Sapieha Józef h. Lis (1737–1792), krajczy lit., regimentarz generalny lit. konfederacji barskiej. Ur. w czerwcu, był synem woj. mścisławskiego Ignacego (zob.) i Anny z Krasickich, bratem Franciszka Ksawerego (zob.) i Kajetana Michała (zob.).
Uczył się S. w lwowskim kolegium jezuickim i pod opieką nauczycieli domowych. Rozważany przez ojca od r. 1751 projekt oddania go do warszawskiego Collegium Nobilium został zrealizowany dopiero jesienią 1752. Wkrótce po otrzymaniu 10 III 1758 tytułu pułkownika husarskiego JKM, z cesji stryja Karola (zob.), pojechał S. wraz z królewiczem Karolem do Petersburga. W czerwcu 1758 przyjechał stamtąd do Warszawy jako kurier królewicza, by – ponownie udawszy się nad Newę – wrócić ostatecznie do Rzpltej w lipcu t. r. Po śmierci ojca, jako najstarszy z braci musiał się zająć procesami o dobra, w czym wspomagał go wyznaczony testamentem na opiekuna stryj Karol. W celu wzmocnienia pozycji bratanka w sądach starał się on dlań o poselstwo z Inflant na sejm t. r., lecz bez powodzenia. T. r., z pomocą stryja, S. uzyskał w marcu z tegoż sejmiku mandat na sejm. W r. 1762 posłował z Wołynia; po zerwaniu sejmu podpisał manifest w obronie szlachectwa Brühlów, podobno zmuszony do tego przez hetmana Michała Massalskiego, który miał mu zagrozić odebraniem stanowiska w wojsku. Najpóźniej od r. 1763 trzymał się Karola S. Radziwiłła. Wiosną t. r. zgłaszał mu gotowość uczestnictwa w fundacji Trybunału Lit., we wrześniu t. r. stał na czele radziwiłłowskich stronników na krwawym sejmiku w Wiszni. Jako poseł czernihowski na konwokację podpisał 7 V 1764 manifest przeciw rozpoczęciu obrad sejmowych przy obecności wojsk rosyjskich w Warszawie. Wiosną 1766 pretendował do Orderu św. Stanisława, lecz zbyt późno podjął staranie. Posłując z Halicza na sejm 1766 r. wyznaczony został w skład Komisji Wojskowej Lit. Dn. 11 XII t. r. otrzymał dzięki promocji teścia, woj. nowogródzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (zob.), krajczostwo lit. Dn. 5 IV 1768 dostał Order św. Huberta.
Opowiadając się za konfederacją barską, przed połową lipca 1769 pomógł S. najpierw w zawiązaniu konfederacji w Pińszczyźnie, następnie został za sprawą Pułaskich marszałkiem konfederacji wołkowyskiej. Uchodząc przed wojskami I. Drewicza do Prus Książęcych wziął udział 5 VIII 1769 w zawiązaniu w nadgranicznych Słowikach (pow. wieloński) konfederacji generalnej lit. Akt konfederacji fikcyjnie datowany w Dowspudzie 26 VII, przyznawał S-że regimentarstwo generalne skonfederowanych wojsk lit. Przed przekroczeniem granicy przekazał komendę niedoświadczonemu bratu Kajetanowi, po czym część wojska lit. bez walki jeszcze w sierpniu 1769 dała się Rosjanom zepchnąć do Prus Król. S. znalazł się wówczas w Gdańsku. Wezwany wraz z Michałem Pacem przez bpa Adama Krasińskiego do Bielska dla utworzenia generalności, S. zjawił się tam najpóźniej w październiku; dn. 12 X prosił żonę, by swym wpływem na Ignacego Bohusza zapobiegła nadmiernemu ograniczeniu władzy regimentarskiej, 31 X uzyskał od ukonstytuowanej Generalności potwierdzenie swego szefostwa. Nie powiodła się natomiast inicjatywa jego kuzynki i przyrodniej siostry żony Anny Jabłonowskiej (zob.), która w tym czasie usiłowała uzyskać dla S-y stanowisko marszałka związkowego. Z Bielska (gdzie przebywał na pewno do początku grudnia 1769) wrócił S. do Gdańska, skąd wyjeżdżał na Warmię; wiadomo, że do lipca 1770 sporo czasu spędził u swego kuzyna, bpa Ignacego Krasickiego (zob.). Może już wiosną, a najpewniej latem t. r. dostał S. od Generalności list z pretensjami o bezczynność; latem t. r. w Bielsku myślano o pozbawieniu go regimentarstwa, tym bardziej, że kontakty z uchodzącym za regalistę Krasickim rodziły wątpliwości co do intencji S-y. Także C. Dumouriez nisko oceniał S-ę; uważał go za człowieka