Poniatowski Józef h. Ciołek (1762–1845), pułkownik wojsk polskich, właściciel ziemski na Ukrainie, przemysłowiec. Pochodził z litewskiej linii Ciołków Poniatowskich, był wnukiem Nikodema Tadeusza, cześnika mścisławskiego, najstarszym z czworga dzieci Ignacego i jego drugiej żony Anny z Jaksów Małachowskich (1748–1836). Ojciec Ignacy (1707–1796?) przeniósł się na Ukrainę, gdzie w bardzo krótkim czasie stał się właścicielem znacznego majątku złożonego ze wsi: Tursów, Kulczyny, Pieczyska, Wolica i Kupiel. W r. 1750 został cześnikiem żytomierskim, w r. 1787 chorążym lubelskim. W r. 1766 otrzymał rangę królewskiego generał-adiutanta. Był kawalerem Orderu Św. Stanisława. Z pierwszego związku (z Markowską) nie miał potomstwa. Druga żona, o 40 lat młodsza od męża (ślub 1761), wniosła mu 30 tys. złp. posagu, a później odziedziczyła (1804?) dom we Lwowie («Pałac biskupa Cieszkowskiego»).

P., urodzony na Ukrainie, został wysłany na naukę i wychowanie do Warszawy. Mając 14 lat wyjechał za granicę. Prawdopodobnie służył wówczas w wojsku pruskim (6 lat), a następnie w wojsku rosyjskim. Wiadomo, że znajdował się w świcie G. A. Potiomkina i że uczestniczył w wyprawie oczakowskiej (1788). Rzemiosło wojskowe doskonalił później w szeregach kawalerii polskiej jako adiutant swego dalekiego krewnego księcia Józefa Poniatowskiego. Dn. 6 XI 1789 awansował w 2 ukraińskiej brygadzie kawalerii narodowej Michała Wielhorskiego z rotmistrza na majora. W czasie pełnienia służby w pierwszej linii straży pogranicznej na Ukrainie zbierał informacje o ruchach wojsk rosyjskich. W jednym z meldunków ze Szpoły donosił 16 XII 1791: «Powszechnie jest jednakowoż w Rosji mowa, że aby tylko z Portę pokój stanął, całe wojsko na Polskę pójdzie». W miesiącu lutym 1792 na rozkaz Tadeusza Kościuszki brał udział w przegrupowywaniu oddziałów znajdujących się nad granicą. W kwietniu i pierwszej połowie maja t. r., stacjonując nadal w Szpole i dowodząc trzema szwadronami kawalerii narodowej ze swej macierzystej brygady, obecnie komendy Stanisława Mokronowskiego, utrzymywał posterunki graniczne na odcinku od Targowicy nad Siniuchą do Woronówki nad Dnieprem. Dn. 14 V 1792 przeszedł pod komendę księcia Józefa Poniatowskiego, spod której niebawem przeniesiony został do dywizji gen. M. Wielhorskiego. W liście do księcia Józefa Poniatowskiego z dn. 15 V król pisał w sprawie P-ego: «Powiedz majorowi Poniatowskiemu, że z uwagi na jego dobrą wolę i na świadectwa, które mi są dawane na jego korzyść (z których duża część pochodzi od Ciebie), że mu przeznaczam pułk wiernych kozaków, skoro on tego pragnie tak gorąco. Ten nowy dowód mojej życzliwości skłoni go napewno do wysiłków, aby dobrze zasłużyć się Ojczyźnie». Dn. 26 V P. awansował do stopnia pułkownika. W tym czasie, po rozpoczęciu działań wojennych, P. odcięty został od gen. M. Wielhorskiego i przedzierał się z oddziałem zebranych nadwornych milicji i kozaków; dn. 31 V dotarł pod Ułanowem do dywizji gen. T. Kościuszki. Dn. 4 VI objął dowództwo nad formowanym przez siebie 2 pułkiem «wiernych kozaków», a już 9 VI wysłany został z kombinowanym oddziałem złożonym z własnych kozaków i żołnierzy innych jednostek kawalerii w kierunku na Białopole, z zadaniem schwytania hetmana Ksawerego Branickiego, który miał przebywać w tych okolicach. W drodze powrotnej do obozu (11 VI) znalazł się ze swym oddziałem w potyczce pod Motowidłówką. Brał udział w bitwie pod Zieleńcami (wg A. M. Skałkowskiego). Był też jednym z pierwszych, obok księcia Józefa i T. Kościuszki, którzy otrzymali złote medale Orderu Virtuti Militari (wręczone 25 VI w Ostrogu). Po zawieszeniu broni pułk P-ego został wraz z dywizją księcia Józefa Poniatowskiego przeniesiony do Wielkopolski. P. wycofał się wówczas z czynnej służby wojskowej (1793). W r. 1795 był u boku Stanisława Augusta. Cieszył się zapewne jego zaufaniem, skoro został wysłany do Grodna w celu sprawdzenia stanu zamku grodzieńskiego, przeznaczonego na rezydencję królewską. Był prawdopodobnie w orszaku królewskim.

