Pilarski Józef (1893–1972), aktor, dyrektor Teatru Popularnego w Łodzi. Ur. 28 II w Łodzi, był synem Tomasza (zm. 1925), stolarza-modelarza, i Anny z Nowaków, robotnicy. Uczył się w miejscowej szkole miejskiej, wydalony z niej za udział w strajku szkolnym młodzieży polskiej w r. 1905. Później drogą samokształcenia zdobył wiedzę w zakresie szkoły średniej. Do zawodu aktorskiego przygotował go znany pedagog sceniczny Antoni Siemaszko. Od r. 1910 zaczął P. grać w teatrach objazdowych, m. in. pod dyrekcją Emila Chaberskiego, zaś w l. 1911–14 występował w Sosnowcu. Od r. 1914 na stałe związał się z rodzinnym miastem. W czasie pierwszej wojny światowej i w okresie międzywojennym do r. 1923 był aktorem łódzkich teatrów: «Polskiego», «Miejskiego» i «Popularnego», pozostających pod dyrekcjami: Stanisława Stanisławskiego, Franciszka Rychłowskiego, Aleksandra Zelwerowicza i Zygmunta Noskowskiego. Do najważniejszych ról P-ego należały: Chłopicki („Warszawianka” S. Wyspiańskiego), Tarnowski („Złote więzy” L. Rydla), Wicek („Wicek i Wacek” Z. Przybylskiego), Ksiądz Piotr („Dziady” A. Mickiewicza), Janusz („Pan Jowialski” A. Fredry), Boruta („Zaczarowane koło” L. Rydla), Sieciech („Bolesław Śmiały” Wyspiańskiego), Horsztyński w dramacie J. Słowackiego i wiele innych. W r. 1923, nawiązując do działalności Andrzeja Mielewskiego, twórcy i dyrektora w l. 1910–13 łódzkiego Teatru Popularnego, zorganizował w dawnej jadalni zakładów przemysłowych «I. K. Poznański» przy ul. Ogrodowej 16 Teatr Popularny, z polskim repertuarem, obejmującym wiele adaptacji utworów naszej literatury pięknej (głównie H. Sienkiewicza, W. S. Reymonta). Zdolny zespół aktorski, współpraca m. in. Jerzego Zawieyskiego sprawiły, że prowadzony przez P-ego do r. 1929 Teatr Popularny był wybitną placówką kultury w Łodzi. P. otworzył drugą scenę tego teatru w południowej części miasta, także w jadalni zakładów L. Geyera. W latach trzydziestych P. kierował objazdowym zespołem teatralnym używającym niekiedy nazwy Teatr Popularny z Łodzi.
Lata okupacji niemieckiej przeżył jako robotnik w przedsiębiorstwie ogrodniczym w Widzewie-Żdżarach pod Łodzią; uratował wówczas bibliotekę teatralną. Zaraz po wyzwoleniu Łodzi włączył się do odbudowy życia teatralnego miasta; wkrótce wszedł w skład zespołu Teatru Wojska Polskiego pod dyrekcją Władysława Krasnowieckiego, a następnie Leona Schillera. Grał wówczas Kapelana („Damy i Huzary” A. Fredry), Dozorcę („Wielkanoc” S. Otwinowskiego) i inne role. W r. 1949 przystąpił do współpracy ze zorganizowanym wówczas Teatrem Nowym w Łodzi pod dyrekcją Kazimierza Dejmka. Odnosił tu sukcesy od inauguracyjnej premiery tego teatru w roli Karhana w „Brygadzie szlifierza Karhana” V. Kani. Później wyróżnił się w takich rolach, jak: tytułowa w „Makarze Dubrawie” O. Korniejczuka, robotnika w „Niezapomnianym roku 1919” W. Wiszniewskiego, młynarza Roberta w „Henryku VI na łowach” W. Bogusławskiego, Satyknysza w „Opowieściach o Turcji” N. Hikmeta, Wróbla w „Świat się kończy” J. Kasprowicza, prof. Orlińskiego w „Maturzystach” Z. Skowrońskiego. Na jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej w r. 1964 P. zagrał Przewoźnika w wystawionym we własnej reżyserii „Moście” J. Szaniawskiego. Zmarł 9 VII 1972 w Łodzi i został pochowany na Starym cmentarzu Katolickim. Był odznaczony m. in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1960).
Pierwszą żoną P-ego była Eugenia Litwicka, drugą zaś Maria Pilarska-Blicharska; z pierwszego małżeństwa pozostawił syna Wojciecha, aktora Teatru Nowego.
Almanach Sceny Polskiej 1971/2 s. 180–1; – Czanerle M., Teatr pokolenia, Ł. 1964 (fot.); Gomolicki L., Pół wieku na scenie, „Odgłosy” (Ł.) 1964 nr 9 s. 8 (fot.); Kaszyński S., Teatr łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Koprowski J., O Józefie Pilarskim, „Teatr” 1964 nr 4 s. 15 (fot.); Lipiec W., Portret aktora, „Nasza Scena” 1964/5 nr 2 s. 29–36; – „Nasza Scena” 1959–1966 (zwłaszcza nr 3 z r. 1963/4, poświęcony w całości P-emu, fot.); „Teatr” 1972 nr 20 s. 16; – Prasa codzienna łódzka z l. 1945–72; – Państw. Teatr Nowy w Ł. Dz. Literacki: Dokumentacja artystyczna, prasowa, fotograficzna i fonograficzna oraz teka akt osobowych, sygn. 32.
Roman Kaczmarek