Rafacz Józef (1890–1944), historyk prawa polskiego, profesor Uniw. Warsz. Ur. 30 I w Czarnym Dunajcu (w pow. nowotarskim) w średniozamożnej chłopskiej rodzinie góralskiej, był synem Macieja i jego drugiej żony Pauliny z Żeglinów.
W r. 1908 R. ukończył z odznaczeniem Gimnazjum im. św. Jacka w Krakowie. Następnie w l. 1908–12 studiował historię pod kierunkiem Wiktora Czermaka i Stanisława Krzyżanowskiego na Wydziale Filozoficznym UJ. Od wczesnej młodości musiał pracować zarobkowo na swoje utrzymanie i naukę. W r. 1912 zdał egzamin uprawniający do nauczania w szkołach średnich, a 9 VI 1913 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie pracy Ciężary ludności włościańskiej w dobrach szlacheckich powiatu sądeckiego i czchowskiego w XVIII w. Od marca 1913 wykładał historię w III Gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie. Równocześnie od jesieni t. r. rozpoczął na UJ studia prawnicze. Po wybuchu pierwszej wojny światowej został R. powołany do wojska austriackego. Po krótkim przeszkoleniu, w stopniu podporucznika 110 p. piechoty wyjechał na front wschodni; był dwukrotnie ranny. Pobyty w szpitalach, jak również urlopy wykorzystywał dla kontynuowania studiów. Pierwsze rygorozum prawnicze zdał w grudniu 1916, a tytuł doktora praw uzyskał w marcu 1917. Ze względu na stan zdrowia (inwalidztwo) nie wrócił na front, a został wykładowcą w krakowskiej szkole oficerskiej na Łobzowie. W r. 1918 przeniósł się do Lublina, gdzie od listopada uczył historii w Gimnazjum im. S. Staszica, a w r. n. został zastępcą profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego obejmując wykłady z historii ustroju i prawa polskiego. Prowadził je do ok. 1924 r., dojeżdżając z Warszawy. W grudniu 1921 na podstawie pracy Nagana sędziego w dawnym procesie polskim (L. 1921) habilitował się na Wydziale Prawa i Administracji UJ, a następnie od 16 I do 30 IV 1922 był prywatnym docentem historii prawa polskiego na tym uniwersytecie.
Od 1 V 1922 został R. profesorem nadzwyczajnym dawnego polskiego prawa sądowego na Uniw. Warsz. Tytuł profesora zwycz. historii ustroju Polski i dawnego prawa polskiego na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniw. Warsz. otrzymał 22 X 1929. Był w r. akad. 1924/5 sekretarzem Rady Wydziału Prawa Uniw. Warsz., w l. 1929–31 przedstawicielem tego wydziału w Senacie Akademickim, w l. 1931/2 i 1933/4 dziekanem, a w l. 1932/3 i 1934/5 prodziekanem. Równocześnie w latach 1924–8 i 1930–6 był delegatem Wydziału do komisji Uniwersyteckich Wykładów Powszechnych, a w l. 1924–32 referentem Wydziału do spraw stypendialnych. Wchodził w skład Komisji Wydawniczej, w l. 1934–5 przewodniczył komisji dyscyplinarnej dla urzędników państwowych szkół akademickich. Przez wiele lat był kuratorem Studenckiego Koła Prawników Uniw. Warsz. W r. 1931 został członkiem korespondentem Tow. Naukowego Warszawskiego, a w r. 1937 współpracownikiem Komisji Prawniczej PAU. Był także członkiem Slovanského Ústavu w Pradze (od r. 1937) oraz Tow. Naukowego we Lwowie (od r. 1938).
Pierwsze prace naukowe R-a poświęcone były dziejom Podhala. Obok prac historycznych takich jak Starosta Baranowski a sołtysi i wybrańcy czorsztyńscy („Pam. Tow. Tatrzańskiego” 1914), Z dziejów czorsztyńskiego starostwa („Przew. Nauk. i Liter.” 1918) i Dzierżawa szaflarsko-nowotarska Marka Ratułda w w. XV („Roczn. Podhalański” 1921), publikował również studia z pogranicza etnografii: Z dziejów zbójców podtatrzańskich („Lud” 1919). Dziejom ziemi nowotarskiej poświęcił też wydaną znacznie później dużą monografię: Dzieje i ustrój Podhala nowotarskiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (W. 1935). W okresie międzywojennym zainteresowania naukowe R-a skoncentrowały się w trzech zasadniczych kierunkach. Pierwszą dziedziną były zagadnienia ustroju wsi polskiej a także społeczno-prawne i gospodarcze położenie chłopów. Spośród licznych publikowanych prac należy wymienić: Ucisk włościański w dawnej wiosce polskiej („Przegl. Powsz.” 1920), Przymus pracy w dawnym prawie i praktyce wiejskiej (tamże), Ustrój wsi samorządnej małopolskiej w XVIII w. (L. 1922), Przyjęcie poddaństwa w Sieradzkiem w epoce nowożytnej („Themis Pol.” 1935), Sąd referendarski koronny (Studia nad Hist. Prawa Pol. t. 20). Ta ostatnia praca wydana pośmiertnie (P. 1948, tu: życiorys) dotyczyła zagadnień obrony praw włościańskich przez samych chłopów. Drugim kierunkiem zainteresowań naukowych R-a były dzieje procesu w Polsce i procedury sądowej. Obok wspomnianej już pracy habilitacyjnej R. był autorem pierwszego opracowania historii adwokatury w Koronie – Zastępcy stron w dawnym procesie polskim (Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz. T. 38: 1923) oraz pracy Dawny proces polski (W. 1925). W swych rozprawach poruszał R. sprawy udziału świadków, stosowania tortur w średniowiecznym polskim postępowaniu sądowym, sprawę chorób jako przyczyny odraczania procesów i okoliczności ich wznawiania. Z tej dziedziny ogłosił także m. in.: Postępowanie egzekucyjne w województwie ruskim w XVI wieku (w: Pamiętnik IV Zjazdu Historyków Polskich, Lw, 1925), Okresy w rozwoju procesu polskiego (w: Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, Lw. 1925 II), Instygator ziemski („Themis Pol.” 1926/7), Początki apelacji w średniowiecznym procesie polskim (tamże), Egzekucje w Małopolsce od Statutu Wiślickiego do końca średniowiecza (Uniw. Warsz. Rozpr., W. 1927), Zasada dyspozytywności w dawnym procesie polskim („Przegląd Hist.” 1929), Formuła procesowa w Łęczyckiem (w: Księga ku czci Władysława Abrahama, Lw. 1931 II).
W latach trzydziestych R. zajął się również zagadnieniami dawnego polskiego prawa karnego. Do ważniejszych prac z tej dziedziny należy zaliczyć: Kara „chąźby” w Sieradzkiem w XV wieku („Kwart. Hist.” 1931), Zranienie w prawie mazowieckim późniejszego średniowiecza („Spraw. Tow. Nauk. we Lw.” 1931 i odb.), Więzienie marszałkowskie w latach 1767–1795 (Studia nad historią prawa polskiego, Lw. 1932 XIII z. 2), Dom pracy przymusowej u schyłku istnienia Rzeczypospolitej („Przegl. Hist.” 1932), Glejty ex senatus consulto (w: Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, Kr. 1938 I). R. publikował też prace z zakresu dawnego prawa prywatnego, a m. in. Włościańskie prawo spadkowe w Polsce nowożytnej („Bibl. Puławska” 1929) i Adopcja w Polsce (w: Księga pamiątkowa celem uczczenia 350 rocznicy założenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, W. 1931), a także z dziedziny skarbowości i historii gospodarczej: Trybunał skarbowy koronny („Kwart. Hist.” 1924), Fundacja Ostrołęcka taniego kredytu z r. 1577 („Roczn. Dziej. Społ. i Gosp.” 1937) i Regale bartne na Mazowszu w późniejszym średniowieczu (Lw. 1938). R. opracował dwa podręczniki akademickie: Dawne polskie prawo karne. Część ogólna (W. 1932) i Dawne prawo sądowe polskie w zarysie (W. 1936) oraz kilka skryptów obejmujących wykłady z zakresu prawa sądowego, prywatnego, karnego a także historii ustroju Polski; niektóre z nich miały po kilka wydań. Wszystkie prace R-a stanowiły wyniki jego poszukiwań archiwalnych i zawierały obszerne wyjątki ze źródeł rękopiśmiennych. Podnosi to jeszcze wartość prac R-a, gdyż znaczna część cytowanych przez niego źródeł uległa zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej.
