Popowski Józef, pseud. Eugeniusz Nowina, krypt. J. P., Ein Reichsrathabgeordneter (1841–1910), powstaniec i Sybirak, galicyjski działacz i publicysta polityczno-wojskowy, poseł do Sejmu Krajowego i do Rady Państwa. Ur. w Zalewańczyźnie (Zaliwańszczyźnie) w pow. winnickim na Podolu, był najstarszym synem Juliana (zm. 1862), zamożnego właściciela ziemskiego w pow. winnickim i skwirskim, członka komitetu włościańskiego gub. kijowskiej. Po nauce domowej (bez gimnazjum) i złożeniu egzaminu studiował w l. 1858–61 wraz z młodszym bratem Julianem na wydziale fizyczno-matematycznym uniwersytetu kijowskiego. W tym czasie był pod wpływem Włodzimierza Antonowicza i Tadeusza Rylskiego, należał do kółka wydającego pisemko „Publicystyka” i zapewne był członkiem Związku Trojnickiego. Po śmierci ojca obaj synowie przejęli Zalewańczyznę, gdzie podjęli budowę cukrowni zakończoną niepowodzeniem. W poł. 1861 r. Józef wyjechał z Kijowa do Paryża, gdzie jesienią złożył egzaminy do «L’École d’Application d’État-Major» w St.-Cyr, pragnąc przygotować się do spodziewanego powstania. Zetknął się wówczas z gen. Józefem Wysockim, który ułatwił mu naukę wojskową. W styczniu 1863 P. opuścił Paryż i udał się do Kijowa, podobno z poleceniem gen. Wysockiego rozpoczęcia prac przygotowawczych do powstania. W Kijowie nawiązał kontakt z Komitetem Prowincjonalnym na Rusi i otrzymał zadanie przygotowania powstania w pow. skwirskim, gdzie w rodzinnej wsi Samhorodek gospodarował brat Julian. P. działał energicznie, ale mało oględnie, agitując zarówno bogate ziemiaństwo (m. in. ks. Radziwiłła), jak i chłopów polskich i ukraińskich oraz służbę folwarczną i domową. Po kilku tygodniach propagandy został 14 III 1863 wraz z innymi aresztowany wskutek zdrady prowokatora M. Grzymały-Grudzińskiego (już w listopadzie 1862 denuncjował P-ego agent carski w Paryżu Julian Aleksander Bałaszewicz-Potocki), co zadało poważny cios organizacji powstańczej na Ukrainie. Osadzony w cytadeli kijowskiej spędził w więzienia ponad dwa lata, w śledztwie nie załamał się i nikogo nie wydał. W marcu 1863 został skazany na karę śmierci, ale dzięki staraniom matki w Petersburgu i u kijowskiego gen. gub. N. N. Annenkowa otrzymał zamianę wyroku na dożywotnie ciężkie roboty w syberyjskich kopalniach. Etapem przez Tomsk (gdzie zaprzyjaźnił się z Wacławem Lasockim) dotarł do Irkucka, skąd po 9 miesiącach więzienia przeniesiono go do salin w Usolju, gdzie mieszkał razem z Jakubem Gieysztorem. W r. 1868 amnestia uwolniła P-ego z ciężkich robót i umożliwiła zamieszkanie w Irkucku, a w r. 1871 dzięki kolejnej amnestii został przeniesiony na osiedlenie do Permu, wreszcie w r. 1875 uzyskał amnestię całkowitą – zwolnienie z poddaństwa rosyjskiego i prawo opuszczenia Rosji bez możliwości powrotu.
