Rybicki Józef Roman, pseud.: Andrzej, Maciej, pseud. liter. Stefan Nowicki (1901–1986), filolog klasyczny, nauczyciel, oficer Armii Krajowej, działacz społeczny. Ur. 18 XII w Kołomyi, był synem Zygmunta i Olgi z domu Pańczak, młodszym bratem Stanisława (zob.).
R. uczył się od r. 1912 w gimnazjum klasycznym w Brzeżanach, od r. 1915 w VI Gimnazjum im. Stanisława Staszica we Lwowie, od r. 1917 w gimnazjum w Wadowicach, a od r. 1919 ponownie w VI Gimnazjum im. S. Staszica we Lwowie. W czasie wojny polsko-radzieckiej wraz z całą ósmą klasą tego gimnazjum wstąpił ochotniczo w lipcu 1920 do 1. p. Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej (późniejszego 240. pp). Podczas bitwy pod Rakobutami został kontuzjowany w prawy bark, a późniejsza gruźlica kostna doprowadziła do trwałego usztywnienia barku.
Zdemobilizowany w październiku 1920 jako inwalida z trwałym niedowładem prawej ręki, R. kontynuował naukę w VI Gimnazjum im. S. Staszica we Lwowie i tu w czerwcu 1921 otrzymał świadectwo dojrzałości. Utrzymywał się już wówczas sam, udzielając prywatnych lekcji. Następnie od października t. r. studiował krótko na Wydz. Mechanicznym Politechn. Lwow., a od początku 1922 r. filologię klasyczną na Wydz. Humanistycznym Uniw. Stefana Batorego w Wilnie. Uczył wówczas języka łacińskiego na kursach maturalnych i nadal udzielał prywatnych lekcji. W l. 1924–6 leczył się na gruźlicę kostną w Leysin w Szwajcarii i w San Remo we Włoszech. W czerwcu 1927 otrzymał absolutorium na Uniw. Wil. i od października t. r. był młodszym asystentem, a od października 1928 do września 1931 starszym asystentem przy Katedrze Filologii Klasycznej Uniw. Wil. Od r. 1930 prowadził proseminarium z języka greckiego. W maju t. r. uzyskał tytuł doktora filozofii w zakresie filologii klasycznej i historii starożytnej na podstawie rozprawy De Foricoeniorum Cochanovii fontibus antiquis. Po odbyciu praktyki pedagogicznej w Gimnazjum Ety Dzięcielskiej w Wilnie i otrzymaniu w czerwcu 1930 dyplomu nauczyciela szkół średnich w zakresie filologii klasycznej i historii starożytnej, uczył języka łacińskiego w prywatnych gimnazjach w Wilnie.
W czasie studiów był R. inicjatorem utworzenia Koła Filologicznego Słuchaczy Uniw. Wil. i w l. 1927–8 jego prezesem. Na wniosek R-ego i pod jego redakcją Koło wydało „Księgę Wergiliuszową” (Wil. 1930), gdzie znalazły się m. in. cztery przyczynki naukowe jego pióra. W t. r. na łamach czasopisma „Humanitas” (w języku francuskim) opublikował dwie rozprawki poświęcone Janowi Kochanowskiemu (za jedną z nich otrzymał rok wcześniej nagrodę z Funduszu im. Marszałka Józefa Piłsudskiego). Pełnił funkcję prezesa Zrzeszenia Asystentów Uniw. Wil., uczestniczył w pracach redakcyjnych czasopisma „Alma Mater Vilnensis” (organu zrzeszenia kół naukowych słuchaczy Uniw. Wil.), wchodził w skład komisji dyscyplinarnej dla pomocniczych sił naukowych tej uczelni. Od października 1930 był członkiem Wydz. I Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie. Podczas II Kongresu Filologów Klasycznych Słowiańskich w Pradze w r. 1931 wygłosił referat pt. Program nowego wydania dzieł łacińskich Jana Kochanowskiego. Po odejściu z Uniw. Wil. (1931) nadal uczestniczył w pracach Klubu Seniorów «Włóczęga». Na łamach redagowanego przez siebie pisma „Włóczęga” i w „Kurierze Wileńskim” ogłosił wiele artykułów z zakresu pedagogiki i krytyki literackiej. Pod pseud. Stefan Nowicki publikował także w „Przeglądzie Klasycznym”. We wrześniu 1931 został R. nauczycielem języka łacińskiego w Państwowym Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Wilnie. Od września 1934 do lipca 1937 był p. o. dyrektorem Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Adama Mickiewicza w Nowogródku, a także prezesem okręgowym Tow. Rozwoju Ziem Wschodnich. Uczestniczył w pracach Polskiego Czerwonego Krzyża i akcjach przeciwalkoholowych. W wyniku wygranego konkursu objął w styczniu 1938 stanowisko dyrektora Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim. Podobnie jak w Nowogródku, był tu równocześnie przewodniczącym powiatowej komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół powszechnych. We wrześniu 1939 wyruszył wraz z grupą profesorów swojego gimnazjum na wschód, ale po napotkaniu oddziałów Armii Czerwonej w Łucku wrócił w okolice Tomaszowa Lubelskiego, gdzie ukrywał się w lesie, poszukiwany przez władze radzieckie.