ograniczonego i tchórzliwego. Ponaglany do działania przez hetmana Jana Klemensa Branickiego, tłumaczył S. swoją bezczynność (która pociągała za sobą militarną inercję Litwy) brakiem wydatnej pomocy francuskiej, bez której nie widział szans na sukces. Wyjeżdżał prawdopodobnie do Drezna, we wrześniu 1770 wybierał się walczyć na Litwę, ale zamiaru tego nie wykonał. W październiku t. r. Generalność znów nosiła się z zamiarem zastąpienia go kimś innym, nie doszło jednak do tego. W początku marca 1771 był S. w Dreźnie, gdzie miał podobno otrzymać od Fryderyka Augusta dla konfederacji zasiłek w wysokości 3 tys. dukatów, ok. 21 IV t. r. przybył do siedziby Generalności w Preszowie.
Od czasu pojawienia się w Cieszynie w listopadzie 1771 hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego trwał między nim a S-ą spór o szefostwo nad nie istniejącą armią. Po stronie S-y stanęły mocno żona Teofila i Anna Jabłonowska, powodując naciski francuskie, a w efekcie decyzję Generalności o podziale władzy: Ogiński miał zatrzymać komendę nad wojskiem komputowym, S. nad wyprawami wojewódzkimi. W praktyce szefostwo wojsk lit. przejął Szymon Kossakowski, wyrobiwszy sobie u S-y funkcję wiceregimentarza. Dn. 13 III 1772 dowodził S. oddziałem, z którym podjął próbę przebicia się do oblężonego na Wawelu C. G. Choisy’ego; akcja, źle przygotowana od strony wywiadu, zakończyła się niepowodzeniem. Podczas odwrotu wskutek nieudolności S-y zginęła znaczna część Litwinów, biorących udział w odsieczy. Mimo tej kompromitacji wszedł S. 15 IV 1772 w skład «sekretnej rady» (komitetu politycznego) Generalności, był też przewidywany na ewentualnego autora manifestu przeciw rozbiorowi i ugodzie ze Stanisławem Augustem.
Już na pierwszą wieść o warszawskim ultimatum dla barzan, S. – nękany kłopotami finansowymi (jego dobra już w r. 1769 zostały zasekwestrowane przez Rosjan) – gotów był w maju 1772 ulec wezwaniom do powrotu i uznania władzy Stanisława Augusta. Zapobiegła temu Anna Jabłonowska przekazując S-że i jego żonie pieniądze i nakłaniając ich do wyjazdu za granicę. Dn. 30 V 1772 małżonkowie opuścili Cieszyn i przez Ostrawę, Gorlitz, Drezno (17–26 VII), Ratyzbonę i Monachium (8–26 VIII t. r.) dotarli 30 VIII 1772 do Strasburga, omijając zjazd emigrantów w Braunau. Naglony przez rodaków, w listopadzie t. r. S. wprawdzie się do Braunau wybrał, ale w następstwie pogróżek z Wiednia, zaraz wrócił do Strasburga. W grudniu 1772 uczestniczył natomiast w zjeździe barzan w Landshut (11–14 XII). Choć jego podpis widniał na przygotowanym wówczas przez I. Bohusza memoriale potępiającvm przyjęcie warszawskiej propozycji ugody, latem 1773 S. znowu myślał o powrocie do kraju; wytrwał w roli emigranta dzięki argumentom Bohusza. W maju t. r. Michał Wielhorski umieścił go na sporządzonej dla rządu francuskiego liście osób, które należy wspomóc zasiłkiem, umieszczając go w grupie, dla której proszono o największe kwoty. S. mieszkał w Strasburgu, od stycznia do kwietnia 1774 był w Paryżu (ponownie przebywał tam w październiku t. r. oraz w maju 1775) bezskutecznie zabiegając o utworzenie legii polskiej. Dn. 10 IV 1774 obiecano mu tytuł pułkownika i 1200 franków pensji, ostatecznie w październiku dano mu rangę marszałka polnego wraz z należną mu pensją. Tonąc w długach próbował S. bez powodzenia sprzedać swe pułkownikostwo husarskie bratankowi Kazimierzowi Nestorowi (zob.), którego zresztą naciągnął na sporą sumę. W listach tego ostatniego do matki został S. przedstawiony jako pozbawiony zasad i godności dłużnik, stale nękany przez wierzycieli. W wyniku zapobiegliwości Anny Pauliny Jabłonowskiej, która doprowadziła do uznania za właściciela majątku S-y jego urodzonego w Strasburgu syna Aleksandra, uniknął S. utraty dóbr w kraju, mimo iż nie zgłosił recesu od konfederacji barskiej.