Jeszcze na zesłaniu w Irkucku i w Permie P. zajął się problematyką społeczno-polityczną i wojskową. Tłumaczył „Essays” T. B. Macaulaya, napisał Przyczyny i skutki nierządu Polski (Lw. 1875) oraz O znaczeniu wielkich ludzi w nowożytnych społeczeństwach (W. 1875). Po wojnie 1866 r. doszedł do przekonania, że przyszłość polityczna Polski leży we współpracy z Austrią. W Permie napisał w październiku 1871 broszurę Polska z Austrią (druk w: Pisma wojskowe i polityczne, Kr. 1885), w której odrzucał koncepcję spisków insurekcyjnych i opowiadał się za zjednoczeniem ziem polskich przez Austrię. Krytycznie pisał o uleganiu przez Czechów wpływom panslawistycznym (m. in. w artykule w „Messager d’Orient” w r. 1875). Toteż po opuszczeniu Rosji osiadł w Galicji, uzyskał austriacką naturalizację, a wierząc w bliską wojnę austriacko-rosyjską wstąpił w r. 1876 do wojska austriackiego jako kadet 2 p. ułanów w Tarnowie. Jego celem było dostanie się do austriackiego sztabu generalnego, w nadziei, że będzie mógł odegrać wybitniejszą rolę dzięki znajomości Rosji. Służył w oddziałach liniowych jako porucznik i nadporucznik ułanów (m. in. w Wadowicach), w r. 1879 odrzucono jego podanie o przyjęcie do akademii sztabu generalnego i dopiero wysoka ocena na manewrach 1880 r. otworzyła mu drogę. Po roku nauki, mimo bardzo dobrych wyników, przed ukończeniem kursu został odesłany do pułku. Wówczas rozpoczął publicystykę wojskową, w której dowodził, że skoro sprawa polska jest piętą achillesową Rosji, to tylko jej podniesienie umożliwi Austrii zwycięstwo w przyszłej wojnie (Hauptziel des oesterreichisch-russischen Krieges der Zukunft, Leipzig 1883, tłum. pol. Główny cel przyszłej austriacko-rosyjskiej wojny w: Pisma wojskowe i polityczne, Kr. 1885 s. 43–100) oraz analizował znaczenie Polesia jako teatru walk (Entsumpfungsarbeiten in dem Polesie, Wien 1884, odczyt wygłoszony w «Militär-Wissenschaftlichen Vereine» w Kr. 20 III 1884). Ogłosił też cykl artykułów o pospolitym ruszeniu w Europie i w Austro-Węgrzech („Gaz. Krak.” 1884). Publikacje te zwróciły na P-ego uwagę teoretyków wojskowych i były omawiane w wojskowej i politycznej prasie austriackiej, niemieckiej, rosyjskiej i francuskiej. Zachęcony tym podjął P. raz jeszcze próbę kontynuowania nauki w akademii sztabu generalnego – po niepowodzeniu dalszą służbę w wojsku uznał za bezcelową, w r. 1884 wziął dymisję jako major 3 p. ułanów landwery i zamieszkał w Krakowie.
To, czego nie dokonał w wojsku, postanowił P. zrealizować przez udział w galicyjskim i austriackim życiu politycznym. Uważał, że «polski patriota może i musi być zarazem lojalnym Austriakiem». W r. 1885 ogłosił Pisma wojskowe i polityczne oraz Listy o Francji (przedruk z „Gaz. Krak.”), które prezentowały P-ego galicyjskim kołom politycznym. W l. 1885–1907 był posłem do Rady Państwa w Wiedniu z kurii gmin wiejskich okręgu Wadowice-Myślenice (do r. 1897) i kurii wielkiej własności z okręgu Bochnia-Wieliczka-Brzesko (od r. 1898). W l. 1892–5 był także posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego z okręgu gmin wiejskich w Myślenicach. W parlamencie wiedeńskim należał do Koła Polskiego. W sejmie i Radzie Państwa zabierał głos w sprawach budownictwa wodnego, melioracji i regulacji rzek, budowy linii kolejowych, szkolnictwa. Przede wszystkim jednak zajmował się sprawami wojskowymi: budową koszar, organizacją landwery, stanem zdrowotności armii (20 X 1887), a w komisji budżetowej Rady Państwa miał referat obrony krajowej. Uważany za parlamentarnego eksperta wojskowego wybierany był kilkakrotnie do wspólnych Delegacji i referował na ich sesjach sprawy wojskowe. Swe stanowisko posła do Rady Państwa i stosunki z austriackimi kołami polityczno-wojskowymi wykorzystywał na rzecz gospodarki galicyjskiej, a zwłaszcza do lokowania austriackich zamówień wojskowych w zakładach przemysłowych Galicji (np. w Sanockiej Fabryce Wagonów w l. 1902–3). Wraz z Kołem