Różański (od r. 1939, pierwotnie Goldberg) Józef, pseud. Ginin, Jacek (1907–1981), dyrektor Dep. Śledczego Min. Bezpieczeństwa Publicznego. Ur. 13 VII w Warszawie, był synem Abrahama Goldberga (zm. 1933), naczelnego redaktora jednej z czołowych gazet żydowskich w Polsce „Hajnt” i działacza syjonistycznego, oraz Anny z Różańskich, nauczycielki (R. podawał też, że była szwaczką, sanitariuszką), młodszym bratem Beniamina (1905–1952), używającego imienia i nazwiska Jerzy Borejsza, publicysty, działacza politycznego i kulturalnego.
Ukończył gimnazjum w Warszawie w r. 1925 i studia prawnicze na Uniw. Warsz. w r. 1929. Po odbyciu aplikacji sądowej (1930–3) i adwokackiej (1933–6) prowadził w l. 1936–9 własną kancelarię w Warszawie. Jako student działał od r. 1929 w Związku Młodzieży Komunistycznej w Polsce (od r. 1930 Komunistyczny Związek Młodzieży Polski – KZMP) i z jego ramienia m. in. wchodził do zarządu Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej «Życie»; był też czynny w technice komitetów dzielnicowych KZMP Mokotów i Wola w Warszawie. Od r. 1930 należał do Komunistycznej Partii Polski (KPP). Działał przez pewien czas w Centralnym Biurze Żydowskim KPP. Skierowany przez KPP, prowadził działalność w lewicowo-syjonistyczuych organizacjach (był sekretarzem generalnym organizacji Gezerd) w l. 1933–6, wśród chałupników i rzemieślników, a także wśród młodzieży żydowskiej. Uczestniczył m. in. w Wszechświatowym Kongresie Żydowskim w Paryżu w r. 1937, był w r. n. w Palestynie. Współredagował też pismo Jednolitego Frontu Młodzieży Żydowskiej „Folksjugend”. Prawdopodobnie tuż przed r. 1939 był powiązany z wywiadem radzieckim.
Po wybuchu drugiej wojny światowej znalazł się w Kostopolu na Wołyniu i po wkroczeniu Armii Czerwonej we wrześniu 1939, pracował początkowo w wywiadzie specjalnym stacjonującej tam jednostki Armii Czerwonej, a następnie w rejonowym kostopolskim NKWD. Przez krótki czas był zatrudniony w redakcji pisma „Bil’šovickij Šljach” w Kostopolu. W r. 1941 został przeniesiony do Lwowa do oddziału politycznego NKWD dla jeńców polskich. Z chwilą rozpoczęcia wojny niemiecko-radzieckiej w r. 1941, został R. skierowany przez NKWD do Połtawy, a stąd do szkoły NKWD mieszczącej się na terenie b. obozu Starobielsk nr 2. Stamtąd skierowano go do Sarańska. Potem pracował w Samarkandzie w kołchozie i fabryce chleba, jako główny kontroler. Tam w r. 1943 został sekretarzem lokalnej organizacji Związku Patriotów Polskich. Ukończył (sierpień 1943 – styczeń 1944) szkołę oficerów polityczno-wychowawczych 3 Dyw. Polskiego Korpusu Sił Zbrojnych i mianowany został zastępcą do spraw polityczno-wychowawczych dowódcy Baonu Artylerii. Współredagował m. in. gazetę „Zwyciężymy”. Wraz z dywizją brał udział w kwietniu 1944 w działaniach na Wołyniu, a w sierpniu t.r. na przyczółku magnuszewskim. Lekko kontuzjowany, został R. skierowany z wojska do Resortu Bezpieczeństwa Publicznego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, gdzie rozpoczął pracę 6 IX 1944, początkowo w charakterze referenta sekcji śledczej, od października zastępcy kierownika, od grudnia – kierownika tej sekcji. W styczniu 1945 przyjęto go do Polskiej Partii Robotniczej (PPR); od grudnia 1948 był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Również w styczniu 1945 został kierownikiem VIII Wydziału (śledczego) nowo powstałego Min. Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) i awansowany na kapitana. Wiosną 1947 objął stanowisko dyrektora Dep. Śledczego z awansem do stopnia pułkownika.
