Sołtan Józef, właściwie Józef Sołtanowicz, h. własnego (zm. 1521), prawosławny biskup smoleński, następnie metropolita kijowski. Był synem, chyba drugim z kolei, Sołtana Aleksandrowicza (zob.) i Wasylissy Chreptowiczówny; (wg M. Bułgakowa, zapewne mylnie nazwanej Tyszkiewiczówną), bratem Aleksandra (zob.). W starszych opracowaniach (I. Stebelski, M. Wiszniewski) utożsamiany był ze stryjem Iwanem Aleksandrowiczem (zob. Sołtan Iwan), a czasem przypisywano mu nawet podwójne imię Jana (Iwana) Józefa. Często mylony był także z jednym z poprzedników na metropolii kijowskiej – Józefem I Bułharynowiczem, który piastował tę godność w l. 1498–1501. Współczesna literatura przedmiotu dla odróżnienia obydwu wymienionych, a także bezpośredniego następcy S-a na stolcu metropolity, również Józefa z przezwiskiem Rusin, określa go mianem Józefa II.
Nic nie wiadomo o wczesnym okresie życia S-a, ani o jego przygotowaniu teologicznym. Wg niektórych historyków (I. Stebelski), jeszcze za życia ojca, a więc zapewne przy jego poparciu, otrzymał w r. 1492 godność prawosławnego biskupa w Smoleńsku. Wszystko jednak wskazuje, że objął biskupstwo smoleńskie dopiero po r. 1498., kiedy na metropolii kijowskiej zasiadł Józef Bułharynowicz, jego poprzednik na biskupstwie smoleńskim od r. 1494. Wg M. Bułgakowa, S. został biskupem dopiero ok. r. 1502; zarówno źródła, jak i opracowania, nie są w tej sprawie jednoznaczne. Trudno bowiem ustalić, do kiedy jego poprzednik w istocie owo biskupstwo sprawował (J. Bułharynowicz otrzymał wprawdzie nominację na metropolię kijowską 30 V 1498, ale z jednoczesnym zachowaniem biskupstwa smoleńskiego). Przypisywane mu w literaturze czyny świadczące o wspieraniu unii Kościoła prawosławnego w W. Ks. Lit. z Rzymem były raczej dziełem jego imiennika, metropolity J. Bułharynowicza. S. nie był z pewnością autorem unijnej inicjatywy przedstawionej w r. 1501 papieżowi Aleksandrowi VI przez poselstwo sekretarza hospodarskiego Iwaszka Sapiehy (sugerowali to wydawcy kopiarza rzymskiego Erazma Ciołka). Nie jest także pewne, że to właśnie S., jak podają Szymon Okolski i Wojciech Kojałowicz, usiłował przyciągnąć do katolicyzmu żonę Aleksandra Jagiellończyka, Helenę Moskiewską. Co prawda, również wg współczesnych relacji moskiewskich i tamtejszej tradycji latopisarskiej, biskup «Josif» wymieniany tylko z tytułem władyki smoleńskiego, należał do tych hierarchów prawosławia w W. Ks. Lit., którzy bez powodzenia usiłowali nakłonić w. księżnę Helenę Iwanównę do przejścia na katolicyzm. Podobno S. był także posyłany przez Aleksandra Jagiellończyka, wspólnie z katolickim bpem wileńskim Wojciechem Taborem, do kniazia Siemiona Bielskiego i «vsiej Rusi» zachowującej prawosławie, aby namawiać do zbliżenia z Kościołem łacińskim. Owa skłonność do wprowadzenia unii i narzucenia jej wiernym obrządku wschodniego stać się miała powodem zdrady kniazia S. Bielskiego dokonanej w końcu 1499 r. na rzecz w. ks. moskiewskiego Iwana III, a rychło potem także przez kniaziów Siemiona Starodubskiego (Możajskiego) i Wasyla Szemiaczycza oraz innych pomniejszych kniaziów mających swoje udziały w Siewierszczyźnie. Uciskiem prawosławia i przymuszaniem wiernych do przyjmowania obrządku wg unii florenckiej tłumaczyło poselstwo Iwana III w r. 1500 wznowienie działań wojennych przeciwko Litwie.
