Sawajner Józef, pseud. Sokół (1921–1989), organizator i kierownik konspiracyjnych drukarni Armii Krajowej, działacz polityczny i społeczny, poseł na Sejm PRL. Ur. w Tyczynie, w pow. rzeszowskim, w rodzinie chłopskiej, był synem Izydora Hałuszczaka, ogrodnika, i Marii Sawajner.
Po ukończeniu 3 klas szkoły handlowej, S. w r. 1938 wyjechał w poszukiwaniu pracy do Czechosłowacji, gdzie mieszkał z matką i siostrą. Tuż przed wybuchem wojny powrócił, przekraczając nielegalnie granicę w Tatrach. Zamieszkał u ojca w Kosocicach (w pow. wielickim) i pracował jako robotnik w «Kablu» w Krakowie.
W czasie okupacji niemieckiej S. działał pod pseud. Sokół w Związku Walki Zbrojnej, potem Armii Krajowej (AK) («Żelbet» – Kraków). Od r. 1940 prowadził nasłuch radiowy w Kosocicach. Tu też, w wydzierżawionym przez ojca domu, zorganizował w jesieni 1942 jedną z największych drukarń Polski Podziemnej «Konspiracyjne Wojskowe Zakłady Wydawnicze» (KWZW), podległe Biuru Informacji i Propagandy Komendy Okręgu AK w Krakowie, i nimi kierował. W KWZW drukowano różnego rodzaju broszury i ulotki, a od listopada 1942 rozpoczęto regularne wydawanie „Małopolskiego Biuletynu Informacyjnego”. Tu drukowano też konspiracyjne pisma: „Służba Kobiet” oraz kilka numerów „Przeglądu Polskiego”. W dn. 1 VII 1943 z inicjatywy S-a wydano w kilkunastu tysiącach nakładu konspiracyjne „Nadzwyczajne wydanie Gońca Krakowskiego”, co wywołało wielką sensację i ogromnie zirytowało władze okupacyjne. Wkrótce nawiązał kontakt z drukarnią Edwarda Jantona w Wieliczce i przy jego pomocy wydrukował falsyfikat „Gońca Krakowskiego” (nr 282), który 1 XII t.r. rozprowadzono przez młodych kolporterów z Szarych Szeregów przed normalnym, niemieckim wydaniem tej gazety. Uzyskał on szczególny rozgłos, m.in. dzięki satyrycznej kolumnie, wypełnionej sfingowanymi ogłoszeniami o treści antyhitlerowskiej. Po wykryciu drukarni w Kosocicach przez Niemców 3 VIII 1944 uruchomił S. nowe punkty drukarskie, najpierw w Lusinie koło Swoszowic, a następnie we Wrząsowicach. Wspomnienia S-a o tej działalności konspiracyjnej ukazały się w pracy pt. W podziemiach tajnej drukarni (Kr. 1947).
Po wojnie S. był członkiem Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN) w Krakowie (do r. 1949). W lutym 1946 wstąpił do Stronnictwa Pracy (SP). Należał tu do grupy działaczy, którzy, odcinając się od zwolenników Karola Popiela, byli zwolennikami współpracy z obozem rządzącym. Grupa ta w regionie krakowskim nie uzyskała szerszej aprobaty wśród członków ani też poparcia hierarchii kościelnej. Po rozłamie w SP na Kongresie w Warszawie 1 XII 1946 wybrano go do Rady Naczelnej (RN) SP. Dn. 17 V 1947 S. został członkiem Prezydium i sekretarzem generalnym Głównego Komitetu Wykonawczego (GKW) SP, 19 VII t.r. sekretarzem Komitetu Wykonawczego Zarządu Wojewódzkiego SP w Krakowie. W r. 1949 przeniesiono go do Zarządu Głównego (ZG) SP w Warszawie. Dn. 16 X t.r. został wybrany na sekretarza organizacyjnego GKW SP. Zasiadał również w Radzie Programowej Stronnictwa.
S. był m.in. działaczem Polskiego Czerwonego Krzyża, Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i delegatem na I Kongres tej organizacji oraz Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju (członek Prezydium). Dn. 1 IX 1950 został sekretarzem generalnym Centralnego Zarządu Kół Księży «Caritas», później Zrzeszenia Katolików «Caritas» (ZK «Caritas», powołanego przez władze po odebraniu «Caritasu» zarządowi kościelnemu w początku t.r.). Od 1 IX 1964 był sekretarzem generalnym Prezydium ZG tego Zrzeszenia. Z jego inicjatywy utworzono w r. 1965 tygodnik „Myśl Społeczna. Magazyn katolicki”, w którym S. został naczelnym redaktorem. Funkcję tę, wraz z funkcją sekretarza Prezydium ZG ZK «Caritas», pełnił do czasu przejścia na emeryturę (1986). Wchodził w skład Prezydium WRN we Wrocławiu oraz Wrocławskiego i Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Zainicjował budowę pomnika papieża Jana XXIII we Wrocławiu, na Ostrowie Tumskim (1966). Uczestniczył w Światowym Kongresie Sił Pokoju w Moskwie w październiku 1973.
