Śliwiński Józef (1865—1930), pianista, dyrygent, pedagog.
Ur. 15 XII w Warszawie (ojcem chrzestnym był Apolinary Kątski) w rodzinie o tradycjach muzycznych, był synem Jana (1830—1893), nauczyciela muzyki w Kielcach, od r. 1865 nauczyciela gry organowej w Inst. Muzycznym Warszawskim, organisty oraz dyrektora orkiestry i chóru przy katedrze św. Jana w Warszawie, i Elżbiety z Flasieńskich (zm. 1866), pianistki. Miał braci, w tym zmarłych w dzieciństwie: Ksawerego (zm. 1866) i Andrzeja Klemensa (zm. 1867).
Kształcony muzycznie przez ojca, Ś. w wieku sześciu lat improwizował na organach w obecności Augusta Freyera, profesora klasy organów w Inst. Muzycznym Warszawskim, który przepowiedział mu karierę artystyczną. Gry fortepianowej uczył się prywatnie u Juliusza Janothy, a następnie u Kazimierza Hofmanna. Od r. 1883 kontynuował naukę w Inst. Muzycznym Warszawskim pod kierunkiem Rudolfa Strobla. Po raz pierwszy wystąpił w r. 1884, grając „Impromptu Ges-dur” Fryderyka Chopina i „Etiudę C-dur” Antona Rubinsteina. W r. 1885 otrzymał dyplom «w stopniu celującym», po czym wyjechał do Wiednia, gdzie w l. 1886—7 szlifował umiejętności pianistyczne u Teodora Leszetyckiego. W tym czasie skomponował kilka pieśni (nie zachowały się). Pod koniec grudnia 1887 wrócił do Warszawy. W styczniu i marcu 1888 wystąpił w Resursie Obywatelskiej z recitalami (w programie pierwszego z nich znalazły się: „Sonata «Pastoralna» D-dur” L. van Beethovena, „Ballada g-moll”, „Walc cis-moll” i „Etiuda Ges-dur” Chopina, „Etiudy symfoniczne” op. 13 R. Schumanna, „Polonez E-dur” F. Liszta oraz „Życzenie” Chopina — Liszta), przyjętymi z entuzjazmem przez publiczność i krytyków muzycznych (J. Kleczyński, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1888 nr 225). T.r. wyjechał do Petersburga, gdzie pod kierunkiem Rubinsteina pogłębiał przez dwa lata umiejętności pianistyczne. W tym okresie koncertował w Warszawie, 4 XII 1889 wystąpił w Krakowie, a 8 i 11 XII t.r. we Lwowie. Podczas pobytu w Rydze w marcu 1891 dokonano w hotelu nieudanego zamachu na jego życie. W kwietniu i maju t.r. koncertował we Lwowie. Napisane na początku l. dziewięćdziesiątych utwory fortepianowe, w tym wariacje, zaginęły.
W r. 1892 odbył Ś. podróż koncertową do Niemiec, zakończoną sukcesem. T.r. zachwycił publiczność francuską grą w Paryżu, gdzie w Sali Érarda dał trzy duże recitale. W r. 1893 ponownie występował w Niemczech; w Hamburgu pod dyrekcją Hansa von Bülowa wykonał jeden z koncertów fortepianowych Rubinsteina. Bülow polecił go zagranicznym impresariom, a przedstawiciele firmy «Bechstein» zabiegali, by podczas każdego koncertu w Niemczech grał na ich instrumencie. Otrzymawszy zaproszenie na występy w Londynie, Ś. w l. 1893—4 dawał tam kilkakrotnie recitale, wyróżniając się, zdaniem B. Shawa, oryginalną grą i niezrównaną interpretacją polonezów Chopina i rapsodii Liszta. W r. 1894 odbył tournée po USA, występując m.in. jako solista orkiestry lipskiego Gewandhausu; recenzentom szczególnie podobało się wykonanie rapsodii Liszta („Morning Times” 1895 nr z 12 XII).
