Sonntag (Sontag) Józef (Joseph Maria Valentin) (1784–1834), malarz, miniaturzysta, litograf, nauczyciel rysunków. Ur. w Dreźnie, chrzest katolicki otrzymał 5 II 1784; wg wpisu S-ego na studia z r. 1806 ojciec jego był kamerdynerem.
Studia malarskie podjął S. w ASP w Dreźnie u F. Ch. Klassa. Jeszcze jako student brał udział w wystawach akademickich: w r. 1801 pokazał cztery kopie, m.in. obrazu I. Ruisdaela i akwaforty G. B. Piranesiego, w r. 1802 dwie kopie oraz portret z natury, w r. 1805 kopię pejzażu i dwie miniatury portretowe z natury. W r. 1805 wyjechał do Wiednia, gdzie wstąpił do tamtejszej ASP 22 II 1806; S. wymieniany był jeszcze w aktach Akademii w l. 1810–12. Następnie zjechał do Warszawy, możliwe, że jest identyczny z Józefem Sontagiem, w r. 1813 członkiem krakowskiej loży masońskiej «Przesąd Zwyciężony». W r. 1816 (już określony jako artysta) wstąpił do warszawskiej loży «Świątynia Izis».
W Warszawie, a później w Krakowie, dokąd się przeniósł przed r. 1823, uprawiał S. (przeważnie na zamówienie) malarstwo portretowe w technice olejnej, miniaturze i litografii. Do wcześniejszych jego prac należały wykazujące wyraźne związki z malarstwem francuskim (zwłaszcza z pracami F. Gérarda i J. L. Davida) dwa duże, olejne portrety panien Grudzińskich: Joanny, późniejszej żony w. ks. Konstantego, i jej siostry Antoniny, późniejszej Chłapowskiej; oba obrazy zdobiły pałac Chłapowskich w Turwi (obecnie w posiadaniu Doroty Mycielskiej). Zachowały się również malowane olejno: Portret Franciszka Ksawerego Christianiego, dyrektora generalnego w Dyrekcji Dróg i Mostów Król. Pol. (1822, Muz. Narod. w Kr.), Portret kobiety w białym czepku (1824, wł. Muz. Narod. w W.), Portret Mateusza Kirchmayera (1831, przechowywany w Muz. Okręgowym w L.). Datę 1818 nosi wyjątkowy w twórczości S-a obraz historyczno-batalistyczny Kozietulski na czele ataku 3. szwadronu pułku szwoleżerów w wąwozie pod Samosierrą (Muz. Narod. w W.). Znacznie więcej wykonał S. miniatur. Portretował w tej technice w. ks. Konstantego (1821, zbiory Fundacji im. Ciechanowieckich na Zamku Królewskim w W.), Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i jego żonę Marię, płk. Aleksandra Oborskiego (1810), Zofię z Potockich Branicką (1819), Wiktorię Słupecką (1823), Gertrudę z Małachowskich Tarnowską (w stroju ślubnym, 1832). Zachowały się (w zbiorach Muz. Narod. w Kr., Oddz. Czapskich) Portret Klementyny z Tańskich Hoffmanowej i Portret Marii z Tarnowskich Onufrowej Małachowskiej (obie miniatury z r. 1823, akwarela, gwasz na kości słoniowej).
Podstawę utrzymania S-a stanowiły jednak prace w technice litografii. Współpracował w tym zakresie przede wszystkim z warszawskim zakładem litograficznym Louisa Letronne’a, a także z innymi litografami warszawskimi: Antonim Brzeziną i D. Kunsmanem. Litograficznych portretów wybitnych osobistości S. wykonał kilkadziesiąt, m.in. Aleksandra I (1820), Wojciecha Bogusławskiego, Adama Czartoryskiego, gen. Józefa Chłopickiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Edwarda Kazimiera Lubomirskiego, arcybpa Jana Pawła Woronicza, Floriana Straszewskiego. W czasie pobytu w Warszawie wykonał litografowane portrety wybitnych aktorów w ich znanych rolach teatralnych, jak Fortunata Alojzego Żółkowskiego, Bonawentury Kudlicza, czy Ludwika Adama Dmuszewskiego. Sporządził w technice litografii własne podobizny. Zachowały się też wzmianki o rysunkowych portretach S-a jak: Portret malarza Franciszka Lampiego (rys. węglem), Autoportret, Portret Walentego Litwińskiego (rys. kredką, w kolekcji J. I. Kraszewskiego w Muz. Narod. w W.). Rysował i litografował także «malownicze widoki», m.in. odtwarzające zabytki architektury; w nekrologu artysty podkreślono: «lubo cudzoziemiec, lubił starożytne polskie pomniki, których niemało wiernie i szczęśliwie odrysował». Były to widoki z różnych stron kraju, m.in. z Krakowa (Katedra na Wawelu 1820, Mogiła Kościuszki) i jego okolic – Tyńca, Pieskowej Skały, Ojcowa. Prace litograficzne S-a mają szczególną wartość ikonograficzną.