Po śmierci Stanisława Augusta P. wrócił na Ukrainę i tam osiadł na stałe. Za niewielką sumę nabył znaczne dobra od bratanka królewskiego Stanisława Poniatowskiego. Ich centrum stanowiła Tahańcza wraz z pobliskimi wsiami: Mielniki, Holaki, Kluczniki w pow. kaniowskim; w r. 1818 kupił dobra Pszeniczniki (także w pow. kaniowskim). Ponadto posiadał w okolicach Odessy duży kompleks ziem koło Janówki i Poniatówki. Właściciel klucza tahanieckiego, cieszył się opinią znakomitego gospodarza, a wg synowej Dionizji z Iwanowskich: «ani podobna Tahańcza do reszty Ukrainy. Dostatek jakiego ani widać nigdzie i wyższe nierównie rozwinięcie umysłowe». P. był właścicielem nie tylko majątków ziemskich, ale i zakładów przemysłowych. Ok. r. 1800 założył wielką manufakturę sukna, w której obok angielskich majstrów pracowało podobno ok. 1 000 robotników. Miał ponadto fabrykę safianów i jedyną wówczas (1842) na Prawobrzeżnej Ukrainie cukrownię «Troszczyn». W latach trzydziestych i czterdziestych zarządzał tymi majątkami w zastępstwie ojca prawdopodobnie syn Dariusz (1806–1867). Z inicjatywy P-ego została wybudowana w Tahańczy w r. 1803 kaplica katolicka należąca do parafii Bohusław. P. wyróżniał się też dobroczynnością: przeznaczył 3 II 1844 stypendium wynoszące 72 800 zł dla ubogich uczniów pochodzących ze szlachty guberni lubelskiej. W ostatnich latach życia pisał Pamiętniki, w których przedstawił «same wypadki, czyny drugich i czyste fakta, bez żadnego względu egotycznego» („Przegl. Nauk.” 1846). Nie zostały one jednak nigdzie opublikowane, a los ich nie jest znany. Antonina Mrozowicka, cioteczna siostra P-ego, tak scharakteryzowała osobowość swojego kuzyna: «Był to może ostatni zabytek dawnego Polaka, hojny, wspaniały, odważny, jak sam powiadał okrutny i rozpustny, grzeczny i światły, figlarny, zamiłowany w gospodarstwie…». Zmarł 10 V 1845 w Tahańczy (Mrozowicka podaje datę 16 V).