W r. 1895 dał Ś. w Warszawie kilka recitali i koncertów z orkiestrą; po występach jeden z recenzentów porównał go z Rubinsteinem („Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1895 nr 5). Na początku stycznia 1896 występował w Krakowie, gdzie jego grą zachwycał się Felicjan Szopski („Czas” 1896 nr 7), a 13 I i 23 II t.r. we Lwowie. Potem przez kilka lat systematycznie koncertował w Warszawie, często wyjeżdżając też do Niemiec i Rosji. Dysponował już wtedy obszernym repertuarem, złożonym głównie z dzieł J. S. Bacha, G. F. Haendla, J. Haydna, W. A. Mozarta, Beethovena, J. N. Hummla, K. M. Webera, F. Mendelssohna, F. Schuberta, Schumanna, Liszta, P. Czajkowskiego, Rubinsteina, ale przede wszystkim utworów Chopina. Jego koncerty miały często charakter trzyczęściowych recitali. Występował w Krakowie na koncertach dobroczynnych, głównie na rzecz Tow. św. Wincentego à Paulo. W Warszawie należał do bywalców najbardziej znanych salonów, m.in. bankierów Wertheimów i przemysłowców Lilpopów. Na zaproszenie Stanisława Wilhelma Lilpopa gościł często w jego podwarszawskim majątku w Brwinowie. Ok. r. 1900 nawiązał romans z jego żoną, Jadwigą Lilpopową, który po skandalu i rozwodzie Lilpopów w r. 1903 zakończył się ślubem (w obrządku ewangelickim) Ś-ego 15 I 1904 w Kielcach.
W r. 1901 wyjechał Ś. na drugie tournée po USA, gdzie dawał recitale i występował z lipską orkiestrą H. Windersteina; po raz trzeci koncertował tam w r. 1903. Odbył także tournée po Europie, m.in. grał w Holandii, Danii, Niemczech, Francji oraz Wielkiej Brytanii, a także w wielu miastach Król. Pol., m.in. ze skrzypkiem Stanisławem Barcewiczem. W październiku 1902 dał w dn. 16, 18 i 22 trzy koncerty we Lwowie. Na początku r. 1905 w Filharmonii Warszawskiej występował razem z F. Busonim, a w Lipsku wziął udział w koncercie jubileuszowym A. Nikischa. Był wzorem chopinisty dla niemieckich pianistów i pedagogów (m.in. A. Reisenauera), którzy wysyłali swoich uczniów na jego koncerty. Pod koniec r. 1907 grał w Petersburgu, a na początku r. 1908 w Wilnie, skąd wyjechał do Paryża; odniósł tam kolejny sukces, który powtórzył w r. 1909. T.r. uczestniczył w wieczorach teatralnych i muzycznych w Wilnie i Kijowie, a w r. 1910 we Lwowie oraz 15 X t.r. w Warszawie, z towarzyszeniem orkiestry pod dyrekcją Grzegorza Fitelberga.
W r. 1910 przeprowadził się Ś. z żoną do Petersburga, skąd wyjeżdżał z koncertami, m.in. w r. 1911 do Wilna i Lwowa. Świetne recenzje zebrał jego recital z okazji setnej rocznicy urodzin Liszta 20 X t.r. w sali petersburskiego Konserwatorium (wykonał na nim m.in. „Sonatę h-moll” oraz „Fantazję i fugę na temat B.A.C.H.” Liszta). Od r. 1911 uczył gry fortepianowej w konserwatoriach w Rydze oraz Mitawie, gdzie był także kapelmistrzem, a od r. 1912 w Saratowie. T.r. koncertował w Paryżu. Z okazji jubileuszu 25-lecia pracy artystycznej wystąpił 28 I 1913 w Filharmonii Warszawskiej, wykonując (po raz pierwszy w swej karierze) „Koncert f-moll” Chopina. Dn. 30 I t.r. grał w Krakowie, a następnie odbył tournée jubileuszowe po Europie, występując m.in. w Bukareszcie; zakończył je w listopadzie koncertem w Teatrze Wielkim w Warszawie. Wiosną 1914 objął w Saratowie funkcję dyrektora tamtejszego Konserwatorium oraz nauczyciela fortepianu i dyrygentury. W marcu 1915 wystąpił w Warszawie jako pianista z recitalem oraz dwa razy jako dyrygent, prowadząc „II Symfonię” Beethovena, „V Symfonię” Czajkowskiego oraz poematy symfoniczne „Hunnenschlacht” i „Les Préludes” Liszta; dochód z koncertów przeznaczył na rzecz Komitetu Warszawskiego Obywatelskiego. Okres pierwszej wojny światowej spędził w Saratowie. Opuścił miasto prawdopodobnie latem 1918 i przedostał się z żoną do Warszawy.