W powstałej we wrześniu 1948 Grupie Specjalnej MBP (późniejsze Biuro Specjalne, potem Departament X – Ochrony Partii, który w istocie stał się głównym ośrodkiem kontroli organów bezpieczeństwa nad PZPR), był R. do końca r. 1949 kierownikiem śledztwa w tajnym więzieniu w Miedzeszynie m. in. w sprawie Włodzimierza Lechowicza, Alfreda Jaroszewicza i in., aresztowanych pod bezzasadnym zarzutem agenturalnej penetracji PPR w okresie okupacji niemieckiej (faktycznie prowadzili działalność wywiadowczą na rzecz PPR w organach wywiadu Armii Krajowej ). Na przełomie r. 1949 i 1950 został odwołany w wyniku ujemnej oceny przebiegu śledztwa w sprawie Lechowicza i Jaroszewicza, wydanej przez specjalną komisję Komitetu Centralnego (KC) PZPR. Wrócił do Dep. Śledczego, gdzie prowadzono wszystkie sprawy polityczne, poza tymi, które podlegały Departamentowi X. R. odgrywał tu kierowniczą rolę w licznych śledztwach przeciw działaczom socjalistycznym, ludowym i demokratycznym oraz przeciwko żołnierzom AK. Za główny sposób uzyskiwania zeznań potwierdzających wysunięte oskarżenia obrał R. metodę nacisku fizycznego i psychicznego, był odpowiedzialny za bicie, tortury, poniżanie i zastraszanie i sam niejednokrotnie przy przesłuchaniach środki te stosował. W okresie pracy w MBP otrzymał R. m. in. Order Krzyża Grunwaldu II i III kl., Krzyż Kawalerski i Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. W l. 1949–52 był też lektorem KC PZPR z ramienia MBP.
W r. 1953 pozycja R-ego w MBP uległa zachwianiu. Jak relacjonował później Józef Światło, b. wicedyrektor Departamentu X, dwie członkinie PZPR, Halina Siedlik i Ewa Piwińska, po wyjściu z więzienia złożyły w Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej obszerny raport oskarżający R-ego o sadyzm w prowadzeniu śledztwa. Dn. 5 III 1954 został R. zwolniony z pracy w MBP. Był następnie dyrektorem programowym Zespołu Redakcji Zagranicznej Polskiego Radia, a w czerwcu t.r. objął stanowisko naczelnego dyrektora Państwowego Instytutu Wydawniczego.
Po ucieczce Józefa Światły z Polski (grudzień 1953) i po pierwszych jego audycjach w Radiu Wolna Europa (wrzesień 1954), ujawniających działalność pracowników aparatu bezpieczeństwa, został R. 8 XI 1954 aresztowany. R. znalazł się wówczas wśród osób, które kierownictwo PZPR postanowiło obciążyć całą odpowiedzialnością za nadużycia w aparacie bezpieczeństwa. Proces przed Sądem Wojewódzkim dla m.st. Warszawy odbył się przy drzwiach zamkniętych. W akcie oskarżenia stwierdzano m. in., że «W pracy niektórych ogniw aparatu bezpieczeństwa publicznego … miały miejsce wypadki brutalnego łamania praworządności rewolucyjnej polegające na naruszaniu i lekceważeniu obowiązujących przepisów prawa, stosowaniu środków niezgodnych z rewolucyjnym poczuciem prawnym mas ludowych, sprzecznych z zasadami socjalistycznej moralności». Uznano, że winę za to ponosi przede wszystkim R. W dwudniowym procesie udowodniono, że R. osobiście stosował «zabronione przez prawo metody w toku śledztw przeciwko osobom podejrzanym o działalność antypanstwową» (Marat S., Snopkiewicz J., Ludzie bezpieki, s. 57-8). Sąd stwierdził bezpośredni udział R-ego w biciu przesłuchiwanych oraz w stosowaniu innych niedozwolonych środków w śledztwie, m. in. w stosunku do W. Lechowicza, A. Jaroszewicza, Teodora Naumienki, Kazimierza Moczarskiego, Stanisława Nienałtowskiego. Dn. 