Ossoliński Józef Salezy h. Topór (ok. 1732–1789), wojewoda podlaski. Był synem Józefa, woj. wołyńskiego (zob.), i Teresy ze Stadnickich (zob.). Kształcił się u jezuitów w Poznaniu. W r. 1753 wyruszył w podróż po krajach Europy zachodniej pod opieką Stankiewicza, oficera regimentu artylerii koronnej. Bawił wówczas czas dłuższy w Lunéville na dworze Stanisława Leszczyńskiego i swego dziada Franciszka Maksymiliana (zob.). Dn. 20 V 1759 zapisał się do Szkoły Kadetów w Lunéville, którą ukończył w r. 1762. Po powrocie został rotmistrzem wojsk koronnych. W r. 1762 posłował z ziemi nurskiej na sejm warszawski. Z 48 posłami stronnictwa dworskiego podpisał wówczas (8 X) remanifest, będący odpowiedzią na manifest (z 7 X) posłów opozycyjnych przeciw polskiemu szlachectwu Brühlów. W r. 1763, już jako starosta sandomierski, był marszałkiem Trybunału Radomskiego (9 V – 18 VI). W r. 1764 ubiegał się w województwie wołyńskim o funkcję poselską na sejm konwokacyjny. Gdy jednak na sejmiku łuckim (6 II) przyszło z czartoryszczykami do «rąbania», ojciec, szukając zgody z «familią», wycofał kandydaturę syna. W końcu marca O. reprezentował ojca w gronie głównych przywódców partii hetmańskiej, przybyłych do Grudziądza na przedkonwokacyjny sejmik generalny pruski. Gdy wojska rosyjskie obsadziły miasto, O. proponował «patriotom» przeniesienie generału poza miasto. Wniosek ten jednak odrzucono, a nie chcąc oddawać sejmiku na łup «familii», sami «patrioci» zerwali generał, po czym O. podpisał manifest przeciw gwałtowi wojsk rosyjskich. Po otwarciu sejmu konwokacyjnego O. znalazł się wraz z ojcem w obozie hetmana Jana Klemensa Branickiego i z nim dzielił wszystkie wydarzenia rozgrywające się w czerwcu i lipcu. Szedł w polityce śladami swego ojca, lecz bardziej od niego nienawidził nowego króla, uwielbiał Sasów i bez zastrzeżeń poszedł na współpracę z ambasadą rosyjską. Przedkoronacyjny sejmik generalny pruski w Grudziądzu nadał mu 29 X indygenat prowincji pruskiej. Na sejmie koronacyjnym 1764 r. został członkiem Zadwornego Sądu Asesorskiego Koronnego. Sejm 1766 r. funkcję tę przedłużył mu również na następną kadencję. Z powodu niedochodzenia sejmów w czasie konfederacji barskiej pełnił urząd sędziego asesorskiego formalnie aż do r. 1773. Sejmy: koronacyjny 1764 r., z r. 1766 i 1767/8, udzielały mu zezwoleń na wyjazd za granicę «do wód». Wyjeżdżał wówczas do Paryża, gdzie bawił najpierw zimą 1764/5, a następnie wiosną i latem 1766.
O. był jednym z głównych organizatorów konfederacji 1767 r. Uczestniczył w Warszawie (10 V) z innymi malkontentami w konferencjach z N. Repninem. Zgodnie z zapadłymi tam postanowieniami zawiązał 25 V w Sandomierzu, przy małej frekwencji szlachty, konfederację i został jej marszałkiem. Z pomocą Rosjan 30 V spędził 193 obywateli, których przymusił do podpisania sandomierskiego aktu konfederackiego. W dniu następnym pchnął oddział rosyjski pod dowództwem J. Podgoryczanina do Staszowa na rozpędzenie zebranej tam licznie niechętnej szlachty, która jednak zdołała się rozproszyć przed przybyciem Rosjan. Dn. 23 VI O. podpisał w Radomiu akt konfederacji generalnej. Z jej ramienia, a właściwie na życzenie Repnina, został (22 VIII) członkiem czteroosobowej delegacji w misji hołdowniczej na dwór imperatorowej rosyjskiej. Dn. 24 VIII przewodniczył jeszcze sandomierskiemu sejmikowi przedsejmowemu w Opatowie, na którego «pomyślne» przeprowadzenie otrzymał od Repnina 1000 dukatów. Sejmik odbywał się pod osłoną 200 huzarów Podgoryczanina, a sam O. poprowadził obrady w asyście kilku oficerów rosyjskich. W kilka dni potem wyjechał do Moskwy, dokąd przybył 30 IX. Dn. 1 X na naradzie z N. Paninem wystąpił w sposób napastliwy przeciwko królowi i Czartoryskim, obiecując przedłożyć na piśmie szczegółowe dowody dla swych oskarżeń. Po powrocie (styczeń–luty 1768) zabiegał o gratyfikację za dobrze spełnioną misję. Otrzymawszy jedynie Order Orła Białego, zrażony podążył przez Gdańsk i Saksonię na Węgry do ojca. Był wówczas wyszydzany w rozrzucanych po kraju pismach satyrycznych (np. w „Rozmowie księcia prymasa Podoskiego z księdzem Przedwojewskim ekskapucynem 1769”, czy w „Koncentracji rozmowy królewskiej z księciem kanclerzem W. KS. L. i księciem podkomorzym kor.”).