Entuzjastycznie witany przez publiczność wykonał Ś. 12 X 1918 w Warszawskiej Filharmonii „Koncert f-moll” i „Fantazję na tematy polskie” Chopina; 14 XII t.r. wystąpił tu jako dyrygent, prowadząc „II Symfonię” Beethovena, „Kołowrotek Omfali” C. Saint-Saënsa, „Balladę symfoniczną” Juliusza Wertheima oraz Uwerturę-fantazję „Romeo i Julia” Czajkowskiego. W marcu 1919 występował w Warszawie trzykrotnie: 4 III z recitalem pianistycznym, 13 III jako dyrygent orkiestry Filharmonii oraz 26 III podczas koncertu jubileuszowego Aleksandra Michałowskiego, dyrygując wykonywanym przez jubilata „Koncertem e-moll” Chopina. Uznanie, jakie zyskał w roli dyrygenta, spowodowało, że założył przy Tow. Muzycznym Warszawskim własną 65-osobową orkiestrę amatorską („Kur. Pol.” 1921 nr z 13 I). Dn. 13 IV 1921 wystąpił z nią w Sali na Dynasach, w grudniu t.r. w Filharmonii Warszawskiej, a następnie koncertował w całym kraju. W l. 1922—4 orkiestrą dyrygował Stefan Śledziński, a kierownictwo zespołu przekazał Ś. w r. 1923 Mateuszowi Glińskiemu. Recitalowi z 27 etiudami Chopina, który dał 30 XI 1923 w Filharmonii Warszawskiej, towarzyszyły owacje i bisy, natomiast występ tamże 16 X 1924 z obydwoma koncertami Chopina okazał się nieudany. Niedługo potem wystąpił ze świetnym recitalem 2 XI t.r., a także koncertem w Paryżu 20 II 1925. Wg Józefa Kańskiego «niezwykła wrażliwość i neurasteniczne usposobienie sprawiły, że miewał występy nieudane, będąc jednak w dobrym nastroju tworzył kreacje niezapomniane». Potrafił czarować pięknym dźwiękiem, legatem, namiętnością, wspaniałym odczuciem chopinowskiego idiomu i porywać publiczność wirtuozerią, zapamiętaniem muzycznym, wywołując nastroje, jakich nie potrafili stworzyć inni wykonawcy. «Podrywał tempa, grał nierówno i za nierówno, ale tej rozkoszy muzycznej, tych godzin ekstazy (wtedy zwykle się kochał) nie zapomnę do śmierci» (Aniela z Lilpopów Pilawitzowa). Prawdopodobnie w r. 1925 objął Ś. posadę nauczyciela gry fortepianowej w Wielkopolskiej Szkole Muzycznej i odtąd systematycznie dojeżdżał do Poznania. Jako pedagog miał niewielu uczniów; należeli do nich pianiści: Stefania Niekrasz, Jan Hofman, Wacław Lewandowski i Stanisław Niedzielski. W listopadzie 1926 włączył się w dyskusję „Niespożytość dzieła Chopina a interpretatorzy” („Gaz. Warsz.” 1926 nr 312).
Gdy w r. 1928 powstał plan sprowadzenia prochów Chopina do Polski, Ś. dał serię koncertów na ten cel, m.in. 4 V t.r. w Filharmonii Warszawskiej wykonał „Fantazję na tematy polskie” i „Sonatę b-moll” oraz obydwa koncerty, przyjęte «hołdowniczą burzą oklasków» („Kur. Poranny” 1928 nr z 5 V). Z tej okazji wystąpił też 8 XII w Auli uniw. w Poznaniu. Na jubileusz 40-lecia działalności artystycznej wykonał jesienią 1929 w Filharmonii Warszawskiej z orkiestrą pod dyrekcją Józefa Ozimińskiego „Koncert a-moll” Schumana, „Koncert A-dur” Liszta oraz utwory solowe Chopina. Obok Michałowskiego, Ignacego Paderewskiego i Józefa Hofmana był Ś. uznawany za jednego z najlepszych polskich pianistów oraz interpretatorów muzyki Chopina. Jego «odtwórczy styl chopinowski» stał się na wiele lat wzorem dla kolejnych generacji pianistów, nie tylko w Polsce, lecz także w Rosji i Niemczech. Również jako człowiek «prezentował się zupełnie niezwykle. Wysoki, postawny, szczupły, z czarną, starannie uczesaną koafiurą, ostro zarysowanymi, gęstymi brwiami i czarnym, krótko przystrzyżonym nieco kokieteryjnie podkręconym wąsikiem, zwracał na ulicy uwagę przechodniów zarówno nieposzlakowaną, nieco przesadną elegancją, jak i swym płynnym, z lekka kołyszącym się chodem» (R. Jasiński). Będąc już chory, wystąpił 2 III 1930 z recitalem chopinowskim, w programie którego znalazły się: „Fantazja f-moll”, „Sonata h-moll”, „Scherzo b-moll”, „Polonez Esdur”, etiudy, walce i mazurki. Dn. 4 III 1930 zmarł w Warszawie na zapalenie płuc, został pochowany 7 III na cmentarzu Powązkowskim. Jesienią t.r. Filharmonia Warszawska zorganizowała akademię ku jego czci, przeznaczając dochód z niej na budowę pomnika nagrobnego.
Małżeństwo Ś-ego z Emilią Jadwigą ze Stankiewiczów 1.v. Lilpop (1872—1966), córką warszawskiego chirurga Władysława Hipolita Stankiewicza (zob.), było bezdzietne. Żona miała z pierwszego małżeństwa córkę Annę (1897—1979), żonę Jarosława Iwaszkiewicza. Pod koniec życia napisała „Pamiętnik dotyczący życia i twórczości Józefa Śliwińskiego” (B. Narod., rkp. 8986), w którym przedstawiła «historię jego kariery, jego stosunku do sztuki, środowiska, w którym się obracał».
W zbiorach muzycznych Biblioteki Narodowej zachowały się nagrania pianolowe Ś-ego z r. 1905: „Impromptu Ges-dur” Chopina i „Grande sonate G-dur” Czajkowskiego.
Portret Ś-ego (rys. ołówkiem) i jego żony Jadwigi (olej) przez Władysława Porankiewicza z ok. r. 1920 w Muz. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku; — Altberg E., Polscy pianiści, W. 1948; Błaszczyk, Dyrygenci; Dictionary of Pianists, London 1985; Dybowski S., Słownik pianistów polskich, W. 2008 (fot.); Encyklopedia muzyczna PWM, Kr. 2007; Kompozytorzy polscy 1918—2000, Gd.