Po zajęciu Tomaszowa Lubelskiego przez wojska niemieckie był R. tu w październiku 1939 współzałożycielem tajnej organizacji, zaś po nawiązaniu w tymże miesiącu (za pośrednictwem płk. Stanisława Sosabowskiego) kontaktu z organizacją Służba Zwycięstwu Polski (SZP) w Warszawie – był współzałożycielem SZP w Tomaszowie Lubelskim, Hrubieszowie, Zamościu. Dn. 11 XI t. r. zdołał uniknąć aresztowania przez gestapo i ukrywał się następnie w różnych miejscowościach, głównie w Zamościu, od listopada – grudnia 1939 do lutego 1940 pełniąc funkcję dowódcy powiatowego – komendanta Obwodu Tomaszów Lubelski SZP–ZWZ. W lutym 1940 przeszedł do Tajnej Organizacji Wojskowej (TOW) i kierował tą organizacją w Częstochowie (gdzie jego brat Stanisław był burmistrzem), potem w Siedlcach, Łukowie i Białej Podlaskiej, a od lutego 1941 pełnił funkcję komendanta Okręgu Kielce–Radom TOW. Na temat powstania TOW zachowała się jego rozmowa z Janem Mazurkiewiczem «Radosławem» odbyta 11 III 1966, a ogłoszona w artykule pt. Geneza TOW (w: „Kolegium C. Oddział dywersyjno-sabotażowy Kedywu Okręgu Warszawa Armii Krajowej 1939–1944”, W. 1986). Od kwietnia – maja 1941 był R. komendantem okręgu Warszawa-Miasto TOW, a następnie także zastępcą mjr. J. Mazurkiewicza (ówczesny pseud. Zagłoba), komendanta głównego TOW. Przez pewien czas uczył jednocześnie łaciny na tajnych kompletach. Po scaleniu TOW z Armią Krajową (AK) (15 III 1943) został dowódcą oddziału dyspozycyjnego (zwanego od jego pseud. – grupą Andrzeja), a wkrótce także zastępcą szefa Kedywu (Kierownictwa Dywersji) Okręgu Warszawa AK. Po aresztowaniu mjr. Jerzego Lewińskiego «Chuchry» (ok. 6 XI 1943) objął R. funkcję szefa Kedywu Okręgu Warszawa AK. Miał stopień podporucznika czasu wojny. Podległe mu oddziały dyspozycyjne A, B i C (tzw. Kolegium A, B, C), grupa por. Józefa Czumy «Skrytego», kobiece patrole minerskie i obwodowe (dzielnicowe) Oddziały Dywersji Bojowej wykonały wiele głośnych akcji bojowych.
Od wiosny 1944 był R. przewidywany do działalności w nowo tworzonej organizacji «Nie», lecz w czasie powstania warszawskiego, mimo obowiązującego w związku z tym przydziałem zakazu udziału w akcjach, uczestniczył ochotniczo m. in. w walkach o PAST-ę (Polską Akcyjną Spółkę Telefoniczną) i kościół Św. Krzyża oraz w szturmie na budynki dawnej Komendy Głównej Policji Państwowej (23 VIII 1944), dowodząc po śmierci por. Kazimierza Pogorzelskiego «Rygla» (2 VIII t. r.) przez pewien czas jego plutonem nazwanym plutonem por. Rygla. W dn. 2 IX t. r. został ranny w lewą nogę w walkach w okolicy ul. Granicznej. Dn. 2 X t. r. ppłk J. Mazurkiewicz podał wniosek odznaczeniowy na Virtuti Militari V kl. dla R-ego, podkreślając m. in. jego wybitny talent organizacyjny i dużą odwagę osobistą, wykonywanie licznych akcji bojowych, m. in. na pociągi urlopowe, indywidualnych akcji likwidacyjnych Niemców i agentów niemieckich. Po kapitulacji oddziałów powstańczych dostał się R. do obozu przejściowego w Pruszkowie; wywożony z ludnością cywilną zdołał zbiec z pociągu w Częstochowie. Na prośbę ciężko rannego ppłk. Mazurkiewicza przez pewien czas dowodził resztkami Kedywu Komendy Głównej AK.
