Potocki Józef h. Pilawa (ok. 1695–1764), starosta szczerzecki i czorsztyński, kasztelan lwowski. Był starszym synem Aleksandra Jana, woj. smoleńskiego i jego drugiej żony Teresy z Tarłów, bratem Antoniego, woj. bełskiego (zob.).
W młodości P. odbył podróże do Niemiec i Francji, skąd wrócił «różnych języków umiejętnością i sztuk kawalerskich biegłością wydoskonalony» (K. Niesiecki). Po śmierci ojca (1714) otrzymał star. szczerzeckie w ziemi lwowskiej, odstąpione mu przez matkę, która posiadała na nie ius communicativum. W r. 1718 marszałkował sejmikowi przedsejmowemu ziemi halickiej; został też wtedy wybrany na posła na sejm, odbywający się t. r. w Grodnie. W późniejszych latach panowania Augusta II stronił od aktywnego udziału w życiu publicznym. W r. 1733 był posłem na konwokację z woj. sandomierskiego. Został wówczas powołany do rady przy boku prymasa na okres bezkrólewia i podpisał 27 IV t. r. akt konfederacji generalnej. Był już wtedy rotmistrzem chorągwi pancernej wojsk kor. Za Augusta III również pozostawał na uboczu, nie włączając się w nurt walki toczonej z «familią» przez stronnictwo «patriotyczne» Potockich. W okresie usilnych starań dworu i «familii» o przeprowadzenie reform wojskowo-skarbowych w r. 1744 P. uczestniczył w burzliwych obradach sejmu zwyczajnego w Grodnie jako poseł z woj. sandomierskiego. Został wówczas wybrany na deputata do konstytucyj z prowincji małopolskiej. Diariusz tego sejmu nie zawiera jednak śladów jego przemówień; brakuje nadto dowodów jego współpracy z hetmanem w. kor. Józefem Potockim i bratem Antonim, którzy przyczynili się do udaremnienia tego sejmu. Podczas sejmu 1746 r. był rekomendowany przez posła kijowskiego Franciszka Jałowickiego królewskiej łasce rozdawniczej.
Dyplomaci francuscy okazywali wobec P-ego umiarkowane zainteresowanie. L. A. Duperron de Castéra zamieścił P-ego w wykazie właścicieli główniejszych fortun w rodzie Potockich, szacując jego roczny dochód na 14 000 dukatów. Dn. 21 VI 1760 P. otrzymał kasztelanię lwowską. Do wyjednania dla niego tego urzędu przyczynił się ambasador francuski A. R. Paulmy ze względu na zasługi jego brata dla polityki Francji w Polsce. T. r. uzyskał P. również Order Orła Białego. Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III P. zagaił 6 II 1764 sejmik przedkonwokacyjny woj. ruskiego w Sądowej Wiszni i jego uchwałą został powołany do grona sędziów kapturowych ziemi lwowskiej. Podpisał także akt konfederacji woj. ruskiego. Potem prezydował sądom kapturowym, które zaczęły się na ratuszu lwowskim 19 III i trwały do 25 X.
P. był właścicielem m. in. Monasterzysk w ziemi halickiej i Dmitrowic w ziemi lwowskiej oraz Jurkówki w pobliżu Jampola. Duże dochody czerpał z posiadanych królewszczyzn. Obok star. szczerzeckiego, w którym miał nadto 2 sołectwa (Dobrzany, Brodki), trzymał P. star. czorsztyńskie (od ok. r. 1740), był posesorem sołectw we wsi Sokolniki (star. lelowskie, 1742) i Dmitrz oraz wsi Sołonki i Żyrawki w star. lwowskim. W r. 1720 i później w l. 1743–62 prowadził P. z gromadami wsi, posesorami sołectw i wójtostw w swych starostwach liczne procesy. W star. szczerzeckim wyjątkowo często dochodziło do zatargów z gromadą Humieniec, która pozywała P-ego o wyciąganie nadmiernych świadczeń, stosowanie ucisku i samowolę jego urzędników. P. ze swej strony występował przeciw tej gromadzie o przywłaszczanie łanów i zaleganie ze świadczeniami (w r. 1755 obliczano zaległość na sumę 45 000 złp.). O bezprawne przyłączanie do folwarków pól i łąk gromadzkich skarżyły P-ego wsie Sołonka i Żyrawka (1750–2). W star. czorsztyńskim trwały nieustanne konflikty z posesorami sołectw i wójtostw, których P. pozywał o zabór gruntów starościńskich, wycinanie lasów, wystawianie browarów i karczem itp. W r. 1762 za konsensem przejął od krewnego Mikołaja Potockiego starostwo kaniowskie. Ulubioną siedzibą P-ego była Siemianówka w star. szczerzeckim. Odnowił w tej posiadłości ufundowany przez rodziców kościół, a potem wstawił w nim nagrobek matki. Zmarł 21 XII 1764. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 28 XII w kościele Dominikanów we Lwowie.
P. żonaty był dwukrotnie. Jego pierwszą żoną była Konstancja, córka woj. inflanckiego Antoniego Morsztyna (zob.), drugą (od r. 1736) – Pelagia, córka Jerzego Potockiego, star. grabowieckiego i tłumackiego. Z pierwszą żoną miał córkę Mariannę, żonę Stanisława Małachowskiego, star. wąwolnickiego. Z drugiego związku pozostawił córkę Pelagię Mariannę, żonę Zygmunta Grabowskiego (zob.), oraz siedmiu synów: Ignacego, star. kaniowskiego (zob.), Józefa Makarego (zm. 1821), star. halickiego i czorsztyńskiego, Dominika (zm. 1803), star. sokolnickiego, Piotra, star. szczerzeckiego (zob.), bliźnięta Pawła, scholastyka łuckiego, kanonika krakowskiego, i Kajetana (zm. 1793), kanonika gnieźnieńskiego i krakowskiego, oraz Jana (zm. po 1799), star. kaniowskiego, który w r. 1792 uformował pułk wiernych Kozaków. Pelagia Potocka, dama austriackiego Krzyża Gwiaździstego, przeżyła męża o lat 30 (zm. po 1794). W wychowaniu synów pomagała jej siostra Katarzyna Kossakowska (zob.).
Estreicher; Borkowski, Almanach, s. 735, 760; Dworzaczek, tabl. 142; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 235–6; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XIV 93–4; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy, Lw. 1938; – Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1911 II; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Akta grodz. i ziem., XXIII, XXV; Diariusze sejmowe z w. XVIII, II; Księgi referendarii koronnej z czasów saskich, Sumariusz, W. 1969–70 I–II; Pamiętnik dziejów polskich…, Zebrał S. Barącz, Lw. 1855; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1913 II; Vol. leg., VI 596, 606; – AGAD: Arch. Roskie, XXX/6, XXXIX/54, XXXIX/83–88, XXXIX/99, XLIX/8, LX/141 (korespondencja P-ego); B. Narod.: rkp. 3243, 3255; B. Ossol.: rkp. 453, 2658, 11834, 11856.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska