Relidzyński Józef (1886–1964), literat, działacz społeczny. Ur. 11 I w Kielcach, był synem Romualda i Anieli z Schayerów.
Po śmierci ojca R. wychowywał się w Warszawie, gdzie ukończył gimnazjum realne. Studiował przez rok w Akademie der Sozial-und Handelswissenschaften we Frankfurcie nad Menem, a następnie przez dwa lata, zapewne jako wolny słuchacz, na Wydziale Filozoficznym (polonistykę?) na UJ (ok. 1908) i Uniw. Lwow. W l. 1912–14 występował jako aktor w teatrach Krakowa i Lwowa. Był członkiem «Sokoła». Debiutował w r. 1904 opowiadaniem W godzinę smutku i tęsknoty drukowanym w „Dzienniku Poznańskim” (nr 246), współpracował z „Bluszczem”, „Krytyką”, „Kurierem Warszawskim”, „Nową Reformą”, „Sfinksem”, „Słowem Polskim”, „Światem”, „Tygodnikiem Ilustrowanym” i in. pismami, osobno ogłosił oparty na fragmencie z powieści F. Dostojewskiego „Bracia Karamazow” poemat dramatyczny Wielki Inkwizytor (W. 1907) oraz tom Poezje I (Kr. 1908), w którym, mimo niedociągnięć formalnych, dostrzeżono «talent duży i niepospolity» (Kazimierz Tetmajer). Interesował się także teozofią: «zebrał i przełożył» „Szkice teozoficzne wybitnych adeptów wiedzy hermetycznej” (W. 1912), poprzednio zaś spolszczył C. W. Leadbeatera „Zasady teozofii” (b. m. w. 1907). Ogłosił też broszurę W kwestii żydowskiej (W. 1907). W sierpniu 1914 R. wstąpił do Legionów Polskich, wyruszając ze Lwowa z Legionem Wschodnim. Następnie służył w 4 p. piechoty Legionów (był adiutantem Andrzeja Galicy), po bitwie pod Jastkowem (początek sierpnia 1915) został mianowany podporucznikiem. Przydzielony potem do 6 p. piechoty, a następnie do 3 p. piechoty Legionów, w sierpniu 1917 za odmowę złożenia przysięgi na wierność Austrii został internowany w obozie w Beniaminowie, gdzie przebywał do r. 1918. W czasie wojny R. zdobył sławę i popularność jako poeta legionowy, do jego wierszy dorabiano melodie. Ogłaszane najpierw po czasopismach, np. w krakowskim „Naprzodzie”, wiersze te zebrał wnet w tomiku Wieją wiosenne wiatry. Poezje wolnościowe i legionowe (Kr. 1916, z przedmową K. Tetmajera). Poetyckim odzewem na ten tomik był wiersz młodego Jana Lechonia „P. Józefowi Relidzyńskiemu” z r. 1916. Wiersze legionowe – obok wcześniejszych utworów patriotycznych: fragmentu dramatu Traugutt oraz dłuższej Dumy o księciu Józefie – weszły do następnego zbiorku R-ego Laury i ciernie (Kr. 1917), one też stanowiły najcenniejszą część późniejszego tomu Pędząca sława. Wiersze i fragmenty (W. 1921). Za pobytu w Beniaminowie R. pisał wiersze do wydawanego przez internowanych pisemka „Sprzymierzeniec” oraz występował w urządzanej przez nich szopce.
Po powstaniu państwa polskiego R. służył w WP – najpierw na froncie wschodnim w 2 Dyw. Legionów, skąd przesyłał reportaże do „Tygodnika Ilustrowanego”, następnie w II Oddziale Sztabu Min. Spraw Wojskowych (był już wtedy kapitanem). W r. 1920 pełnił obowiązki sekretarza i referenta prasowego w delegacji do rokowań polsko-radzieckich w Mińsku. W r. 1922 wystąpił z wojska w stopniu kapitana rezerwy. Kontynuował w tym okresie twórczość poetycką o charakterze głównie patriotycznym, wydając tomiki Tryptyk listopadowy (W. 1920, trzy poematy związane z powstaniem 1830 r.), Nike Legionów. Poezje (Zamość 1922), pisał też utwory popularne np. Nad żołnierza nie masz pana… Pieśni żołnierskie (W. 1921) oraz rymowane satyry polityczne (Jak to było ładnie…, Zamość 1922). Tworzył też chętnie utwory okolicznościowe, z tych wziętość zdobyła Rota Górnoślązaków (1920, parafraza „Roty” Marii Konopnickiej). Od tego typu twórczości odbiegał natomiast tom Gałąź cyprysu. Liryki (P. 1921), złożony z utworów refleksyjnych o bardzo jeszcze młodopolskim charakterze. W tym też czasie R. zainteresował się filmem: wespół ze Stefanem Krzywoszewskim i Adamem Zagórskim napisał w oparciu o własne opowiadanie scenariusz do obrazu „Tajemnica przystanku tramwajowego” (1922) a następnie do „Niewolnicy miłości” (1923, z Jadwigą Smosarską w roli tytułowej) oraz do zrealizowanej na zlecenie Min. Poczt i Telegrafów „Tajemnicy skrzynki pocztowej” (1929). R. był przez jakiś czas członkiem redakcji „Kuriera Polskiego”, a przez kilka lat pełnił funkcję sekretarza literackiego Teatru Polskiego w Warszawie i redagował miesięcznik „Teatr” w okresie 1928/9–1930/1. W l. 1926–8 redagował organ Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, miesięcznik „Lot Polski”, a w l. 1933–4 przewodniczył jego komitetowi redakcyjnemu. Lotnictwem interesował się już dawniej, np. na te tematy pisał w r. 1922 reportaże w „Tygodniku Ilustrowanym”. W r. 1925 należał do założycieli Polskiego PEN-Clubu i został jego sekretarzem generalnym.
W r. 1932 został R. – z inicjatywy Bronisława Pierackiego – naczelnikiem, zajmującego się cenzurą filmów, Centralnego Biura Filmowego przy Min. Spraw Wewnętrznych; stanowisko to umożliwiało wyjazdy na międzynarodowe kongresy filmowe: w r. 1934 był w Moskwie, w r. 1936 – w Berlinie (gdzie miał, wg własnej relacji, rozmawiać z A. Hitlerem), w r. 1938 – we Francji. Jako naczelnik tej instytucji był jednym z inicjatorów i współautorem projektu pierwszej w Polsce ustawy poświęconej kinematografii. Ustawa ta, zatwierdzona przez Sejm RP 13 III 1934, regulowała m. in. status prawny przemysłu filmowego, nadzór nad rozpowszechnianiem, ustalała uprawnienia cenzury, postulowała utworzenie funduszu filmowego oraz Rady Filmowej dla opieki nad filmem jako «czynnikiem służącym kulturze państwowej, społecznej i artystycznej». Był też, m. in. wiceprezesem Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny, członkiem zarządu i przewodniczącym sądu koleżeńskiego okręgu warszawskiego Związku Legionistów, członkiem zarządu Funduszu m. Warszawy Pomocy dla Inwalidów Wojska Polskiego. Drukował w wielu czasopismach („Dziennik Lwowski”, „Echo Warszawy”, „Gazeta Poranna i Wieczorna”, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, „Kurier Lwowski”, „Kurier Warszawski”, „Ognisko” paryskie, „Pani”, „Polska Zbrojna”, „Przegląd Wieczorny”, „Szczutek”, „Świat”, „Wiadomości Filmowe”, „Wiarus”, „Wiek Nowy”, „Żołnierz Polski” i in.). Przełożył komedię F. Herczega „Niebieski lis” (wyst. W. 1919) oraz tom opowiadań E. Bulwer-Lytton „Dom upiorów” (W. 1927). Od r. 1922, nie zaniechawszy wierszy, które ogłaszał w prasie, z wyjątkiem napisanego jeszcze przed wojną «poematu romantycznego» Viola d’amore (W. 1928) oddzielnie publikował już wyłącznie utwory prozaiczne. Była to beletrystyka o charakterze rozrywkowym, nasycona erotyką i sensacyjnością, starająca się samym tytułem zwrócić uwagę czytelnika, np. powieści: «romans kinematograficzny» Niewolnica miłości (W. 1923), Miłość Renaty Jazłowieckiej (W. 1932), nawet opowieść o psie nazwał Romansem znajdy (W. 1927). Bardziej urozmaicony charakter miały jego opowiadania (zbiory: Tajemnica przystanku tramwajowego, W. 1922, Noc miłosna kawalera de la Croix, W. 1923, Z dni krwi i chwały, P. 1925, Czarna dama. Historie groteskowe, W. 1927, Powrót z tamtego świata, W. 1928, Maska z pałacu królewskiego, W. 1931). Tematyka współczesna, a mianowicie patriotyczna (wypadki z niedawnej wojennej przeszłości), i sensacyjna sąsiadowały w tych zbiorach z historyczną, a ujęcia humorystyczne – z motywami makabrycznymi i nadnaturalnymi, niekiedy katastroficznymi. Niektóre utwory beletrystyczne R-ego odnosiły sukcesy (nagrody na literackich konkursach, wznowienia), jednakże tę jego twórczość poważniejsi krytycy pomijali milczeniem, choć czasami przyznawano autorowi «dużą zręczność» (Jan Emil Skiwski).
