Rostek Józef (1859–1929), lekarz, działacz narodowy, organizator służby zdrowia w woj. śląskim. Ur. 12 XI w Wojnowicach (pow. raciborski) w rodzinie chłopskiej, był synem Floriana i Franciszki z Wyszkoniów.
W r. 1867 rozpoczął R. naukę w miejscowej szkole ludowej, a w r. 1870, prawie nie znając języka niemieckiego, przeszedł do niemieckiej szkoły elementarnej w Raciborzu. W l. 1871–80 uczęszczał do gimnazjum w Raciborzu, gdzie 12 III 1880 złożył egzamin dojrzałości. Początkowo uważał się za Niemca, dopiero jako uczeń średniej klasy gimnazjalnej pod wpływem lektury polskich książek, a zwłaszcza prac Józefa Chociszewskiego poczuł się Polakiem. W r. 1877 odwiedził Kraków i tam w bezpośrednim zetknięciu z pamiątkami kultury polskiej umocnił się jego patriotyzm. W l. 1880–5 studiował medycynę na uniwersytecie we Wrocławiu. W r. 1885 otrzymał w Lipsku stopień doktora medycyny na podstawie dysertacji Zur Frage der Empyemoperation (Leipzig 1885). We Wrocławiu organizował samokształcenie polskich studentów: był członkiem Tow. Literacko-Słowiańskiego, a w r. 1880 współzałożycielem (prezesem do r. 1882, a od r. 1886 członkiem honorowym) Tow. Górnośląskiego, którego celem była nauka języka polskiego, literatury i historii Polski. Był także członkiem Tow. Medycznego Akademików Polaków. R. jako pierwszy Górnoślązak korzystał ze stypendium Tow. Pomocy Naukowej im. dr. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. W okresie studiów wspierał R-ka materialnie i duchowo lekarz Franciszek Chłapowski.
W r. 1885 R. osiedlił się w Raciborzu, jako lekarz ogólny i położnik. Doskonalił się w zawodzie, praktykując m. in. w szpitalach Królewskiej Huty (obecnie Chorzów), Krakowa, Drezna oraz uczestniczył wielokrotnie w kursach dokształcających we Wrocławiu, Berlinie i Kolonii. W r. 1889 był uczestnikiem I Zjazdu Chirurgów Polskich w Krakowie. R. rozwinął także działalność polityczną i szybko stał się bardzo popularny na Górnym Śląsku. Mieszkanie jego było miejscem spotkań, narad politycznych, ośrodkiem polskiego życia. Z Raciborza przez 30 lat kierował polskim ruchem w południowej części Górnego Śląska. W r. 1886 był inicjatorem założenia w Raciborzu na przedmieściu Stara Wieś polskiej «Księgarni Katolickiej» (kierował nią jego brat Ignacy) i pierwszej polskiej biblioteki. W r. 1888 w Raciborzu powstało Tow. Polsko-Górnośląskie, którego R. był protektorem i honorowym członkiem. Od r. 1889 Racibórz stał się siedzibą redakcji „Nowin Raciborskich”, założonych z inicjatywy R-ka i przy jego poparciu finansowym, a firmowanych przez brata R-ka Ignacego. Czasopismo to miało charakter narodowy i przyjęło postawę opozycyjną wobec Centrum. Do pierwszego poważnego spięcia doszło w r. 1891 w związku z prowincjonalnym zjazdem centrowym w Raciborzu. W r. 1889 R. połączył księgarnię z wydawnictwem «Nowin» i prowadził je do chwili sprzedaży ich Janowi Karolowi Maćkowskiemu w r. 1891.