Polskim całkowicie popierał politykę wojskową Wiednia i przedłużenie ugody z Węgrami (1887). Ostro natomiast krytykował rusofilizm i panslawistyczne tendencje Młodoczechów (np. 27 VI 1891) oraz ich politykę opozycji wobec Wiednia, czemu dał wyraz w broszurze Sprzeczne prądy (Lw. 1893). Politycznie związany był z konserwatystami krakowskimi, od r. 1896 należał do Klubu Konserwatywnego w Krakowie. Jako austrofil opowiadał się za aktywną polityką Wiednia na Bałkanach w celu wyparcia wpływów rosyjskich z Bułgarii i Serbii (Polityka wschodnia Austro-Węgier, Lw. 1887), idealizował polityków węgierskich, zwłaszcza O. Andrassy’ego za przymierze z Niemcami (Kallay o Andrassym, „Przegl. Pol.” 1891 i odb. Kr. 1892), uświadamiał panslawistyczne niebezpieczeństwo (Narodowość – Rasa. Słowiaństwo – Panslawizm, „Przegl. Pol.” i odb. Kr. 1893 oraz w języku niemieckim Nationalität – Race. Slavismus – Panslavismus, Wien 1893). W swej programowej Polityce polsko-austriackiej (Lw. 1899) ponowił argumenty na rzecz współpracy z Wiedniem. P. kierował się przekonaniem, że przyszłość Austrii jako mocarstwa zależy od zwycięskiego przeciwstawienia się ekspansji Rosji, a zatem Wiedeń powinien wyciągnąć z tego polityczno-wojskowe wnioski, zaś społeczeństwo polskie we własnym interesie działać na rzecz wzmocnienia monarchii habsburskiej. W tym duchu przez blisko 40 lat starał się oddziaływać swymi politycznymi publikacjami, które przyniosły mu pewien międzynarodowy rozgłos.
W związku z powstaniem trójprzymierza oraz narastającym antagonizmem Austro-Węgier i Niemiec z Rosją starał się P. wpływać na utrzymanie izolacji politycznej Rosji. Na przełomie l. 1890–1 napisał O przymierzu francusko-rosyjskim („Przegl. Pol.” i odb. Kr. 1891) przetłumaczoną na język niemiecki (Die französisch-russische Allianz, Wien 1892) oraz francuski (Que deviendront les colonies françaises dans l’éventualité d’un conflit Franco-Russe avec la Triple Alliance?, Paris 1892), w której podobnie jak część niemieckich i francuskich autorów polityczno-wojskowych dowodził, że Rosja nie przedstawia dla Francji większej wartości jako sojuszniczka. Perspektywę dla Francji widział P. w jej ekspansji kolonialnej, głównie w północnej Afryce. Te poglądy rozwinął w Considérations sur la nécessité d’un programme de la politique coloniale française (Vienne 1902). Znaczne zainteresowanie wywołała jego rozprawa polityczna Antagonismus der englischen und russischen Interessen in Asien. Ein militärpolitische Studie (Wien 1890), częściowo poprzednio ogłoszona w „Przeglądzie Polskim” (pt. Anglia i Rosja w Azji, 1889–90) oraz przetłumaczona na język angielski (The rival powers in Central Asia, London 1893) i szeroko omawiana w politycznej i wojskowej publicystyce rosyjskiej, angielskiej, niemieckiej i francuskiej. P. charakteryzując ekspansję terytorialną Rosji w Azji, a zwłaszcza dążenie do opanowania Afganistanu, podkreślał niebezpieczeństwo zagrażające Indiom i Persji. Tę argumentację rozwinął w broszurze Anglia i trójprzymierze (Kr. 1896 i w języku niemieckim: England und die Triple-Alliance, Wien 1896) dodatkowo zwracając uwagę na rosyjskie plany opanowania cieśnin czarnomorskich i wyprowadzenia floty na Morze Śródziemne. Służyło to konkluzji, że osamotniona Anglia, rywalizująca z Francją, a przede wszystkim z Rosją, powinna szukać zabezpieczenia swych politycznych i gospodarczych interesów w sojuszu z państwami trójprzymierza. Na zagrożenie ze strony Rosji wskazywał też w Politycznym położeniu Europy w końcu XIX wieku (Kr. 1895 i w języku niemieckim: Die politische Lage Europas an Ausgange des 19. Jahrhunderts, Wien 1895). Z opiniami P-ego polemizowali angielscy izolacjoniści (m. in. E. J. Dillon w „Contemporary Review” w listopadzie 1895). Po klęsce Rosji w wojnie z Japonią krytycznie ocenił możliwość przekształcenia Rosji w nowoczesne państwo (Polityczne położenie świata na początku XX wieku, W. 1906).