Ewakuowany z Warszawy w pierwszych dniach września 1939, dostał się R. do Wilna. Współpracował z miejscowym teatrem, w lutym 1940 polemizował z Januszem Minkiewiczem na łamach „Kuriera Wileńskiego” w sprawie oceny kampanii wrześniowej. W 2 poł. 1940 r. został aresztowany przez władze radzieckie i wywieziony do Ałtajskiego Kraju, a następnie do Kazachstanu (pod Ałma-Atę). Po układzie polsko-radzieckim w lipcu 1941 został zwolniony i w szeregach armii polskiej (od t. r.) przeszedł z ZSRR do Palestyny, przydzielony do Brygady Karpackiej (był już wówczas majorem). Ogłaszał wiersze patriotyczne i artykuły w polskiej prasie emigracyjnej (m. in. w jerozolimskiej „Gazecie Polskiej” oraz w „Dzienniku Żołnierza APW”), oddzielnie ogłosił następujące publikacje: U źródeł mocy i wielkości Józefa Piłsudskiego (Tel-Aviv ok. 1945). Dwa miasta (Lwów-Wilno). Poemat (Jerozolima 1946), Rapsod Warszawy (Jerozolima 1946). W r. 1948 osiadł w Anglii, przeszedł «na status angielskiej opieki społecznej (National Assistance Board)» i zamieszkał później w Beckenham (Kent) w schronisku polskim zwanym Antokol. Wiersze, recenzje, artykuły (m. in. treści wspomnieniowej) zamieszczał w londyńskich czasopismach emigracyjnych: „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, „Gazeta Niedzielna”, „Głos”, „Orzeł Biały”, „Życie”, a także w paryskiej „Syrenie”, w „Dodatku Tygodniowym Ostatnich Wiadomości” (Mannheim) oraz w „Dzienniku Polskim” (Detroit). Był członkiem Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Zmarł 7 I 1964 w Dartford i został pochowany na Elmers End Cemetery w Birkbeck (Kent). R. był odznaczony Krzyżem Virtuti Militari (5 kl.), trzykrotnie Krzyżem Walecznych oraz Krzyżem Niepodległości.
R. był żonaty (1919) z Wandą z domu Zybert, 1. v. Jaroszewską (1888–1964), popularną aktorką teatralną i filmową używającą na scenie nazwiska z pierwszego małżeństwa. Miał z nią córkę.
Spuściznę rękopiśmienną po R-m (artykuły, poezje, nowele, wspomnienia) przechowuje Biblioteka Polska w Londynie. Przygotowany w r. 1939 przez warszawską Główną Księgarnię Wojskową do druku zbiór ogłaszanych w prasie felietonów R-ego, opisujących jego wrażenia ze służby wojskowej do r. 1920 – uległ zniszczeniu wskutek działań wojennych.
Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III, IV (bibliogr. wykaz pseudo- i kryptonimów); Czachowska J. Maciejewska M., Tyszkiewicz T., Literatura polska i teatr w latach II wojny światowej. Bibliografia, Wr. 1984 II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946–7, 1949–55, 1965–7, 1970, 1972; Straus S., Bibliografia tytułów czasopism teatralnych, Wr. 1953; Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. [1922]; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Peretiatkowicz, Sobeski, Współcz. kultura pol.; – Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia filmu polskiego, W. 1966 I; B. Si., Centralne Biuro Filmowe, „Światowid” 1933 nr 49 (fot.); Kloch Z., Poezja pierwszej wojny, Wr. 1986; Koźmiński K., Poezja Legionów, W. 1936 s. 126–7 (fot.); Literatura polska na obczyźnie, Londyn 1964–5 I–II; Łossowski P., Litwa a sprawy polskie 1939–40, Wyd. 2, W. 1985; PEN Club Polski 1925–75, W. 1975 s. 39; [Romanowski A.] Bytnar G., Nieznany wiersz Jana Lechonia, „Tyg. Powsz.” 1984 nr 49; Skiwski J. E., [rec. Maski z pałacu królewskiego], „Tyg. Ilustr.” 1931 nr 15; Tetmajer K., [rec. Poezji I], „Tyg. Ilustr.” 1909 nr 26; – Toeplitz J., Historia sztuki filmowej, W. 1969 IV; – Dziennik Ustaw RP 1934 nr 36 poz. 323; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1967 Ks. 5; Kulski J., Z minionych lat życia 1892–1945, W. 1982; Lam S., Życie wśród wielu, W. 1968; Nałkowska Z., Dzienniki, W. 1980 III; Orkan W., Drogą czwartaków i inne wspomnienia wojenne, W. 1936 (Dzieła, XI); Relidzyński J., Scenariopisarz a reżyser filmowy, „Kino-Teatr” 1928 nr 6; tenże, Moja rozmowa z Hitlerem, „Orzeł Biały” 1954 nr 623; Składkowski S. F., Beniaminów 1917–18, Wyd. 3, W. 1938 (fot.); – „Pam. Liter.” (Londyn) 1980 t. 3 s. 19; „Teatr i Życie Wytworne” 1929 nr 3 (fot.); „Tyg. Ilustr.” 1925 nr 25 (fot.); „Tyg. Powsz.” 1964 nr 7; – Legeżyński S., [nekrolog R-ego], „Gaz. Niedzielna” (Londyn) 1964 nr 810; – B. Pol. w Paryżu: Materiały do Słownika biograficznego St. Lama (autobiografia R-ego z r. 1958); B. Jag.: Listy R-ego rkp. 8626, 8816, rkp. 8937 k. 47–52 (K. Kosiński, O poezji Legionów); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Informacje Stanisława Ozimka.
Rościsław Skręt