O. związał się z rezydencją dukielską Mniszchów i kliką magnacką «kwintumviratu». W czerwcu 1770 dopomagał Adamowi Krasińskiemu, który zabiegał o spotkanie z królewiczem Albrechtem. Konspirował z ministrem saskim K. Sackenem. Poróżniwszy się z Mniszchami na tle niedoszłego ożenku najpierw z Józefą Mniszchówna, a później z Pelagią Teresą Potocką, wojewodzianką kijowską, opuścił pogranicze polsko-węgierskie i udał się za granicę, by tam szukać pocieszenia w hulankach i intrygach politycznych. W Dreźnie (październik 1770) przekonywał posła rosyjskiego A. Biełosielskiego, że on, jak i ojciec nie mają żadnych stosunków z konfederatami i w dalszym ciągu przywiązani są do Rosji, a tylko dla bezpieczeństwa wyjechali na Węgry. Doradzał pozbawić Czartoryskich urzędów, zdetronizować króla i uzyskać zgodę carowej na pośrednictwo Sasów w rozmowach z malkontentami. Pokłócił się na tle swej prorosyjskiej orientacji z Genowefą Brzostowską, kasztelanową połocką. W Wiedniu w końcu 1770 r. wpadł w takie długi, że musiał ukrywać się tam czas dłuższy.
O. posiadał (od r. 1773) Antonówkę, Klityszcze, Tomaszpol i Czerniejowce na Podolu, Turzysk na Wołyniu i od ok. r. 1780 Ossolin w pow. sandomierskim, dobra chrzanowskie, zwane też krakowskimi (Chrzanów, Balin, Kąty, Kroczymiech, Libiąż Mały), dobra podgórskie (Rymanów i Dynów) w ziemi sanockiej. Przejściowo (1774–82) miał, wniesione przez pierwszą żonę, Radziejowice (obejmujące 19 wsi) w ziemi sochaczewskiej. Ojciec scedował mu (17 I 1759) starostwo chmielnickie na Podolu, a brat Maksymilian starostwo sandomierskie (5 I 1763), które w r. 1774 (21 VII) O. odstąpił kuzynowi Józefowi Kajetanowi Ossolińskiemu (zob.). Miał nadto niewielkie starostwo sokołowskie w pow. latyczowskim woj. podolskiego. Z dóbr tych czerpał ogółem przeszło 200 000 złp. rocznej intraty. Dn. 30 IV 1774 dostał O. województwo podlaskie. T. r. Stanisław August, otrzymawszy prawem wieczystym starostwo chmielnickie, darował je bratankowi ks. Józefowi, zachowując jednak na nim dla O-ego dożywocie.