Jako działacz ZK «Caritas» był czterokrotnie wybierany na posła z Wrocławia do Sejmu PRL kadencji V (1969–72), VI (1972–6), VII (1976–80) i VIII (1980–5). W Sejmie był posłem bezpartyjnym, w kadencji V i VII pracował jako członek Komisji Kultury i Sztuki. Do śmierci działał w powstałym w r. 1985 Stow. Wisła–Odra, pełnił tam przez kilka miesięcy, od lutego 1986, funkcję sekretarza generalnego; ponadto był członkiem ZG i skarbnikiem tego stowarzyszenia. Jako członek Krajowego Komitetu Ochrony Zdrowia, zainicjował budowę Instytutu Onkologii na Ursynowie. Zmarł 17 IV 1989 w Warszawie; pochowany został na cmentarzu Komunalnym na Powązkach. Odznaczony był Krzyżem Walecznych i Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami – za działalność konspiracyjną, Krzyżami: Kawalerskim (1964), Oficerskim (1966), Komandorskim (1979) Orderu Odrodzenia Polski, Sztandarem Pracy II kl. oraz licznymi medalami i odznakami.
S. był żonaty dwukrotnie: od r. 1940 z Antoniną z Bochenków, czynną pod pseud. Kasprowa w KWZW; po rozwodzie (1946) ożenił się powtórnie, już po przeniesieniu się do Warszawy, z Antoniną z Kędziorów. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Janinę (ur. 1945), zamężną Węgłowską, z drugiego dwóch synów: Józefa (ur. 1952) i Janusza (ur. 1957).
Fot. w: Sawajner J., W podziemiach tajnej drukarni, Kr. 1947 s. 7; – Jarowiecki J., Katalog krakowskiej prasy konspiracyjnej 1939–1945, Kr. 1978 s. 54, 85–6; Spis posłów na Sejm (kadencja V), W. 1969; toż, (kadencja VI), W. 1972; toż (kadencja VII), W. 1976; toż (kadencja VIII), W. 1983; – Andrusiewicz A., Stronnictwo Pracy 1937–1950, W. 1988 s. 444, 446, 448–9; Jarowiecki J., Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Kr. 1980; Kozik Z., Partie i stronnictwa polityczne w Krakowskiem 1945–1947, Kr. 1975; Kucia J., Krakowski ośrodek działalności wydawniczej (1939–1945), w: Z lat wojny i okupacji 1939–1945, W. 1970 II; tenże, Tajne drukarnie krakowskie w okresie okupacji hitlerowskiej, „Zesz. Prasoznawcze” 1969 nr 4 s. 58; Poznański S., Willa w Kosocicach, w: Drukarskim szlakiem. W setną rocznicę narodzin związku zawodowego drukarzy polskich, W. 1970 s. 211–21; Ślaski J., Polska walcząca (1939–1945). T. 2: Fundament, W. 1985 s. 269–70; – Spraw. stenogr. Sejmu PRL za l. 1969–85; Szypuła M., Działalność konspiracyjnych zakładów wydawniczych AK w Kosocicach, Lusinie i Wrząsowicach w latach 1942–1945, „Studia Hist.” 1969 nr 1 s. 81–107; – „Myśl Społ.” 1972 nr 11; „Słowo Powsz.” 1989 nr 79 s. 13; „Stolica” 1989 nr 24 s. 16; „Tryb. Ludu” 1989 nr 93 s. 2; „Życie Warszawy” 1989 nr 93, 95, 96, 99; – Centr. Arch. Hist. Centr. Komitetu Stronnictwa Demokratycznego w W.: Sprawozdanie ZW SP w Kr. za r. 1947, t. 18, 45; B. Sejmowa w W.: Teczka osobowa S-a i Ankiety Kancelarii Sejmu; – Szypuła M., Akcja wydrukowania lewego „Gońca Krakowskiego” (rkp. w zbiorach autora); – Wywiady z działaczami konspiracyjnymi i rodziną S-a, w zbiorach autora; – Dokumenty rodzinne S-a w posiadaniu rodziny.
Jerzy Jarowiecki