W tych wojennych i niebezpiecznych czasach S. pozostał lojalny wobec Jagiellonów. Cieszył się na tyle zaufaniem w. ks. Aleksandra, że otrzymał od niego nominację na biskupstwo, zapewne dopiero po śmierci metropolity J. Bułharynowicza. Przebywał potem w Smoleńsku, wykonując obowiązki duszpasterskie, ale także angażując się w obronę zamku i miasta w r. 1502 podczas oblężenia moskiewskiego. W trakcie tej wojny, zakończonej rozejmem w r. 1503, poniósł znaczne straty materialne, m.in. jego dobra w pobliżu Smoleńska zostały kompletnie zniszczone, a część uposażenia władyczego bezpowrotnie znalazła się po stronie moskiewskiej. Aleksander Jagiellończyk zrekompensował mu poniesione szkody przywilejem z 15 IX 1503 (1504), nadając na wieczność we włości suraskiej na Podlasiu sześć «służb ludu», poddanych w Topilicy (dziś Topilec), w Baciuczycach (dziś Baciuty) i w Piszczowie. Dobra te S. nadał 11 V 1506 cerkwi Zwiastowania Najśw. Marii Panny przy świeżo wówczas fundowanym przez marsz. hospodarskiego Aleksandra Chodkiewicza monasterze bazylianów w Supraślu. Z powodu znacznego uszczuplenia majątku biskupiego otrzymał przed r. 1506 od namiestnika smoleńskiego Jerzego (Jurija) Sołłohuba (Sołłohubowicza) także puste sioło Kapustinskoje na Smoleńszczyźnie, którego nadanie osobnym przywilejem z 18 VII 1507 potwierdził mu Zygmunt I i dołączył je do uposażenia cerkwi sobornej w Smoleńsku p. wezw. Przeczystej Bożej Rodzicielki. S. troszczył się także o swoje biskupstwo. Dn. 1 III 1505 na sejmie w Brześciu Lit. Aleksander Jagiellończyk wydał na jego prośbę, a także na «czołombicie» kniaziów, bojarów i mieszczan smoleńskich, przywilej porządkujący stosunki prawne w ziemi smoleńskiej i w samym Smoleńsku. Wynagradzając wierność okazywaną wobec dynastii, monarcha gwarantował przywrócenie starych porządków – «stariny», zawarowanej w dawnych przywilejach Kazimierza Jagiellończyka i jego poprzedników, a także znaczne ulgi w obciążeniach mieszczan i bojarów na rzecz skarbu hospodarskiego oraz namiestników smoleńskich. Przywilej ten zawierał również gwarancje dotyczące stosunków kościelnych na terenie Smoleńszczyzny, mianowicie utrzymanie nienaruszonej pozycji prawosławia, nieobciążanie wiernych tego obrządku dodatkowymi podatkami, zachowanie istniejących monasterów oraz poszanowanie własności ziemskiej cerkwi.