S. prowadził także działalność pedagogiczną. W r. 1823 objął w Krakowie kierownictwo Studium Praktycznego Litografii przy Liceum św. Barbary, później przeniesionego do Inst. Technicznego; w r. 1825 (po śmierci Michała Stachowicza) S. zajął w tymże gimnazjum stanowisko nauczyciela rysunku, które piastował aż do śmierci. W kwietniu 1831 został powołany na nauczyciela rysunku w wyodrębnionej wówczas z Wydz. Filozoficznego uniwersytetu «akademii sztuk pieknych», nowej uczelni artystycznej podległej bezpośrednio rektorowi, jednak już 15 X 1833, w ramach represji popowstaniowych, na mocy nowego zaostrzonego statutu uczelni, wprowadzającego m.in. konkurs na objęcie stanowiska profesora, S. został usunięty ze swego stanowiska. Jako nauczyciel «trzymał się akademickich reguł kopiowania dawnych mistrzów», o czym wspominał Franciszek Ksawery Prek, który krótko w r. 1826 był jego uczniem. Również Prek opisał wygląd S-a: «był wzrostu dobrego, był również dobrej, kształtnej budowy, włosów blond, jasnoniebieskich oczu». Pod koniec życia S. długo chorował. Wg nekrologu, lekarz Le Roy «skrócil dni jego życia». Zmarł w Krakowie 1 II 1834.
S. rodziny nie założył.
Autoportret S-a (w tle rysunek Pieskowej Skały i Maczugi Herkulesa) 1823, litogr., wł. B. Narod. w W., reprod. w: Sroczyńska K., Zygmunt Vogel rysownik gabinetowy Stanisława Augusta, Wr. 1969; Autoportret przed sztalugą 1826, litogr. w B. Narod. w W., reprod. w: Ręgorowicz L., Dzieje Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Lw. 1928; Portret własny 10 VI 1826, rys. węglem, w: Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; – Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; Rastawiecki, Słown. malarzów; Słown. Teatru Pol. (Dmuszewski L. A., Kudlicz B., Żółkowski F. A.); Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; Bachowski-Treter, Wystawa miniatur; Buczkowski K., Przeorska-Exnerowa Z., Wystawa miniatur, Kr. 1939; Husarski, Sto pięćdziesiąt lat malarstwa pol. Katalog; Kamińska-Krassowska H., Miniatury pol. XVII–XX w. Katalog zbiorów, Warsz. Muz. Narod. 1978; Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1990–5 I–V; Kraszewski, Catalogue d’une Collection; Kruczek L., Miniatury […] Katalog zbiorów, Pszczyna 1987; Lencznarowicz L., Miniatury XVI–XX wieku z dawnej kolekcji w Dzikowie. Depozyt rodziny Tarnowskich w Muzeum Narodowym w Krakowie […], Wystawa w Zamku Królewskim w Warszawie 19 grudnia 1994 – 29 stycznia 1995; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog; Pam. wystawy miniatur oraz tkanin i haftów; Pamiętnik wystawy starych rycin polskich ze zbiorów D. Witka-Jeżewskiego, W. 1914; Prause M., Die Kataloge der Dresdner Akademie-Ausstellungen 1801–1850, Berlin 1975; Radojewski M., Miniatury portretowe XVI–XX w. Sylwetki w zbiorach Biblioteki Ossolineum, Wr. 1976; Sienkiewicz J., Malarstwo warszawskie 1. połowy XIX w. Pamiętnik wystawy, W. 1936; Solski T., Zembatówna M., Ambrożego Grabowskiego „Rękorysy Polaków”. Katalog, „Ze skarbca kultury” Z. 1: 1953 s. 159; Spis książek […] ś.p. Ksawerego Masłowskiego, Kr. 1870; Wybór dzieł sztuki polskiej i z Polską związanych ze zbiorów Fundacji im. Ciechanowieckich,W. 1989; Wystawa portretów kobiecych z XVIII i XIX w., Spraw. Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych za r. 1910 s. 43, 45; – Bartnicka K., Polskie szkolnictwo artystyczne, 1764–1831, Wr. 1971; Bąkowski K., Kronika krakowska 1796–1848, Kr. 1910 cz. 3 s. 33–4, 48–9 (nekrolog); Chrościcki J. A., Pompa funebris, W. 1974; Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, W. 1926 II; Ręgorowicz L., Dzieje Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Lw. 1928; Ryszkiewicz A., Francusko-polskie związki artystyczne, W. 1967; Tessaro-Kosimowa I., Historia litografii warszawskiej, W. 1973; Załęski S., O masonii w Polsce 1742–1822, Kr. 1889; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, I 17; Morawski K, Wspomnienia z Turwi, Kr. 1981; Prek F. K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; – „Rozmaitości” (Lw.) 1827 nr 13 s. 112, 1834 nr 16 s. 127; – Arch. PAN: Teki Batowskiego, qA3; B. IS PAN: rkp. nr 51, 1723; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2170 t. 2 (zbiór prac i artykułów Aleksandra Hajdeckiego); IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol., fotokopia odpisu inwentarza zbiorów G. Pawlikowskiego (oryginał w: L’vivs’ka deržavna naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.).
Andrzej Ryszkiewicz