Prozor Józef h. własnego (1723–1788), działacz sejmikowy, wojewoda witebski. Ur. 14 III w Bobcinie na Żmudzi, był synem Stanisława (zm. ok. 1756), podstolego, a potem wojskiego kowieńskiego, i jego pierwszej żony Róży z Siruciów.
Po wstępnej nauce w Królewcu, gdzie przebywał w l. 1734–6 (rezydował tam wówczas Stanisław Leszczyński), od 17 VI 1737 kształcił się w Akademii Rycerskiej w Lunéville, którą opuścił w r. 1741. Prócz świadectwa szkolnego (7 VIII 1741) wyjeżdżając z Lotarygnii otrzymał od Stanisława Leszczyńskiego patent na porucznika piechoty Księstw Lotaryngii i Baru. To tytularne wyróżnienie miało mu zapewne ułatwić awanse w Rzpltej. Naprawdę w zrobieniu kariery pomógł P-owi wuj, kaszt. witebski Szymon Siruć, który trzymając się do czasu «familii», następnie zaś klamki dworskiej, wyrabiał awanse siostrzeńcowi. W listopadzie 1747 P. był już prawdopodobnie second-majorem regimentu hetmana polnego lit. Michała Massalskiego. Będąc star. kowieńskim Siruć powierzył P-owi obowiązki podstarościego (sprawował je najpóźniej od r. 1752). Dn. 2 I 1751 P. awansował w swym regimencie na majora, 26 V 1755 został wojskim kowieńskim (po rezygnacji ojca), a 16 II 1756 obersztelejtnantem JKM. Latem 1756 uzyskał mandat z Kowna na odwołany później sejm, w r. 1758 z tegoż Kowna posłował na sejm warszawski. W marcu 1759 (podobnie w r. 1762) asystował królewiczowi Karolowi, kiedy w drodze do Mitawy zatrzymał się on w Czerwonym Dworze u Zabiełłów. Na cześć królewicza dał P. imię Karola najstarszemu synowi. Dn. 2 XII 1762 P. został generał-majorem wojsk lit. W r. 1762 starał się o dymisję z wojska, lecz prawdopodobnie wycofał swe podanie: 2 XII t. r. otrzymał patent na generał-majorstwo. Mandat poselski z Kowna na sejm konwokacyjny zdobył P. jako stronnik Czartoryskich; ich konfederację podpisał dopiero 16 IV 1764 w Warszawie. Podczas sejmu wybrano go do deputacji, która miała prowadzić rokowania z posłem austriackim oraz do komisji rozstrzygającej spory graniczne między ekonomią olitską a jej sąsiadami. W maju bądź w czerwcu 1764 (a nie w r. 1762, jak podają niektóre opracowania) P. został star. kowieńskim po cesji Sirucia. W grudniu t. r. posłował na sejm koronacyjny. Dn. 1 III 1765 odbył w Kownie uroczysty wjazd na starostwo. Sejm 1766 r. wprowadził P-a do komisji, której powierzono kontrolę rozgraniczenia Żmudzi i Kurlandii; na sejmie repninowskim 1767 r. komisję tę reaktywowano, gdyż nie zdołała rozpocząć pracy. Podana przez A. J. Rollego wiadomość, jakoby P. brał udział w konfederacji barskiej, nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Podczas sejmu rozbiorowego P. wchodził w skład kilku komisji rozjemczych; komisyjnie rozstrzygany był też spór o dobra Terebunie, w którym P. był jedną ze stron. Dn. 7 IV 1774 P. otrzymał po Siruciu kaszt. witebską. Nominacja wiązała się z budową przez Stanisława Augusta własnego stronnictwa; prawdopodobnie P-a rekomendował A. Tyzenhauz, pod którego kierownictwem star. kowieński pracował już wówczas (a także w l. 1775 i 1776) w Komisji Skarbu Lit. Już jako senator P. wszedł na sejmie rozbiorowym w skład komisji, która miała przeprowadzić rozgraniczenie między ekonomią grodzieńską a sąsiadami. Sam nie był ponoć bez winy wobec ekonomii brzeskiej, z którą graniczyły jego dobra. Dn. 23 XII 1775 P. został kawalerem Orderu Św. Stanisława.