W styczniu 1777 S. zdecydował się wracać do Polski, żona przez kilka miesięcy pozostała jeszcze w Strasburgu, po jej przyjeździe osiedli w Lachowcach na Wołyniu. W r. 1784 zrezygnował S. z krajczostwa (zapewne je sprzedał). Zmarł w Lachowcach 10 I 1792, pochowano go w grobach sapieżyńskich w Kodniu.
Żonaty od r. 1761 z wojewodzianką nowogródzką Teofilą Strzyżysławą z Jabłonowskich (zob. Sapieżyna Teofila), prócz syna Aleksandra Antoniego (zob.), miał córkę Annę (8 IV 1775 – 1 II 1794).

Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Miniatura S-y z l. dziecinnych przez S. D. Mirysa w Muz. Narod. w W. oraz portret przez A. Longhiego w kolekcji prywatnej (fot. obu zamieszcza D. Labarre de Raillicourt, Histoire des Sapieha, Paris 1970 tabl. 26, 32); – PSB (Bohusz Ignacy, Krasicki Ignacy, Ogiński Michał Kazimierz, Paszkowski Piotr); Słown. Geogr. (Wielick); Sapiehowie, III; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz J., Anna z Sapiehów Jabłonowska, w: tenże, Dzieła, Kr. 1881 X 314–15; tenże, Józef Sapieha, Pismo zbiorowe wileńskie na r. 1859, Wil. 1859; Goliński Z., Ignacy Krasicki, W. 1979; Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 30, 54, 57, 127, 129–31, 155, 158–61, 187, 209–10; tenże, Konfederacja barska, W. 1991 I–II; tenże, Polityka i ustrój Generalności konfederacji barskiej, Kr. 1928; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911; Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk W. Ks. Lit. w dobie saskiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VII/2 s. 57; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Ryszkiewicz A., Polski portret zbiorowy, Wr. 1961; – Akta grodz. i ziem., XXV; Arch. Wybickiego, I; Bernacki L., Materiały do życiorysu i twórczości Ignacego Krasickiego, „Pam. Liter.” R. 26: 1929 s. 409, R. 28: 1931 s. 644; Konfederacja barska. Wybór tekstów, W. 1928 s. 48–50; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958 I–II; Kossakowski J., Pamiętniki…, W. 1891; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Materiały do dziejów wojny konfederackiej, Kr. 1931; Matuszewicz, Diariusz, II; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I 417; Radziwiłł K. S., Listy, W. 1906; Sapieha K. N., Listy […] w latach 1773, 1774, 1775 i 1776 do matki pisane, Wil. 1851 s. 44, 59–61, 71, 82, 85–90; Sapieżyna T., Z pamiętnika konfederatki, Kr. 1914; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego, W. 1961; Vol. leg., VII 490; Źródła do dziejów Kurlandii i Semigalii, Kr. 1870 s. 27; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 13827 (listy z 29 VI 1737, 3 VI 1750, b.d. 1750, 7 IV 1751), 13843, 13846 (27 XII 1758, 26 XI 1759, 28 II 1761), Arch. Roskie, Korespondencja XIX/44 (13 III 1758), XX/3, LI/146; B. Czart.: rkp. 687, 736, rkp. 845 k. 55, rkp. 2896 k. 485–488, rkp. 3843 nr 31; B. Narod.: rkp. 3249/4 (I. Sapieha 18 III 1749), BOZ 939 (Karol Sapieha 19 VI i 1 VIII 1758); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Zofia Zielińska