Pod wpływem R-ka i Maćkowskiego ośrodek w Raciborzu wysunął się na czoło polskiego ruchu narodowego na Górnym Śląsku. W r. 1893 R. został wybrany na przewodniczącego Polskiego Komitetu Wyborczego w Raciborzu i uznany za oficjalnego przywódcę ludności polskiej. Przemawiał na wiecach wyborczych. R. reprezentując w zakresie programu narodowego stanowisko radykalne nawiązał jednak w r. 1895 współpracę z obozem Adama Napieralskiego, trzymającego się programowo ugody z Centrum. Współpraca ta trwała do początku XX w. Był członkiem Ligi Narodowej. W r. 1903 kandydował z listy Narodowej Demokracji do parlamentu Rzeszy Niemieckiej w okręgu Pszczyna–Rybnik, ale mandatu poselskiego nie otrzymał. W r. 1909 wszedł w skład zarządu Polskiego Tow. Demokratycznego (stronnictwa Narodowej Demokracji w zaborze pruskim). W związku ze zbliżeniem Wojciecha Korfantego do obozu Napieralskiego R. był jednym z założycieli „Gazety Ludowej”, codziennego pisma wychodzącego od r. 1911, w Katowicach. Na łamach „Gazety Ludowej” publikował odezwy, listy, artykuły (często anonimowo). Pisał ponadto do „Nowin Raciborskich”, „Górnoślązaka” i krakowskiej „Nowej Reformy”.
R. współorganizował czytelnictwo w Raciborzu w ramach Tow. Czytelni Ludowych. W r. 1900 współdziałał w założeniu w Raciborzu Banku Ludowego. Współpracował z zarządem spółki budowlanej «Strzecha», zawiązanej w r. 1908 i został jej prezesem, przyczyniając się wydatnie do budowy Polskiego Domu Narodowego «Strzecha» w Raciborzu. Był organizatorem i pierwszym przewodniczącym założonego w r. 1908 Tow. Lekarzy Polaków na Śląsku. W r. 1912 był współzałożycielem i pierwszym prezesem tow. śpiewaczego «Echo». Opiekował się też R. śląską młodzieżą gimnazjalną i akademicką: w r. 1891 utworzył w Raciborzu Tow. Pomocy Naukowej dla Polsko-Katolickiej Młodzieży i był jego pierwszym prezesem. Utrzymywał kontakt z ruchem studentów polskich we Wrocławiu; w r. 1896 został członkiem honorowym Tow. Akademików Górnoślązaków. Brał udział w śląskich zjazdach akademickich w Cieszynie (m. in. w r. 1913 przewodniczył tu ostatniemu przed pierwszą wojną światową zjazdowi wrocławskich «zetowców»), Żywcu i Krakowie; opiekował się tajnym kółkiem samokształceniowym polskiej młodzieży skupionej w Tow. Tomasza Zana w gimnazjum raciborskim. Prowadził szeroką korespondencję polityczną i naukową. Uważany był za znawcę problematyki śląskiej. Odwiedzali go Polacy z zaboru rosyjskiego i austriackiego przybywający na Górny Śląsk. Również sam wiele podróżował po Polsce, był też turystą zamiłowanym i współzałożycielem w r. 1910 Tow. Turystycznego «Beskid Śląski» w Cieszynie oraz Tow. Cyklistów, do którego zadań należała łączność z Cieszynem i kształcenie kurierów politycznych. Podróżował po Europie, zwiedził Francję, Sycylię, Korsykę, Tunis i Grecję.
Nazwisko R-ka w l. 1904–14 znajdowało się na listach ok. 300 osób «niebezpiecznych politycznie» sporządzonych przez władze policyjne z zaleceniem aresztowania w razie strajku lub wojny. Czując się zagrożony w Raciborzu i w obawie przed aresztowaniem, w maju 1914 skorzystał R. ze strajku lekarzy niemieckich i przeniósł się do Wrocławia, a w r. 1917 do Strzelna Kujawskiego, gdzie został dyrektorem szpitala powiatowego. W r. 1917 w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki był R. jednym z 20 delegatów z Górnego Śląska w składzie komitetu jubileuszowego w Poznaniu organizującego obchody na terenie zaboru pruskiego.