W l. 1892–5 stał P. na czele komitetu organizującego przytulisko weteranów powstania 1863/4 w Krakowie, w r. 1897 był przewodniczącym Tow. Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863–4 w Krakowie. W okresie rządów Kazimierza Badeniego bez powodzenia starał się P. wspólnie z Antonim Chamcem o powołanie Włodzimierza Antonowicza na katedrę historii Ukrainy na Uniw. Lwow. W r. 1901 przedłożył rządowi memoriał w sprawie Wawelu. Pisał do „Przeglądu Polskiego”, „Gazety Krakowskiej”, „Dziennika Polskiego”, „Österreichisch-Ungarische Revue”. Uchodził za oryginała. Zmarł w Krakowie 24 VI 1910 po długiej chorobie, tknięty paraliżem; pochowany został na cmentarzu Rakowickim.
Enc. Org.; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Bar, Słown. pseudonimów; Słown. Geogr., X 248 (Samhorodek); Misiewicz S., Repertorium czynności galicyjskiego sejmu krajowego od r. 1889 po r. 1895, Lw. 1896 III; – Chołodecki, Księga pamiątkowa, s. 334; Dubiecki M., Młodzież polska na Uniwersytecie Kijowskim przed rokiem 1863, Kijów 1909 s. 67 (fot), 80; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914, Wyd. 2. W. 1933; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii. Kr. 1928; Kolmer G., Parlament und Verfassung in Österreich, Wien 1907–9 IV–V; Tabiś J., Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kr. 1974; – [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979; Chłędowski K., Pamiętniki, Kr. 1957 II; Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857–1865, Wil. 1921 II; Iwański A, Pamiętnik 1832–1876, W. 1968; Kalinowski J.. Wspomnienia 1835–1877, L. 1965; Kopiec wspomnień, Kr. 1964; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933–4 I–II (fot.); Libelt K., Listy, W. 1978; Limanowski B., Pamiętniki (1870–1907), W. 1958; O życiu młodzieży kijowskiej przed r. 1863, Lw. 1884 s. 12–13: [Popowski J.], Działalność posła Józefa Popowskiego w Radzie Państwa, Kr. 1891; Powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty. Ruch społeczno-polityczny na Ukrainie w r. 1863–1864 r., Kijów 1964; Skąpski A., Filipowski A., Krzyżanowski S., Nadziei promienie…, Kr. 1978; Spraw. Stenogr. sejmu krajowego galicyjskiego, 1892–5; Stenographische Protokolle über die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten des österreichischen Reichsrathes, Wien 1885–1907; Syroczyński L., Z przed 50 lat. Wspomnienie b. studenta Kijowskiego Uniwersytetu, Lw. 1914; Szematyzmy Król. Galicji, 1885–1907; – „Czas” 1910 nr 285, 287; „Gaz. Lwow.” 1910 nr 144, 1923 nr 16; „Nowa Reforma” 1910 nr 284, 285, 287; „Ruch Społ.” 1898 nr 13–14 s. 240; „Unia” 1887 nr 22; – B. Jag.: rkp. 7889, 8077, 8081, 8083, 8086; B. Narod.: rkp. 2840, 2842; B. PAN w Kr.: rkp. 2324, 3712, 6814, 6973, 6975–6980.
Jerzy Zdrada