Wpływowy w Kowieńskiem senator i starosta stał się na tamtejszych sejmikach szefem partii regalistycznej, antagonistą spokrewnionych klanów Zabiełłów i Kossakowskich. Do r. 1776 przeciwnicy obozu dworskiego mieli przewagę (np. w lutym t. r. nie udało się P-owi przeprowadzić wedle dworskich zamysłów sejmiku deputackiego). Mocą konstytucji skonfederowanego sejmu 1776 r. P. jako człowiek oddany Tyzenhauzowi został prezesem komisji, która miała rozstrzygnąć niedokończone od czasów sejmu repninowskiego (1767) sprawy Karola Radziwiłła z kredytorami i kuratorami jego dóbr. Instancja ta stanowiła w ręku Tyzenhauza narzędzie, za pomocą którego utrzymywał on lojalność «nieświeskiego niedźwiedzia» wobec dworu. Dn. 30 X 1776 P. wybrany został w skład Rady Nieustającej. W następnych latach jego działalność koncentrowała się głównie na dozorowaniu w imieniu stronnictwa dworskiego sejmików kowieńskich oraz reaktywowaniu sądów komisji «radziwiłłowskiej». Wskutek nieobecności stron posiedzenia tej ostatniej stale odraczano i za swego życia P. nie skończył spraw do niej należących. Dn. 5 VI 1781 otrzymał woj. witebskie, mimo że Stackelberg popierał jego rywala, Michała Kossakowskiego. Sejm 1782 r. wyznaczył P-a w skład sądów sejmowych na kadencję od 1 II 1784. Ponownie powierzył mu funkcję sędziego sejmowego sejm 1784 r. (od 1 II 1786). Dn. 29 I 1785 otrzymał Order Orła Białego. W lipcu 1786 negocjował w sprawie sprzedaży urzędu wojewodzińskiego; jeszcze t. r. jej dokonał (oficjalnie: zrezygnował na rzecz Michała Kossakowskiego). Uczucia regalisty zachował do końca życia; w r. 1787 ze zgorszeniem wyrażał się o berlińskich sympatiach hetmana Michała Ogińskiego. Czy zdołał wziąć udział w posiedzeniach sądu sejmowego od 1 II 1788 – nie wiadomo (wyznaczył go do tej funkcji sejm 1786 r.).
Po ojcu P., dziedzic Bobcina i Poniewieża na Żmudzi, jako spadkobierca bezdzietnego Sirucia otrzymał Poniemuń w Kowieńskiem (w r. 1787 darował te dobra synowi Karolowi) i Romajnie na Żmudzi. Dn. 12 XI 1748 dostał królewszczyznę Giewałtów; w r. 1754 miał dzierżawę Kizów czy Kijów, t. r. otrzymał ius communicativum na tenutę Bobty – wszystko w pow. kowieńskim (w r. 1771 P. odnowił w Bobtach kościół parafialny). Po kasacie zakonu jezuitów P. przejął dobra Szaniec w Kowieńskiem. Druga żona wniosła mu Dudzicze w woj. mińskim (w r. 1769 P. zbudował tam duży, drewniany dwór, w r. 1780 ufundował cerkiew unicką i dwuklasową szkołę dla chłopców), trzecia żona – Siehniewicze w woj. brzeskim-lit. W Dudziczach i Siehniewiczach P. spędzał schyłkowe lata życia; do Dudzicz przeniósł stadniny koni z Romajń i Bobcina, ponadto utrzymywał tam okazały dwór i kapelę nadworną, pod dyrekcją skrzypka Wróblewskiego. W odpowiedzi na apel Komisji Edukacji Narodowej (KEN) już w r. 1774 w jednym ze swych majątków (prawdopodobnie w Siehniewiczach) wybudował szpital i szkółkę dla włościan. Na prośbę Tyzenhauza star. kowieńskie w r. 1778 sprzedał Michałowi Pacowi. «Średniego wzrostu, krępy, osiłek prawie» (Aleksander Jelski), P. miał oczy niebieskie, nos garbaty, wcześnie wyłysiał. Zmarł 22 X 1788 w Siehniewiczach; został pochowany w tamtejszym kościele, który w r. 1785 wraz z żoną ufundował. Projektowany przez synów pomnik nagrobny w kształcie obelisku do r. 1792 nie został przez Jana Chrystiana Kamsetzera wykończony i prawdopodobnie nigdy w Siehniewiczach nie stanął. Projekt świadczy o szacunku dzieci dla P-a i w zasadzie przeczy opowieściom Stanisława Morawskiego, który przedstawił woj. witebskiego jako ojca-okrutnika, choć wiele przekazów podkreśla panującą w rodzinie P-a surowość i patriarchalne stosunki.
