym Jana Bielińskiego w Nowym Mieście nad Pilicą, a w pozostałym czasie uzupełniał wykształcenie za granicą: w Wiedniu u H. von Bambergera, A. Ducheka, M. Benedikta, C. Stoerka, F. von Hebry, S. Strickera i in., w Würzburgu u K. Ch. Gerhardta, w Berlinie u Fr. Th. Frerichsa, E. V. von Leydena, O. Westphala, w Paryżu u S. Jaccouda, P. C. Potaina i J. M. Charcota. Wrócił do Warszawy w r. 1879 i w l. 1880–4 był lekarzem miejscowym w Szpitalu Dzieciątka Jezus. W r. 1883 doktoryzował się z pracy pt. Kliničeskija izsledovanija ob aritmii serdca voobšče, a v osobennosti pri porokach klapanov (W. 1883, toż w wersji polskiej pt. Badania kliniczne nad arytmią serca w ogóle, a w szczególności przy wadach zastawek, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” 1883 i odb. W. 1884). W pracy tej wykazywał, że czynność serca może być niemiarową w warunkach fizjologicznych i zależeć od ruchów klatki piersiowej (tzw. dziś niemiarowość zatokowa oddechowa). Stwierdził też możliwość powstawania porażeń przedsionków w określonym typie niemiarowości serca (dziś tzw. migotanie przedsionków w niemiarowości zupełnej). W l. 1884–91 był ordynatorem oddziału chorób wewnętrznych w Szpitalu Dzieciątka Jezus, a w l. 1891–1923 starszym ordynatorem Szpitala Św. Ducha. Przez kilkadziesiąt lat prowadził wykłady dla asystentów przy łóżku chorego. W r. 1923 został mianowany honorowym konsultantem Szpitala Św. Ducha, a 16 XI 1924 wmurowano tablicę pamiątkową w sali szpitalnej nazwanej jego imieniem.
Znakomity internista, mający ogromną praktykę prywatną, P. reprezentował polską medycynę na naukowych zjazdach międzynarodowych w Berlinie (1890), Moskwie (1897), Madrycie (1903), Paryżu (1904, 1920, 1925), Cannes (1914). W l. 1880–1921 był współwłaścicielem i członkiem Komitetu Redakcyjnego „Gazety Lekarskiej”, a po połączeniu kilku pism lekarskich w r. 1922 w „Polską Gazetę Lekarską” został członkiem jej Warszawskiego Komitetu Redakcyjnego. Współredagował „Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej”. Był wiceprezesem Rady Nadzorczej Macierzy Szkolnej i Zarządu Tow. Internistów Polskich, członkiem m. in. Warszawskiego Tow. Naukowego (TNW), członkiem Komitetu Kasy im. Józefa Mianowskiego, Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, prezesem Tow. Lekarskiego Warszawskiego w l. 1913–16, członkiem honorowym Tow. Lekarskich: Warszawskiego, Krakowskiego, Lubelskiego, członkiem czynnym Akademii Nauk Lekarskich w Warszawie od r. 1921, Tow. Terapeutycznego w Paryżu, członkiem korespondentem paryskiej Akademii Lekarskiej (od r. 1919). Należał do inicjatorów utworzenia Wydziału Lekarskiego w Uniw. Warsz. w r. 1916 i do komisji organizacyjnej tej uczelni. Znaczne sumy przeznaczył na kasę zapomogową Tow. Lekarskiego Warszawskiego, w r. 1912 zadeklarował 10 000 rb. na założenie 2 pracowni naukowych w TNW: fizjologicznej i zoologicznej. Dla uczczenia otwarcia Uniw. Warsz. złożył w Tow. Lekarskim Warszawskim fundusz na 4 stypendia dla studentów Uniw. Warsz. na 4 lata.
Był P. autorem 107 prac, w tym ponad 60 prac dotyczyło patologii i terapii chorób narządu krążenia, a 30 to przekłady, oceny, wspomnienia. W r. 1905 otrzymał konkursową nagrodę Akademii Lekarskiej w Paryżu za prace z zakresu chorób narządu krążenia. Brał udział w tłumaczeniu pracy Th. Billrotha i F. Koeniga „Chirurgia ogólna i szczegółowa” (W. 1876 I). Dzięki bliskiej znajomości z H. Huchardem zetknął się z francuską szkołą kliniczną, której zasady stosował w praktyce. Rozwój medycyny widział w powiązaniu z rozwojem nauk przyrodniczych. W pracach swoich starał się ujmować całość interny. Ogłaszał swoje prace m. in. w „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny”, „Gazecie Lekarskiej”, „Nowinach Lekarskich”, „Polskiej Gazecie Lekarskiej”, „Pamiętniku Tow. Lekarskiego Warszawskiego”, „Zdrowiu”, „Allgemeine Medizinische Centralzeitung”, „Archiv Biologičeskich Nauk”, „Archiv général de Médicine”, „Berliner Klinische Wochenschrift”, „Bibliothek der gesammten medizinischen Wissenschaften”, „Časopis Lekařů Českých”, „Die Heilkunde”, „Revue de Médecine”, „Wiener klinische Wochenschrift”, „Zeitschrift für klinische Medizin”.
P. pisał o dżumie, chorobie Addisona, influency, ostrej prosowatej gruźlicy, guzach wzgórków czworaczych, raku żołądka, o powiązaniu zmian w układzie krążenia z włóknikowym zapaleniem płuc, ostrą prosowatą gruźlicą płuc ze szkarlatyną, influencą. W pracy o połowicznym skurczu serca („Gaz. Lek.” 1881) polemizował z Leydenem i dowiódł, że jeżeli skurcz przedwczesny serca jest zbyt słaby, to może nie wywołać fali tętna na obwodzie. Pisał o szmerach i wadach serca (tamże, 1882, 1887, 1890,1893, 1916), o zaburzeniach rytmu serca (w pracy doktorskiej) oraz o rytmie wahadłowym i cwałowym tonów serca („Gaz. Lek.” 1890, 1906). Tony serca rejestrował aparatem Antoniego Hołowińskiego, pierścieniami świetlnymi Newtona lub mikrofonem. Uważnie badał dusznicę bolesną i jej mechanizm przedstawił w pracy pt. Zwężenie i zatkanie tętnic wieńcowych serca pod względem fizyologicznym, anatomopatologicznym i klinicznym (tamże, 1883). Zajmował się dusznicą acetonową, wpływem suchego zapalenia osierdzia na powstawanie dusznicy bolesnej, samopomocą organizmu w dusznicy bolesnej, dusznicą bolesną przy zakażeniu septycznym i leczeniem dusznicy bolesnej. Pisał też o chorobach układu tętniczego: tętniakach aorty, ostrym i ostrawym zapaleniu aorty, powstawaniu stwardnienia tętnic pod wpływem przekwitania, pod wpływem wzruszeń, przemęczenia umysłowego, nikotyny i wysiłku. Zajmował się napadami częstego oddychania, dusznością związaną z niedostatecznym opróżnieniem pęcherza moczowego, zmęczeniem i wyczerpaniem serca, zaburzeniami inerwacji serca w chorobach zakaźnych i przy chorobach organicznych serca i naczyń, balneoterapią w chorobach serca, zapaleniem wsierdzia. Pisał o farmakologii środków nasercowych, jak siarczan sparteiny, strofantusa, diuretyny, heroiny, apocynum cannabinum, teocyny i chinidyny. Interesował się zagadnieniem siły życiowej.
Obok prac biograficznych (poświęconych m. in. Ignacemu Baranowskiemu, Julianowi Kosińskiemu, Konradowi Dobrskiemu, Józefowi Peszke i Alfredowi Sokołowskiemu) P. zajmował się historią medycyny. Na uroczystość stulecia Tow. Lekarskiego Warszawskiego w r. 1921 przygotował odczyt Zarys historyczny pojęć o tzw. sile życiowej (niedrukowany). Poza tym ogłosił Zarys historyczno-krytyczny postępu medycyny w zakresie terapii chorób serca i naczyń w ubiegłym stuleciu i w początku obecnego („Arch. Hist. i Filoz. Med.” 1925) i referat przedstawiony na kongresie francusko-polskim w Paryżu Aperçu historique et critique de progrès de la médecine dans le domaine de la physiologie et de la pathologie du coeur et des vaisseaux depuis de la découverte de Harvey jusqu’à nos jours („Bulletin de l’Académie de Médecine” 1925). Zmarł 16 V 1925 w Paryżu, dokąd udał się na kongres francusko-polski.
W mażeństwie (od r. 1886) z Jadwigą z Findeisenów (1868–1924), działaczką społeczną, P. miał syna Tadeusza, filologa.
Enc. Org. Supl. II, W. 1884; Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 77 (fot.); Kośmiński, Słown. lekarzów (spis prac); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (o Jadwidze Pawińskiej); – Biegański W., Medycyna wewnętrzna u nas na schyłku XIX-go wieku, „Now. Lek.” R. 17: 1905 nr 11 s. 576–7; Rutkowski J., 500-lecie najstarszego szpitala, „Życie Warsz.” 1965 nr 20 s. 4; – „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 3: 1925 nr 2 s. 164, 1972 z. 4 s. 437–42; „Biul. Izby Lek. Warsz.-Białostockiej” 1926 nr 2 s. 33–4; „Kur. Poranny” 1919 nr z 9 XI; „Lekarz Wojsk.” R. 6: 1925 s. 576; „Medycyna” T. 3: 1875 nr 3 s. 48; „Now. Lek.” R. 37: 1925 s. 952–6; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 120: 1927 s. 59–62; „Pol. Arch. Med. Wewn.” T. 2: 1925 nr 4 s. 3–9 (spis prac); „Pol. Gaz. Lek.” R. 4: 1925 s. 573–4 (fot.); „Spraw…. Tow. Nauk. Warsz.” R. 5: 1912 s. 39–43 (spis prac); „Tyg. Ilustr.” 1912 s. 1012 (fot.); „Warsz. Czas. Lek.” R. 2: 1925 nr 8 s. 362–4 (spis prac); – B. Narod.: Wycinki Dembego; Gł. B. Lek.: Kartoteka Ziembickiego, fotografie; – Materiały Red. PSB (Sporządzony przez P-ego spis jego prac z r. 1921); – Informacje Anieli Matusińskiej, wnuczki P-ego, oraz Paraf. Rzymskokatol. Św. Katarzyny w Zgierzu.
Teresa Ostrowska