23 XII 1955 skazano R-ego na 5 lat więzienia, skracając na podstawie amnestii karę do 3 lat i 4 miesięcy. W lipcu 1956 Sąd Najwyższy w Izbie Karnej rozpatrzył rewizję nadzwyczajną złożoną przez prokuratora generalnego i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia przez Sąd Wojewódzki. Dn. 31 XII t.r. wznowiono śledztwo przeciwko R-emu połączone ze śledztwem przeciwko dyrektorowi Departamentu X Anatolowi Fejginowi i wiceministrowi MBP Romanowi Romkowskiemu, aresztowanym 23 IV t.r. Proces niejawny przed Sądem Wojewódzkim dla m. st. Warszawy trwał od 16 IX do 11 XI 1957. R. został wówczas skazany na 15 lat więzienia. Proces nie objął wszakże całokształtu działalności R-ego; oskarżono go wyłącznie o czyny niedozwolone wobec kilkudziesięciu członków PZPR; jego przestępcza działalność wobec reprezentantów innych ugrupowań politycznych nie była podnoszona. Nie zajmowano się także powiązaniami oskarżonych z kierownictwem radzieckich organów bezpieczeństwa. R. założył rewizję do Sądu Najwyższego, który ogłosił wyrok 2 X 1958, zmniejszający R-emu karę więzienia do lat 14 z zaliczeniem dotychczasowego okresu pobytu w areszcie i więzieniu. R. został osadzony na Mokotowie, później we Wrocławiu. Dn. 8 IV 1964 Sąd Wojewódzki rozpatrywał wniosek obrońcy R-ego o warunkowe jego zwolnienie i wniosek ten odrzucił. Dn. 3 X t.r. Rada Państwa skorzystała z prawa łaski i R. wyszedł 8 X na wolność. Następnie pracował aż do przejścia na emeryturę w r. 1969 jako urzędnik w Mennicy Państwowej. Zmarł 31 VII 1981 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Żydowskim.
Ożeniony od r. 1936 z Izabelą z domu Frenkiel, działaczką KPP, pracowniczką polityczną KC PPR i PZPR, miał R. jedną córkę.
Pełna ocena działalności R-ego («nazwiska-symbolu» – określenia tego użył Roman Werfel w rozmowie z dziennikarką Teresą Torańską) nie jest jeszcze możliwa, gdyż dopiero w ostatnich latach rozpoczęło się ujawnianie i publikowanie, również i w Polsce, materiałów źródłowych w tych sprawach.
Leopold C., Lechicki K., Więźniowie polityczni w Polsce 1945–1955, Paris 1983; Turlejska M., Te pokolenia żałobami czarne … Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–1954, Londyn 1989 s. 444–5; – Błażyński Z., Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii 1940–1955, Londyn 1986; Bratny R., Pamiętnik moich książek, W. 1978 I 77–82; Marat S., Snopkiewicz J., Ludzie bezpieki. Dokumentacja czasu bezprawia, W. 1990 (fot.); ciż, Zbrodnia. Sprawa generała Fieldorfa-Nila, W. 1989 s. 21 (fot.), 22, 23, 37; Nowak J. (Jeziorański Z.), Wojna w eterze. Wspomnienia, Londyn 1985 I; VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR 19–21 X 1956, „Nowe Drogi” 1950 nr 10 s. 80–93 (wystąpienie Jakuba Bermana); Skalski S., Powroty lotnika, „Przegl. Tyg.” 1988 nr 19, 20; Torańska T., Oni, W. 1989; – Materiał otrzymany od Tadeusza Longina Szmidta z W. opracowany na podstawie akt AAN: VI Oddział (Arch. Lewicy Pol.) sygn. CK/6247 (t. osob. R-ego), Z 6343 (t. osob. I. Różańskiej), 237/II/14–16 (stenogram III Plenum KC PZPR z r. 1956), 237/II–18–19 (stenogram IX Plenum KC PZPR z r. 1957), akt personalnych w Centr. Arch. Min. Spraw Wewnętrznych oraz na podstawie jego rozmów z byłym ministrem MBP Stanisławem Radkiewiczem (z dn. 7 I 1980 i 2 XI 1986) i z byłym wicedyrektorem Dep. Śledczego MBP Adamem Humerem (z dn. 1 XII 1987).
Red.