Pruszak Józef h. Leliwa (zm. 1774), kasztelan gdański. Był synem Aleksandra, pisarza ziemskiego pomorskiego, i Marianny z Trzcińskich (zm. 1762).
W r. 1730 pełnił P. funkcję pisarza ziemskiego pomorskiego. Na sejmiku generalnym Prus Królewskich w Grudziądzu, zwołanym na 28 VIII 1730, wybrany został na posła na sejm z pow. tczewskiego. W styczniu (26) 1731 został sędzią ziemskim mirachowskim; na sejmiku generalnym w Malborku (23 III 1733) wszedł w skład sądu kapturowego woj. pomorskiego i został posłem na sejm konwokacyjny z pow. tczewskiego. Na sejm jednak najprawdopodobniej nie pojechał. Już wówczas skłaniał się ku kandydaturze saskiej i dlatego też na sejmiku generalnym przedelekcyjnym w Grudziądzu 20 VII 1733 podpisał wprawdzie konfederację szlachty Prus Królewskich, lecz nie złożył przysięgi na wybór «Piasta». Obiecał tylko, że złoży ją na elekcji. Tymczasem podczas elekcji P. oddał swój głos na Augusta III. W czasie oblężenia Gdańska w r. 1733/4 przebywał w tym mieście i został tam na krótko aresztowany jako podejrzany o szpiegostwo na rzecz Sasów. Na rozpoczętym 2 IX 1734 sejmiku generalnym w Grudziądzu, na którym P. bardzo gwałtownie występował przeciw Gdańskowi, wybrano go na posła na sejm pacyfikacyjny i na deputowanego z woj. pomorskiego do konfederacji generalnej przy Auguście III. W 1. poł. 1735 r. P., wraz z kaszt. gdańskim Franciszkiem Czapskim, aktywnie działał w woj. pomorskim na rzecz wzmocnienia stronnictwa saskiego. Wziął udział w sejmiku generalnym w Malborku w dn. 29 VIII – 6 IX 1735; krytykował Gdańsk i jego postępowanie wobec szlachty.
W początkach panowania Augusta III związał się z obozem «familii». Jako kandydat Czartoryskich został w r. 1746 deputatem do Trybunału Kor. z woj. pomorskiego. Utrzymywał wówczas kontakty także z hetmanem w. lit. Michałem K. Radziwiłłem. Jakieś interesy finansowe łączyły go z podskarbim w. lit. Jerzym Flemmingiem. W sierpniu 1751, korzystając z poparcia Michała Antoniego Sapiehy, usilnie starał się o star. mirachowskie. Michał Czartoryski, nie ufając w pełni P-owi, nie poparł jednak tych zabiegów. W 2. poł. 1754 r. P. poważnie chorował. Po zerwaniu «familii» z dworem stopniowo odsuwał się od Czartoryskich. Dn. 11 IX 1759 podpisał w Starogardzie manifest tzw. patriotów pruskich, wymierzony przeciw głównemu stronnikowi «familii» w Prusach Królewskich – Pawłowi Mostowskiemu. Później przez dłuższy czas zachowywał jednak neutralność w sporze Mostowskiego z «patriotami pruskimi». Dopiero we wrześniu 1763, gdy wydawało się, iż zwycięstwo odniosą w Trybunale stronnicy dworu, został wybrany jako kandydat «patriotów pruskich» na komisarza do Trybunału Skarbowego w Radomiu. W bezkrólewiu 1763/4 r. wyraźnie zdystansował się jednak od «patriotów» i znowu nawiązał bliższe stosunki z «familią». Dn. 24 III 1764 wysunięto go na sędziego kapturowego woj. pomorskiego.