Prawdopodobnie w końcu 1507, po śmierci metropolity Jony II, uzyskał S. od Zygmunta I nominację na godność metropolity kijowskiego; z podwójnym tytułem nominata na metropolię i władyki smoleńskiego notowany był już 26 II 1508. Otrzymał, zapewne w r. 1509, również potwierdzenie zwierzchności duchownej dla swej nominacji w postaci błogosławieństwa patriarchy konstantynopolskiego Pachomiusza. W l.n. tytułował się także metropolitą halickim i całej Rusi. Sprawując funkcję metropolity, najczęściej rezydował w Mińsku i Wilnie. Jako najwyższy zwierzchnik prawosławia w W. Ks. Lit. przyczynił się do uporządkowania stosunków wewnętrznych w Kościele wschodnim. Na przełomie l. 1509 i 1510 (od 25 XII do 18 I) odbył się w Wilnie zwołany przez niego synod duchowieństwa prawosławnego. Uchwały tego synodu regulowały m.in. istotną kwestię nadawania godności duchownych. Obsadzanie katedr biskupich przez króla uzależniano od rady i zgody metropolity oraz wybrania kandydata przez wpływowe sfery świeckie, czyli kniaziów i panów wyznania prawosławnego. Zakazywano natomiast kupowania praw do godności biskupich za życia poprzedników, co było zdaje się praktyką często stosowaną przy obsadzie najwyższych funkcji cerkiewnych. Istotnym elementem procedury nominacyjnej na dostojeństwa duchowne miało być także zbadanie, czy kandydat spełnia odpowiednie wymogi moralne. Uchwały tego synodu razem ze starymi przywilejami nadanymi Kościołowi prawosławnemu, poczynając od w. ks. Witolda, potwierdził Zygmunt I przywilejem wystawionym 2 VII 1511 na sejmie walnym w Brześciu Lit. Król wydał ten przywilej na skutek prośby metropolity S-a wspieranego przez biskupów i hetmana w. lit., kniazia Konstantego Ostrogskiego. Potwierdzał w nim zwierzchność metropolity w sprawach wiary, jurysdykcji sądowej nad duchownymi i świeckimi wyznawcami prawosławia na terytorium W. Ks. Lit. Gwarantował ponadto autonomię sądownictwa cerkiewnego, zarówno w stosunku do wszelkich instytucji świeckich, jak i duchowieństwa katolickiego. W grudniu 1511 S. wystawił dokument dla prawosławnych mieszczan wileńskich, w którym ustalił zakres uczestnictwa świeckich w sprawach cerkwi parafialnych. Kolejny synod zwołał do Wilna w początku 1514; dokonano na nim beatyfikacji ihumena Elizeusza, założyciela monasteru w Ławryszowie. Na tymże synodzie (5 II), S. uwolnił monaster w Supraślu od świadczeń na rzecz metropolitów kijowskich, a także przyobiecał nie wtrącać się do wyboru jego przełożonych (ihumenów) i określił dlań reguły życia zakonnego. Monaster ten S. otaczał wyjątkową troską i zainteresowaniem, gdyż w pewnej mierze przyczynił się do jego fundacji. Dbał także o stan monasteru kolatorstwa Sołtanów w Trokach.
Dn. 15 IX 1512 kupił S. za 120 kop gr. lit. część sioła Prilepy nad Usiażą pod Mińskiem u kniazia Wasyla Iwanowicza Sołomereckiego. Pozostałą część tego sioła nabył 21 II 1518 od Jana Zawiszyca za 200 kop gr. lit. Zakupy te król potwierdził 7 V 1518; weszły one później w skład uposażenia metropolitów kijowskich. W sprawach majątkowych prowadził S. spory, m.in. w r. 1516 z kniahinią Zofią Holszańską i marsz. hospodarskim Stanisławem Bartoszewiczem, a także z kapitułą wileńską o dwie służby danników w Haniewiczach przypadających nań po starszym bracie Michajle.
S. jako metropolita był czynny w życiu publicznym. W początkach 1513 najwyżsi dostojnicy lit. wezwali go do Wilna, aby odprawił pogrzeb królowej Heleny. Na początku 1514, w warunkach nowej wojny i grożącego najazdu moskiewskiego w głąb Litwy, panowie rada zwrócili się doń oraz do kniazia Bogdana Zasławskiego, namiestnika mińskiego, z poleceniem przygotowania do obrony tamtejszego zamku oraz odebrania od znajdujących się tam kniaziów, bojarów i mieszczan przysięgi na wierność Zygmuntowi I. Poinformowano też o wysłaniu do Mińska posiłków, a metropolitę zapraszano do Wilna, gdzie gromadzili się najwyżsi dostojnicy W. Ks. Lit. S. swoją działalność publiczną opierał, jak się zdaje, na osobistych wpływach wśród przedstawicieli elity W. Ks. Lit. Szczególne związki łączyły go z najwybitniejszym z ówczesnych dostojników wyznających prawosławie, kniaziem K. Ostrogskim. Ze względu na starość i ciężką chorobę, ale także powodowany troską o stan uposażenia metropolitów kijowskich, wyjednał u króla przywilej wystawiony 26 IX 1521, na mocy którego opiekę nad pozostawionym przezeń majątkiem miał sprawować właśnie kniaź Ostrogski. Zmarł wkrótce potem, zapewne jeszcze w końcu 1521.