Żonaty był P. trzykrotnie. Pierwszą żoną była Felicjanna ze Szczytów (zm. po r. 1764), córka Józefa, kaszt. mścisławskiego, poślubiona prawdopodobnie jesienią 1754 r., drugą – Aleksandra z Zaranków (zm. w Dudziczach 6 V 1771), podczaszanka wołkowyska (ślub 7 IX 1767), trzecią Maria z Chaleckich, 1. v. Adamowa Szujska (ok. 1751–1826). Z pierwszego małżeństwa miał P. dwie córki: Petronelę, zamężną za Karengą, star. wojciszyńskim, i Marię (zm. 1833), żonę Ignacego Bykowskiego (zob.), szambelana królewskiego, oraz trzech synów: Karola (zob.), Antoniego (zob.) oraz Ignacego (zob.). Z drugiego małżeństwa miał córki: Różę (zm. 22 VI 1834), wydaną za mąż 23 I 1785 za Stanisława Jelskiego (zob.) i Barbarę, wydaną równocześnie z siostrą za Franciszka Bukatego (zob.), 2. v. za Ksawerego Lipskiego. Trzecie małżeństwo P-a było bezdzietne.
Portret zbiorowy P-a na tle rodziny, pędzla Franciszka Smuglewicza, w Muz. Narod. w W. (Wilanów); Portrety osobistości pol. Katalog; Estreicher; Słown. Geogr. (Bobty, Chojniki, Dudzicze, Siehniewicze, Sierhiejewicze); Żychliński, XVII; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Boyé P., La cour polonaise de Lunéville, Nancy 1926; Dubiecki M., Karol Prozor, Kr. 1897 s. 11–43, 78–80; Kalenkiewiczówna A., Rozkład partii Tyzenhauza na tle sejmików litewskich, w: Księga Pamiątkowa Koła Historyków Słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Wil. 1933 s. 131–4; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909 I; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1 I–II; tenże, Z literatury polemiczno-sądowej XVIII w., „Ateneum Wil.” T. 5: 1928 z. 15 s. 54; Kotłubaj E., Galeria nieświeżska portretów radziwiłłowskich, Wil. 1859; Księga pamiątkowa na uczczenie setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza, W. 1898 II (Dudzicze); Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Libiszowska Z., Misja polska w Londynie w latach 1769–1795, Ł. 1966 s. 56, 97; Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim, P. 1851 II 223; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 II; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Szybiak I., Szkolnictwo KEN w Wielkim Księstwie Litewskim, Wr. 1973; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Diariusz sejmu convocationis…, W. 1764; Diariusz sejmu coronationis…, W. 1765; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Łopaciński I., Diariusz życia, „Bibl. Warsz.” 1855 t. 3 s. 408; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 II–IV (w indeksie P. rozbity na kilka haseł); Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Morawski S., Kilka lat młodości mojej w Wilnie, W. 1859; Radziwiłł K. S., Korespondencja…, Kr. 1888; Vol. leg., VII 21, 145, 175, 188, 309, 547, 612, VIII 131, 693–4, 715, 757–8, 768, 780, 782, 785, 787, 806, 811, 858, 924, 933, 943, IX 3, 9, 32; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879; Źrzódła do dziejów Kurlandii i Semigalii z czasów Karola, Kr. 1870 s. 36; – AGAD: Arch. Prozorów-Jelskich, rkp. 1, 7, 19, 21, 23, Arch. Radziwiłłów, V rkp. 12433, 14406 (5 IX 1747), Arch. Tyzenhauzów, D–11 (28) 22, D–26 (40) 53, G–326, Arch. Zabiełłów 836, Zbiór Rękopisów z B. Przezdzieckich, B–1210, B–1211, B–1212, Zbiór z Muz. Narod. 551; B. Czart.: rkp. 682, 683, 698, 700, 720, 721, 723; B. Jag.: rkp. 5802 t. 1, 2, t. 6 k. 90; B. Narod.: rkp. 8633; B. Ossol.: rkp. 12770, 13622/II.
Zofia Zielińska