Po utworzeniu Delegatury Sił Zbrojnych (DSZ) (kwiecień 1945) został R. komendantem Okręgu Warszawa i zastępcą komendanta Obszaru Centralnego, a po aresztowaniu J. Mazurkiewicza (1 VIII) był od 3 VIII t. r. komendantem Obszaru Centralnego. W styczniu 1945 został mianowany, z przekroczeniem jednego stopnia, kapitanem i wiosną-latem t. r. (już w DSZ) – podpułkownikiem czasu wojny. Przed rozwiązaniem DSZ (6 VIII t. r.) zdążył jeszcze wydać rozkaz, zabraniający odwetowego likwidowania tak komunistów, jak i członków Narodowych Sił Zbrojnych, by nie dać się wciągnąć do wojny bratobójczej. Na początku września 1945 był jednym z pięciu założycieli Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość («WiN») i następnie prezesem Zarządu jego Obszaru Centralnego. W końcu października t. r. na zwołanej przez siebie odprawie wydał podległym komendantom okręgów zakaz współpracy z Ukraińską Armią Powstańczą (UPA). Na odprawie 4 XI 1945 zameldował prezesowi Zarządu Głównego (ZG) «WiN» płk. Janowi Rzepeckiemu o rozwiązaniu oddziałów leśnych na swoim terenie i otrzymał wówczas urlop w celach rodzinnych. Po aresztowaniu J. Rzepeckiego (5 XI t. r.) był od połowy miesiąca krótko p. o. prezesem ZG «WiN» do czasu wyboru płk. Jana Szczurka-Cergowskiego, a kiedy i ten został ujęty (23 XI 1945) ponownie pełnił tę funkcję. O powyższych wydarzeniach mówił w wykładzie pt. Rok 1945, wygłoszonym w grudniu 1985 w duszpasterstwie akademickim w Łodzi (druk. „Głos” 1986 nr 1, także „Zesz. Hist.” Z. 82: 1986).
Aresztowany 22 XII t. r., został R. osadzony w więzieniu mokotowskim w Warszawie. W procesie pierwszego ZG «WiN», toczącym się od 4 I do 3 II 1947 przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Warszawie, został skazany na 10 lat więzienia. W ostatnim słowie oświadczył, że spełniał tylko swój obowiązek i prosił o łagodny wymiar kary dla jednego ze swoich podwładnych, Mariana Gołębiewskiego. Nieprawomocny wyrok 10 lat więzienia zmniejszono mu następnie na mocy decyzji prezydenta RP Bolesława Bieruta do 6 lat (celowo, by nie mógł podlegać amnestii z r. 1947, obejmującej wyroki do 5 lat). Trzykrotnie zwalniany na urlopy zdrowotne, ostatecznie odzyskał wolność w r. 1954. Mieszkał w Milanówku, następnie od r. 1978 w Warszawie. Wobec zakazu pracy w szkolnictwie podjął pracę w poznańskiej Księgarni św. Wojciecha, pracując w miejscu zamieszkania. Zatrudniony początkowo na umowach czasowych, a od sierpnia 1959 do lipca 1971 na etacie, był redaktorem działu słowników i encyklopedii filologicznych. Opracował m. in. znacznie uzupełnione trzecie wydanie „Słownika kościelnego łacińsko-polskiego” ks. Alojzego Jougana (P. 1958) oraz przygotował słownik polsko-łaciński, do dziś pozostający w maszynopisie. Równocześnie był członkiem komitetu redakcyjnego wydawnictwa „Lexicon Medicum Anglicum-Russicum-Gallicum-Germanicum-Latinum-Polonum” (W. 1971), w którym sam opracował słownictwo łacińskie. W r. 1962 przekazał IH PAN w Warszawie zbiór dokumentów Kedywu Okręgu Warszawa wraz ze swoją relacją (sygn. A. 159).