Portret S-a przez nieznanego malarza (olej., wł. Muz. Narod. w W.); Portret S-a znajdował się niegdyś w pokojach archimandrytów monasteru bazyliańskiego w Supraślu; Fot. w zbiorach IS PAN, nr 9230 (reprod. w: Maroszek J., Kalendarium klasztoru ojców bazylianów w Supraślu, „Białostocczyzna” 1994 nr 2 s. 8); – Estreicher, XXIX; Boniecki, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Okolski, III 165; Święcki, Historyczne pamiątki, II 129; Żychliński, Kronika rodzin; Tomaszewicz J., Katalog dokumentów pergaminowych Muzeum Narodowego w Krakowie, Kr. 1992 s. 22, 27, 31; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 681; – Bulgakov M. P., Istorija russkoj cerkvi, Pet. 1879 IX 164–208; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, W. 1934; Krom M. M., Mež Rusju i Litvoj. Zapadnorusskije zemli v sistemie russko-litovskich otnošenij konca XV – pervoj treti XVI v., Moskva 1995; Maroszek J., Kalendarium klasztoru ojców bazylianów w Supraślu – czasy Aleksandra Chodkiewicza, „Białostocczyzna” 1994 z. 2, s. 3–12; Mončak I., Florentine Ecumenism in the Kyivan Church, Rome 1987; Ostatnie Stebelskiego prace, Wyd. W. Seredyński, Script. Rer. Pol., IV 303, 338, 369–70, 373–7, 378–80; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1949 s. 32 (pomylony z J. Bułharynowiczem); Sołtan A., Aleksander Sołtan «consiliarius» i «cambellanus» Karola Zuchwałego, kawaler Złotego Runa, „Litwa i Ruś” (Wil.) R. 2: 1913 z. 10, 11, 12 s. 112; Wiszniewski, Hist. liter. pol., VIII 311–12; – Akty Juž. i Zap. Rossii, I 40–1, 48–52, 58–9; Akty Vil. Archeogr. Kom., I 39–41; Akty Zap. Rossii, I 207–8, 360–3, II 7–8, 81–2, 101–3, 110–11; Aleksander Sołtan szambelan Karola Zuchwałego i kawaler Złotego Runa, „Przegl. Pozn.” T. 18: 1862 (półr. 1) s. 75–6, 79; Arch. Sanguszków, I; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, VI 4–12; Kopiarz rzymski Erazma Ciołka z początku wieku XVI, Oprac. S. Kutrzeba, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., S. 2, Kr. 1923 I 75, 77–80; Lietuvos Metrika, nr 5 (1427–1506), Vilnius 1993, nr 8 (1499–1514), Vilnius 1995, nr 10 (1440–1523), Vilnius 1997, nr 11 (1518–1523), Vilnius 1997, nr 25 (1387– 1546), Vilnius 1998; Opisanje dokumentov Archiva zapadnorusskich uniatskich mitropolitov, Pet. 1897 I 8–9; Pamjatniki istorii Vostočnoj Evropy, Moskva–Varšava 1997 II 102; Polnoe sobr. russ. letopisej, XXXV; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Pet. 1903 XX; Sbornik Russkago istoričeskago obščestva, Pet. 1882 XXXV; – B. Czart.: rkp. 1352 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658), s. 298.
Henryk Lulewicz