W r. 1775 Stackelberg rozważał kandydaturę O-ego na marszałka przyszłego sejmu, lecz król odrzucił te sugestie, wskazując na trudności związane ze sprawowaniem tej funkcji przez eks-senatora (precedens z Wacławem Rzewuskim w r. 1750). Dn. 27 XI 1779 otrzymał Order Św. Stanisława. Na sejmach 1780, 1782, 1784 i 1786 r. sprawował funkcję sędziego sejmowego. Po opanowaniu przez Rosję Krymu interesował się w r. 1785 eksportem płodów rolnych przez porty czarnomorskie. W latach osiemdziesiątych zamieszkiwał głównie w Wiedniu (przebywał tam jeszcze w końcu sierpnia 1789). Dzięki dużej wiedzy, błyskotliwej inteligencji, wspaniałemu dowcipowi i darowi opowiadania skupiał w swoim domu elitę wiedeńską oraz licznie zamieszkujących tam Polaków. Odwiedzali go m. in. Stanisław Wodzicki, Michał Dzierżanowski, marszałek gostyński konfederacji barskiej, przyjaźnił się z nim Mateusz Bąkowski, stolnik halicki. Wielkopański, a przy tym hulaszczy tryb życia doprowadził O-ego w krótkim czasie do zupełnej ruiny materialnej. Za sprawą wierzycieli dostał się do więzienia. Dn. 2 I 1788 wydał w Wiedniu oświadczenie, w którym zapewniał zwrot wszelkich należności. Nie powstrzymało katastrofy oddanie dóbr galicyjskich w administrację bankierowi wiedeńskiemu K. F. Bargumowi (1787–8). Bargum, po zorientowaniu się, że O. poza jego plecami pozbywa się poszczególnych dóbr i cennych ruchomości, po kilku miesiącach zrzekł się administracji. Marnotrawstwo szło u O-ego w parze z chciwością. Przez całe życie prowadził liczne procesy i nie cofał się przed niczym dla zdobycia pieniędzy. Prawował się z magistratem Sandomierza (1778), z konwentem Św. Klary przy klasztorze Św. Andrzeja w Krakowie (1780), z konwentem cystersów w Koprzywnicy (t. r.), z konwentem norbertanek w Busku (1781), z siostrami swoimi (1781–2): Anną Teresą Potocką i Marianną Mniszchową. Nigdy nie spłacił przejętego w wysokości 700 000 złp. długu ojca. W. Konopczyński zalicza O-ego do tej grupy magnatów, w której znaleźli się «sprytni karierowicze, szachraje… słudzy własnych ambicji i pożądliwości…». Zmarł O. w końcu 1789 r.
O. żonaty był dwukrotnie: pierwszą żoną była córka Aleksandra Ossolińskiego, miecznika w. lit. (zob.), Anna (1759–1843), którą poślubił w r. 1774, a w r. 1781 rozwiódł się z nią. Z drugą żoną, poślubioną w r. 1784 «na złość familii» (Wodzicki) Matroną Pęcherzewską (właściwie: Matrioną Pęcherzówną), córką Kozaka ze star. chmielnickiego, miał syna Józefa Tymoteusza (1784–1790).
Portret w zbiorach E. Hutten Czapskiego w Kr.; – Estreicher; Nowy Korbut, (błędnie) II 29, III 419, 611; Finkel, Bibliogr.; Enc. Org., XX 128; Materiały do słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego, Kr. 1939–60 z. 1–2; Słown. Geogr., (Chmielnik, Ossolin, Sandomierz, Turzysk); Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne, W. 1860 II; Uruski; Żychliński, XXIII; Łoza, Kawalerowie; – Boyé P., La cour polonaise de Lunéville (1737–1766), Nancy 1926; Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, P. 1868 s. CXLII, CXLIII; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 90–1, 110, 116–17; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, W. 1903 I 320, III 92; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 311, 340, 356, 390, II 45, 47, 54–5, 292; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 II; tenże, Zameczki podolskie, W. 1880 III 170, 176; Wierzbowski T., Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1773–1794, Kr. 1921; Wodzicki S., Wspomnienia z przeszłości od r. 1768 do r. 1840, Kr. 1873 s. 131, 208–9, 211; – Diariusz sejmu walnego ordynaryjnego 1780, W. 1780 s. 17–19, 43; Inwentarz aktów sejmikowych Prus Królewskich (1600–1764), Tor. 1950; Kreczetnikow P., Dziennik wojennych działań, P. 1874 s. 8, 24, 188–9; Lubomirski S., Pod władzą księcia Repnina, W. 1971 (pomylony z ojcem); Lustracja województwa sandomierskiego 1789, Wr. 1965 I; Materiały do dziejów genezy Rady Nieustającej, Kr. 1917; Materiały do dziejów wojny konfederackiej, Kr. 1931; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 IV 170–1; Mémoires du roi Stanislas-August Poniatowski, Pet. 1914 I; Płata wojska… roku 1771, [b. m.] 1771 s. 9, 31–2; Vol. leg., VII 342, 381, 484, 497, 812, VIII 330, 396, 431, 967, IX 3, 9, 32, 274; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 11031 (listy O-ego), Arch. Roskie XV 25, LXV 63 (listy O-ego), Zbiór Czołowskiego 3202, Zbiór z Suchej 248/300; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów 133 s. 40, 210; B. Czart.: rkp. 940/1 s. 347; B. Ossol.: rkp. 2651 (listy O-ego), 2699, 2748, 4587, 11670 (korespondencja O-ego), 11676, 13712; B. PAN w Kr.: rkp. 318, 1649, 2348, 8341 (Teki Pawińskiego).
Wacław Szczygielski