Po pierwszej wojnie światowej R. podjął w Warszawie pracę w Min. Zdrowia Publicznego na stanowisku referenta do spraw położniczych oraz higieny szkolnej. Był członkiem zarządu Polskiego Tow. Pomocy Ofiarom Wojny i Komitetu Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą Polską w Warszawie. Kilkakrotnie wygłaszał w Warszawie odczyt: O politycznym odrodzeniu Śląska, który ukazał się również drukiem w broszurze „Warszawa – Śląskowi” (W. 1920 s. 35–47). W trzecim powstaniu śląskim R. był komendantem szpitala polowego w Małej Dąbrówce (obecnie Katowice) i w Świerklańcu. W r. 1922 był członkiem Komitetu Przyjęcia Wojska Polskiego na Śląsku. Z polecenia Min. Spraw Zagranicznych w r. 1920 uczestniczył w pracach komisji nad wytyczeniem granicy między Polską a Czechosłowacją, a w r. 1921 między Polską a Niemcami. Od listopada 1920 R. organizował publiczną służbę zdrowia na Górnym Śląsku jako kierownik Wydz. Zdrowia Publicznego w Polskim Komisariacie Plebiscytowym w Bytomiu, po trzecim powstaniu w Naczelnej Radzie Ludowej dla Górnego Śląska w Katowicach, a od r. 1922 w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach. Od r. 1922 aż do śmierci R. był jedynym Górnoślązakiem na stanowisku naczelnika wydziału w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim. Zorganizował od podstaw polską służbę zdrowia w woj. śląskim i kierował nią aż do śmierci. Był autorem licznych memoriałów i sprawozdań dotyczących śląskiej służby zdrowia i artykułów z zakresu zdrowia publicznego.
W Katowicach poza pracą zawodową był R. od r. 1923 członkiem Kuratorium Tow. Przyjaciół Nauk na Śląsku, prezesem założonego w r. 1923 pierwszego Koła Przyjaciół Harcerzy, a następnie wiceprezesem Zarządu Oddziału Śląskiego Związku Harcerzy Polskich, członkiem Oddziału Śląskiego Polskiego Tow. Przyrodników im. Mikołaja Kopernika w Katowicach (założonego w 1928 r.) i w „Roczniku” tego stowarzyszenia ogłosił rozprawę Stan zdrowotności w województwie śląskim w l. 1922–1928. Wchodził do Rady Śląskiego Związku Akademickiego w Katowicach, do centralnej komisji dla kodyfikacji polskiego prawa sanitarnego (dla której opracował przepisy dotyczące zakresu działania lekarzy powiatowych). Brał udział w V Zjeździe Psychiatrów Polskich w Lublińcu w r. 1924, gdzie wygłosił przemówienie na jego otwarciu opublikowane w „Nowinach Psychiatrycznych” (1924). Otwierał w r. 1926 w Katowicach I Zjazd Lekarzy Polaków na Śląsku. Na II Zjeździe Przeciwgruźliczym we Lwowie w r. 1926 wygłosił referat pt. Gruźlica w ustawodawstwie pruskim („Gruźlica” 1926 nr 6). Brał także udział w V Zjeździe Higienistów Polskich w Poznaniu w r. 1927, a w r. 1928 w VIII Polskim Kongresie Przeciwalkoholowym w Lublinie. Był członkiem honorowym Stow. Lekarzy Polskich w Warszawie i Tow. Lekarzy Polaków na Śląsku. Zmarł 28 III 1929 w Katowicach, został pochowany na cmentarzu katolickim przy ul. Francuskiej. Był odznaczony Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi oraz Orderem Polonia Restituta, który otrzymał jako pierwszy Górnoślązak (1921).
Ożeniony (w r. 1886) z Ludwiką z Trąmpczyńskich R. dzieci nie miał. Jego wychowankiem był Antoni Rostek (1887–1959), adwokat w Raciborzu, później w Katowicach, działacz narodowy na Śląsku, poseł do Sejmu RP w l. 1938–9.
Wr. 1930 powołano fundusz stypendialny imienia Rostka dla młodzieży raciborskiej, a w r. 1931 w Raciborzu powstało Akademickie Koło Wakacyjne im. J. Rostka. Biblioteka Tow. Lekarzy Polaków na Śląsku nosiła jego imię. W hallu «Strzechy», odbudowanej w r. 1958 w Raciborzu, odsłonięto płaskorzeźbę R-ka. Imię R-ka nosi plac, przy którym mieszkał w Katowicach i ulice w Bytomiu i Raciborzu oraz szpitale w Raciborzu i Chorzowie.