Już w r. 1765 rozważano w sferach dworskich kandydaturę P-a na jedną z kasztelanii pruskich. Sprawa była o tyle ważna, iż Stanisław August pragnął wówczas pozyskać dla swoich planów osadzenia na biskupstwie warmińskim Ignacego Krasickiego aktualnego bpa Adama Stanisława Grabowskiego (zob.), z którego siostrą ożeniony był P. Ostatecznie 30 VIII 1766 P. został kaszt. gdańskim. Przebywał wówczas w Gdańsku i brał udział w przedsejmikowych konferencjach senatorów pruskich z wysłannikiem królewskim Kasprem Rogalińskim. Na sejmiku generalnym w Malborku złożył (9 IX) przysięgę senatorską. Działając na rzecz dworu zachęcał, bezskutecznie zresztą, stany pruskie do określenia wysokości nowych podatków już na sejmiku. Dn. 14 IX 1766 asystował nowemu woj. pomorskiemu J. Flemmingowi w otwarciu urzędu grodzkiego i sądu w Skarszewach. W r. 1767 nie udzielił poparcia próbom zawiązania konfederacji malkontentów w Prusach Królewskich. W konfederacji barskiej początkowo się nie angażował, choć jego synowie Józef i Wojciech czynnie w niej działali, obaj jako rotmistrze woj. pomorskiego. Podobno dopiero w r. 1771 złożył P. cichy akces do konfederacji barskiej na ręce wysłannika Generalności do Prus Królewskich Kazimierza Jezierskiego. Z początkiem 1772 r., wraz z innymi senatorami z Prus Królewskich, wysłał pismo do Fryderyka II, skarżąc się na postępowanie wojsk pruskich. Podczas pierwszego rozbioru przebywał w swoim Żalnie i 27 IX 1772 złożył w Malborku hołd Fryderykowi II przez syna Józefa. Wycofał się wówczas z czynnego życia politycznego.
P. posiadał m. in. Żalno, Słupy i Tuchołkę w pow. tucholskim. W swoim dworze w Żalnie urządził piękną kaplicę, konsekrowaną w r. 1765 przez sufragana chełmińskiego Franciszka Piaskowskiego. W Warszawie miał pałac przy ul. Marszałkowskiej zbudowany wkrótce po r. 1759 w stylu baroku sasko-francuskiego. Zmarł w 1. poł. 1774 r.
P. żonaty był dwukrotnie: przed r. 1724 z Elżbietą z Piaskowskich, córką Mikołaja, sędziego ziemskiego świeckiego, i przed r. 1740 z Justyną Elżbietą z Grabowskich (ok. 1704–10 VII 1796), córką Andrzeja Teodora, kaszt. chełmińskiego. Z pierwszą żoną miał synów: Tomasza (zob.), Jakuba (ur. ok. r. 1728), jezuitę w Chojnicach, oraz córki: Józefinę, wydaną za mąż ok. 4 VIII 1750 za Ludwika Antoniego Brońskiego, cześnika słonimskiego, oraz Mariannę i Antoninę. Z drugą żoną miał synów: Wojciecha (ur. ok. r. 1745), porucznika wojsk kor., konfederata barskiego, Kajetana, Jędrzeja (tylko wg Niesieckiego), oraz córki: Teklę, Annę i Zofię. Zapewne z drugiego małżeństwa (wbrew Niesieckiemu) miał też synów: Józefa (ur. ok. r. 1742), sądowego ziemskiego mirachowskiego i posła na sejm 1766 r., konfederata barskiego, oraz Aleksandra (1744? – 15 VIII 1779), proboszcza w Szkotach i kanonika chełmińskiego.
Słown. Geogr. (Tuchołka, Żalno); Niesiecki; Uruski; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Elektorowie; Mańkowski A., Prałaci i kanonicy katedralni chełmińscy, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 33–4: 1928; Katalog zabytków sztuki w Pol., XI z. 17; – Achremczyk S., Reprezentacja stanowa Prus Królewskich w latach 1696–1772, Olsztyn 1981; Bär M., Der Adel und der adlige Grundbesitz in Polnisch-Preussen, Lepzig 1911; tenże, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Leipzig 1909; Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dawniejszej diecezji chełmińskiej, Pelplin 1880; Frydrychowicz R., Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin, Düsseldorf 1905; Szczygielski W., Pomorze w konfederacji barskiej, P. 1928 s. 13, 17 (odb. z „Pomeranii” R. 3: 1928); Waszkiewicz J., Jurydyka Bielino, w: Warszawa XVIII w., Z. 1, W. 1972; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 12446, Arch. Rodzinne Poniatowskich 372, Metryka Kor. t. 233 k. 321, Księgi Kanclerskie t. 11 k. 120, Sigillata t. 20 s. 186, t. 22 s. 80; B. Czart.: rkp. nr 704 s. 88, nr 711 s. 289, nr 3856 s. 181; B. Narod.: rkp. 3285/1 k. 152; WAP w Bydgoszczy: Akta m. Chojnic t. 144 s. 41, t. 143 s. 60; WAP w Gd.: rkp. 300, 29/217 k. 49, 53, 200, 213, 215, rkp. 300, 29/226 k. 55, rkp. 300, 29/228 k. 62, 68; WAP w Tor.: VII 48 k. 221, VII 51 k. 89, Arch. Sczanieckich t. 54 s. 75.
Jerzy Dygdała