Jednocześnie R. działał społecznie w ruchu przeciwalkoholowym. W l. 1958–63 był przewodniczącym komisji społeczno-lekarskiej ds. przymusowego leczenia nałogowych alkoholików i przewodniczącym oddziału powiatowego Społecznego Komitetu Przeciwalkoholowego (SKP) w Pruszkowie, a następnie wiceprzewodniczącym Prezydium Oddziału Wojewódzkiego SKP w Warszawie. Od maja 1963 był członkiem ZG, a od stycznia 1967 zastępcą sekretarza generalnego ZG SKP. Jednocześnie przewodniczył Komisji Wydawniczo-Propagandowej (do stycznia 1966), a następnie do września 1969 był Głównym Inspektorem Wydawnictw i Propagandy ZG SKP. Opublikował kilka książek i broszur z tej tematyki oraz wiele artykułów na łamach „Problemów alkoholizmu”, „Walki z alkoholizmem”, „Zdrowia i Trzeźwości” (ponad 100 publikacji). Uczestniczył w wielu zjazdach i konferencjach przeciwalkoholowych. Od lutego 1972 przez dwie kadencje wchodził w skład Komisji Episkopatu dla Spraw Trzeźwości (zaproszony pismem prymasa Stefana Wyszyńskiego z 16 II 1972); wygłaszał także wiele prelekcji dla księży i alumnów, m. in. w Zakroczymiu. Od października 1972 do maja 1979 był członkiem Zespołu Ekspertów Stałej Komisji Rady Ministrów do Walki z Alkoholizmem.
Od września 1976 był R. członkiem-korespondentem Polskiego Tow. Psychiatrycznego. Znany bibliofil, szczególnie w zakresie XIX-wiecznego pamiętnikarstwa polskiego, brał udział w pracach i wystawach Tow. Przyjaciół Książki. Wchodził do władz tego Towarzystwa. We wrześniu 1976 był jednym z czternastu członków-założycieli Komitetu Obrony Robotników (KOR), przekształconego we wrześniu 1977 w Komitet Samoobrony Społecznej (KSS) KOR. Od maja t. r. wchodził w skład Rady Funduszu Samoobrony Społecznej (zrezygnował w październiku 1978 z powodu złego stanu zdrowia), a następnie także w skład Komisji Redakcyjnej. W pracach KSS KOR uczestniczył aż do jego rozwiązania się we wrześniu 1981. Zmarł 9 V 1986 w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu w Milanówku. Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1938), dwukrotnie Krzyżem Virtuti Militari V kl. (rozkaz Dowódcy AK L. 512 z 2 X 1944, rozkaz Delegata Sił Zbrojnych na Kraj L. 319 z 1 VI 1945), czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotą Odznaką Honorową Tow. Wiedzy Powszechnej (1968), Krzyżem Armii Krajowej (1969), Odznaką Honorową za zasługi w ruchu przeciwalkoholowym (1970), medalem Pro Fide et Patria (1982).
Cezary Chlebowski w „Tygodniku Powszechnym” (1986 nr 23) nazwał R-ego «jednym z największych autorytetów moralnych polskiej rzeczywistości».
W małżeństwie (od r. 1927) ze Stefanią z domu Neuman (1899–1983), lekarzem-pediatrą kolejno w: Wilnie, Nowogródku, Tomaszowie Lubelskim, Warszawie i Milanówku (jest wpisana do „Księgi zasłużonych dla Milanówka”), w czasie wojny żołnierzem AK, miał R. troje dzieci: Krystynę (1929–1930), Hannę (ur. 1932), biochemika roślin, zamieszkałą w Warszawie, Stefana Andrzeja (ur. 1933), nauczyciela historii, zamieszkałego w Koszalinie.
Imieniem R-ego nazwano w r. 1991 ulicę w Tomaszowie Lubelskim.
Kunert, Słown. konspiracji warsz., III (fot., bibliogr.); – Kluz S., W potrzasku dziejowym. WiN na szlaku AK, Londyn 1978; Lipski J. J., Ludzie KOR, Londyn 1983; – „Tyg. Powsz.” 1986 nr 21; „Życie Warszawy” 1986 nr 111, 114–15, 117–18, 126.
Andrzej Krzysztof Kunert