Portret R-ka w gabinecie Lekarza Woj. Urzędu Woj. w Kat.; Karykatura R-ka w: „Kocynder” 1922 nr 3 s. 3; – Enc. powstań śląskich; W. Enc. Powsz. (PWN); Izby Ustawodawcze, „Przekrój” 1939 nr 1 (dotyczy Antoniego Rostka); Słown. Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); Śląski Słown. Biogr., II (J. Gruszka, bibliogr.); Tobie Polsko. Szkice biograficzne działaczy ruchu niepodległościowego na Górnym Śląsku, Opole 1981 (Meissner J.); – Achremowicz E., Żabski T., Towarzystwo Literacko-Słowiańskie we Wrocławiu 1836–1886, Wr. 1973; Borth W., Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku (1921–1922), Opole 1980; Brożek K., Dr med. Józef Rostek (1859–1929). Lekarz i społecznik, organizator ochrony zdrowia na Śląsku, „Zdrowie Publiczne” T. 90: 1979 nr 5 s. 329–34; tenże, Józef Rostek (1859–1929), Kat. 1982 (fot.); tenże, Polska służba medyczna w powstaniach śląskich i plebiscycie 1918–1922, Kat. 1973 (fot.); Fojcik J., Materiały do dziejów ruchu śpiewaczego na Śląsku, Kat. 1961; Galicz J., Początki turystyki polskiej w Beskidzie Śląskim, „Zaranie Śląskie” 1937 z. 3 s. 193–6; Glensk J., Nowiny Raciborskie w latach 1889–1904, Kat. 1970; Gruszka J., Polski ośrodek narodowy w Raciborzu (do roku 1918), Wr. 1970; Gruszka J., Nowara A., Dom Narodowy „Strzecha”, Racibórz 1961; Hist. Śląska, III cz. 1 (fot.), 2; Karbowiak A., Młodzież polska akademicka za granicą 1795–1910, Kr. 1910 s. 32; Karuga W., Organizacja. Polskiego Komisariatu Plebiscytowego dla Górnego Śląska, Opole 1966; Kisielewski J., Światła w mroku. Pięćdziesiąt lat pracy Towarzystwa Czytelni Ludowych 1880–1930, P. 1930 s. 33, 34, 70, 170; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat. 1965 (bibliogr.); Pater M., Centrum a ruch polski na Górnym Śląsku (1879–1893), Kat. 1971; tenże, Geneza Towarzystwa Pomocy Naukowej w Raciborzu, „Acta Universitatis Wratislaviensis” No 201, Historia, XXIV Wr. 1973, s. 61–78; Reiter J., Towarzystwo Medyczne Akademików Polaków we Wrocławiu, „Arch. Hist. Med.” 1961 z. 2 s. 149–64; Szramek E., Dr med. Józef Rostek. Życiorys a zarazem przyczynek do dziejów narodowego odrodzenia Śląska, „Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk na Śląsku” T. 2: 1930 s. 142–69 (fot.); Śp. Dr Józef Rostek, „Nowiny Społ.-Lek.” R. 3: 1929 nr 9 t. 171; Z Górnego Śląska pruskiego, „Nowa Reforma” 1892 nr 36 s. 3; Zwejgbaum M., Śp. dr Józef Rostek, „Med. Warsz.” R. 4: 1930 nr 4 s. 127 (fot.); Żyga S., Polskie banki ludowe na Górnym Śląsku pod panowaniem niemieckim w latach 1895–1939, W. 1967; – „Pol. Gaz. Lek.” 1929 nr 49 s. 342; „Śląska Gaz. Lek.” 1946 nr 7–8 s. 493; – AP w Kat.: Zespół Naczelna Rada Ludowa, t. 12 Organizacja Wydziału Zdrowia Publicznego Naczelnej Rady Ludowej i Lecznictwa na Górnym Śląsku, VIII 1921 – VI 1922, Zespół Towarzystwo Lekarzy Polaków na Śląsku, T. 2 k. 9–21 (J. Rostek, Uwagi nad przyszłym Województwem Śląskim pod względem lekarskim); AP we Wr.: zespół Rejencja Opolska, Biuro Prezydialne, t. 116 Politisch gefährliche Personen; Arch. Uniw. Wrocł.: Kania A., Studia uniwersyteckie członków Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego we Wrocławiu w latach 1836–1886, Wr. 1963 I–II (mszp.); Gł. B. Lek.: Życiorys R-ka t. 23/433, materiały Ziembickiego t. D I/166; – Mater. Red. PSB.
Krzysztof Brożek