Z małżeństwa zawartego ok. r. 1792 z Julią z Grocholskich, córką Franciszka (zob.), P. miał podobno szesnaścioro dzieci, z których ośmioro zmarło przed dojściem do pełnoletności. Najstarszy z synów Eugeniusz (ur. 1794), ożeniony z wnuczką Szczęsnego Potockiego Adelą Kossakowską, był kamerjunkrem dworu rosyjskiego i marszałkiem szlachty powiatu bohusławskiego (1830), młodszy Maurycy Lambert (1796–1878) w siedemdziesiątym roku życia ożenił się z Elżbietą z Grabowskich. Brał udział w wojnie 1812 r. jako oficer rosyjski, a w l. 1813–14 wraz z armią rosyjską przebywał w Paryżu. Dlatego też w owym czasie kursowały na Ukrainie wiersze, w których Maurycemu Poniatowskiemu przeciwstawiano bohaterską śmierć jego imiennika w Elsterze. W latach czterdziestych jako marszałek pow. kijowskiego był pomocny ubogiej szlachcie przy udowodnieniu szlacheckiego rodowodu. August – pułkownik wojsk rosyjskich – służył jako adiutant u boku w. księcia Michała Pawłowicza. W latach późniejszych gospodarował w majątkach ojca na stepach pod Odessą. Z jego inicjatywy wybudowano w Tahańczy (1849) cerkiew Pokrowską. Cezary (1803–1875) był ożeniony z Olgą Świejkowską, natomiast Dariusz (najmłodszy z synów P-ego) z Dionizją z Iwanowskich (zob.). Ponieważ wszyscy bracia Poniatowscy zmarli bezpotomnie, majątek przeszedł w ręce rodzin ich sióstr: Matyldy, żony gen. Józefa Szymanowskiego (ich jedyna córka wyszła za mąż za Adama Szembeka), i Aurory, która poślubiła zamożnego rosyjskiego arystokratę katolika Buturlina. Łożyli oni wielkie sumy na zakon zmartwychwstańców. W ręce Buturlinów przeszła Tahańcza oraz fabryki sukna i safianów, które pod koniec XIX w. przestały istnieć. Część ziem po Maurycym stała się własnością jego żony Elżbiety, a później – Baworowskich i Starzeńskich.

Portret P-ego, nieznanego malarza, w zbiorach prywatnych Aleksandra Małachowskiego w Międzylesiu koło Warszawy; – Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Enc. Org.; Słown. Geogr., (Pszeniczniki, Tahańcza, Troszczyn); Boniecki (Grocholscy); Uruski; Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa; – Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 13; [Iwanowski E.] Heleniusz, Listki wichrem z Ukrainy do Krakowa przyniesione, Kr. 1902 III 57; tenże, Wspomnienia polskich czasów dawnych i późniejszych, Lw. 1894 s. 134–5; Jędrzejowicz J., Noce ukraińskie albo rodowód geniusza, W. 1972 s. 292; Łojek J., Upadek Konstytucji 3 maja, Kr. 1976; Mościcki H., Wysiedlanie szlachty na Litwie i Rusi przez rząd rosyjski, W.–Wil. 1920; [Rolle J.] Dr Antoni J., Gawędy historyczne, Kr. 1966 II; tenże, Stanisław August w Grodnie, „Przew. Nauk. i Liter.” T. 3: 1875 z. 5 s. 464; Serczyk W. A., Historia Ukrainy, Kr. 1979; Skałkowski A. M., Książę Józef, Bytom 1913; Ułaszyn H., Kontrakty kijowskie. Szkic historyczno-obyczajowy 1798–1898, Pet. 1900 s. 40; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1920 I; Żywirska M., Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta, W. 1975; – Listy Dyonizyi Poniatowskiej do Bohdana i Józefa Zaleskich, Kr. 1900 I 199–203; Listy króla do Bukatego, w: Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Wyd. W. Kalinka, P. 1868 s. 216; Olizar G., Pamiętniki 1798–1865, Lw. 1892 s. 143; Stanisław August i książę Józef Poniatowski w świetle własnej korespondencji, Wyd. B. Dembiński, Lw. 1904; Tadeusza Kościuszki dwie relacje o kampanii polsko-rosyjskiej 1792 roku, Wyd. P. Bańkowski, W. 1964 s. 40, 43; Wspomnienie o Józefie Poniatowskim, „Przegl. Nauk.” T. 1: 1846 nr 6 s. 189–90; – „Gaz. Lwow.” 1845 nr 82; „Kur. Warsz.” 1845 nr 175, 1846 nr 49; – Łoza S., Virtuti Militari 1792–1819, (mszp. w posiadaniu Z. Zacharewicza); – B. Jag.: rkp. 7825 IV k. 13v. (Notatka biogr. o P-m, napisana przez W. Górskiego); B. PAN w Kr.: rkp. 2385 k. 30 (J. A. Wadowski, Znakomitsze osoby w dziejach Lublina na wzmiankę zasługujące sposobem abecadłowym spisane); – Arch. rodziny Małachowskich w posiadaniu Aleksandra Małachowskiego (wykorzystano w biogramie notatkę biogr. Antoniny Mrozowickiej do portretu P-ego, kwiecień 1845, oraz „Kronikę rodu Jaksów na Kozłowem Małachowie Małachowskkich h. Gryf…”, napisaną przez B. H. Małachowskiego, Kr. 1928).

Elżbieta Orman