W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 R. przebywał w mieście nie biorąc udziału w walkach ze względu na status inwalidy. Nie skorzystał z możliwości legalnego wyjazdu do Jugosławii wraz z rodziną zaraz po kapitulacji. W jesieni r. n. przystąpił R. wraz z Ludwikiem Jaxa Bykowskim i Romanem Rybarskim do organizowania Wydziału Prawa działającego w Warszawie tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich (UZZ). W pierwszym okresie R. zajmował się tworzeniem tajnych kompletów pierwszego i drugiego roku Wydziału Prawa, a także kontaktami z nielegalnymi władzami szkolnictwa średniego. Po aresztowaniu w maju 1941 R. Rybarskiego, R. objął po nim funkcję dziekana Wydziału Prawa i pełnił ją do wybuchu powstania warszawskiego 1944 r. Równocześnie na organizowanych przez siebie tajnych kompletach prowadził wykłady i seminaria z dziedziny historii ustroju i prawa polskiego. Był również kuratorem powstałego w r. akad. 1942/3 Koła Prawników Studentów UZZ. Był współinicjatorem przeniesienia Wydziału Prawa z UZZ i przyłączenia go do Uniw. Warsz., co nastąpiło na początku r. akad. 1943/4. W jego mieszkaniu odbywały się posiedzenia Rady Wydziału. W okresie okupacji powstało kilka prac R-ego przygotowanych do druku. W większości uległy one zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego. W dn. 3 VIII 1944 R. został wraz z innymi mężczyznami wyprowadzony z domu przy Nowym Zjeździe i rozstrzelany na ulicy.
W małżeństwie (od r. 1917) z Heleną z Kowalów (ur. 1892) miał R. jedną córkę Marię Rafaczównę-Krzyżanowską, prawnika.
Borowski S., Bibliografia prac naukowych Józefa Rafacza z okresu lat 1922–32, „Prawo” 1932 nr 5/6 s. 209–10; Koranyi K., Bibliografia historyczno-prawnicza na l. 1926–36, Lw. 1938–9 I–II; Koranyi K., Koranyiowa J., Bibliografia historyczno-prawna za l. 1937–47, Tor. 1953–9 I–II; Sawicki J., Bibliografia prac prof. Józefa Rafacza, „Czas. Prawno-Hist.” T. 4: 1952 s. 493–501; Enc. Warszawy; W. Enc. Powsz. (PWN) (tu błędna data śmierci 5 VIII); Biogramy uczonych polskich. Cz. I: Nauki społeczne. Z. 3., Wr. 1985; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Oesterr. Biogr. Lexikon; Uniw. Warsz. Skład Uniwersytetu i spis wykładów na r. akad. 1929/30, W. 1929 s. 5, 13; toż za l. 1930/1–1934/5; – Grodziski S., Malec J., Józef Rafacz 1890–1944, Zesz. Nauk. UJ [Nr] 543 Prace Prawnicze, Kr. 1980 Z. 86 s. 63–77; Józef Rafacz, „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” 1932 s. 82–4; Józef Rafacz, „Spraw. Tow. Nauk. we Lw.” R. 18: 1938 z. 2 s. 221–2; Kowalenko W., Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich, P. 1961 s. 24, 27–8, 47–8, 50, 138, 149, 194–5, 218; Księga Jubileuszowa 50-lecia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, L. 1969; Manteuffel, Uniw. Warsz. w l. 1915/16–1934/5; tenże, Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji, w: Straty kulturalne Warszawy, W. 1948 s. 266, 269–70, 304; Ogrodzki K., Ludzie zza ksiąg i kodeksów, „Litery” 1962 nr 2; Pamięci zmarłych, „Roczniki Dziej. Społ. i Gosp.” T. 8: 1939/46 s. 358; Vetulani A., Dzieje historii prawa w Polsce, Kr. 1948 s. 30, 33, 36; – Dzien. Urzędowy Min. WRiOP 1922 nr 20 s. 370, 1927 nr 3 s. 96, 1929 nr 13 s. 562; Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, W. 1974 I cz. 1, II, III; Sprawozdanie dyrektora c. k. Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie za r. szk. 1901, Kr. 1901; toż za l. 1902–8, Kr. 1902–8; Sprawozdanie z działalności Uniw. Warsz. za r. akad. 1929/30, W. 1930 s. 7; toż za r. 1930/1–1934/5, W. 1935 s. 7; Sprawozdanie z działalności Wydziału Prawa Uniw. Warsz. za r. akad. 1924/5, W. 1928 s. 7; toż za l. 1925/6–1931/2, 1934/5–1936/7; Symonowicz A., Wspomnienie o prof. Józefie Rafaczu, „Palestra” 1959 nr 4 s. 51–7; tenże, Wspomnienia z tajnego wydziału prawa Uniwersytetu Warszawskiego w okresie okupacji, tamże 1958 nr 3/4 s. 26, 28–30, 33, 35–8, 40–2; Wróblewski Z., Ostatnie imieniny prof. Rafacza, „Stolica” 1959 nr 12 (fot.); – AAN: Akta personalne Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, teczka nr 5314; Arch. UJ: sygn. WF II 478, WP II 138; B. Jag.: rkp. 8627, 8640; B. Ossol.: rkp. 7688.
Stanisław Konarski