—W. 2005 II; Sierpiński J., Polscy pianiści, W. 2014; Słown. Muzyków, II (dot. także ojca); Phonola. Generalkatalog, Leipzig 1912; — Antologia polskiej krytyki muzycznej XIX i XX w., Kr. 1955; Dubal D., The Art of the Piano, New York 1989; — Almanach muzyczny Krakowa, Oprac. J. Reiss, Kr. 1959 II; Anna i Jarosław Iwaszkiewiczowie. Listy 1922—1926, Oprac. M. Bojanowska, E. Cieślak, W. 1998; Iwaszkiewicz A., Dzienniki i wspomnienia, Oprac. P. Kądziela, W. 2000; Jasiński R., Zmierzch starego świata, Kr. 2006; Włodek L., Pra. O rodzinie Iwaszkiewiczów, Kr. 2012; Zalewski T., Pół wieku wśród muzyków. 1920—1945, Kr. 1977; — „Ateneum” 1903 z. 3 s. 126—30, 1905 z. 1/2 s. 156—8; „Biesiada Liter.” 1915 nr 13 s. 194—5; „Bluszcz” 1902 nr 49 s. 585—6, 1903 nr 48 s. 573—4, 1910 nr 44 s. 488, 1912 nr 9 s. 105, 1913 nr 9 s. 91, 1918 nr 46 s. 345, 1932 nr 14 s. 12; „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1884—1904; „Gaz. Lwow.” 1891 nr 75; „Gaz. Warsz.” 1910 nr 284; „Kur. Codz.” 1866 nr 276 (nekrolog matki), 1867 nr 27 (dot. brata, Andrzeja Klemensa); „Lwow. Wiad. Muzycz. i Liter.” 1927 nr 11 s. 4, 1930 nr 4 s. 3; „Muzyka” 1926 nr 6 (dod.), 1930 nr 3 (dod.); „Przegl. Muzycz.” 1930 nr 3; „Przegl. Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1905 nr 2 s. 34—5, 41; „Przegl. Pol.” T. 154: 1904 s. 593—7, T. 158: 1905 s. 563—8, T. 164: 1907 s. 183—96, T. 168: 1908 s. 550—63, T. 175: 1910 s. 400—3, T. 188: 1913 s. 274—82; „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” 1891 nr 77; „Przegl. Tyg.” 1904 nr 5 s. 57 (dot. ślubu Ś-ego); „Przegl. Wpol.” 1912 nr 8 s. 127—8; „Ruch Muzycz.” 1963 nr 5; „Rydwan” 1914 t. 3 s. 177—9; „Scena i Sztuka” 1907 nr 1 s. 9—10, nr 2 s. 12—13, 1908 nr 1 s. 16, nr 4 s. 7—8 (fot.), nr 43 s. 16—17, 1909 nr 7 s. 11, nr 9 s. 14, nr 14 s. 14—15 (fot.), nr 24 s. 14, nr 47 s. 15, nr 48 s. 11, nr 52 s. 9—10, 1910 nr 9 s. 4, nr 49 s. 7, 1911 nr 8 s. 9, nr 14 s. 4—5, 1912 nr 8 s. 6; „Sfinks” 1910 t. 12 z. 10 s. 319—23; „Sztuka” T. 3: 1911 s. 159—64; „Świat” 1908 nr 5 s. 20 (fot.), 1909 nr 14 s. 16 (fot.), nr 49 s. 19 (fot.), 1910 nr 43 s. 15 (fot.), 1912 nr 13 s. 15, 1913 nr 5 s. 17 (fot.), nr 12 s. 19 (fot.), nr 47 s. 18 (fot.), 1915 nr 20 s. 10, 12, 1918 nr 42 s. 6; „Teatr” 1912 nr 1 s. 13; „Teatr i Muzyka” 1918 nr 51 s. 8; „Trybuna Robotn.” 1950 nr 81 s. 6; „Tyg. Ilustr.” 1903 nr 6 s. 118 (dot. ojca), 1904 nr 18 s. 358, 1909 nr 51 s. 1078; „Wiad. Artyst.” T. 1: 1901 nr 11/12 s. 114; „Widnokręgi” 1910 z. 1 s. 31—2; „Złoty Róg” 1912 nr 9 s. 14—15, 1913 nr 5 s. 8 (fot.); — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1930: „Dzień Pol.” nr z 6 III, „Kur. Poranny” nr z 5 III, „Muzyka” nr 3 (A. Michałowski); Nekrologi dot. ojca z r. 1893: „Dzien. dla Wszystkich” nr 4, „Gaz. Lwow.” nr 7, „Gaz. Pol.” nr 4, „Gaz. Warsz.” nr 4, „Kur. Codz.” nr 4, 9, „Kur. Lit.” nr 10, „Przegl. Tyg.” nr 2, „Wiek” nr 4 (data ur. 1833); — Muz. im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku: Mater. i fot. dot. żony Ś-ego; — Informacje Agnieszki Biedrzyckiej z Kr. (dot. ślubu Ś-ego na podstawie: „Gaz. Pol.” 1904 nr 16, „Dzień Pol.” 1904 nr 16, „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” 1904 nr 7, 15).
Stanisław Dybowski