Stanek Józef pseud. Rudy (1916–1944), pallotyn, kapelan w powstaniu warszawskim 1944 r., błogosławiony. Ur. 4 XII w Łapszach Niżnych (pow. nowotarski) w rodzinie chłopskiej, był najmłodszym z ośmiorga dzieci Józefa i Agnieszki z domu Nowak.
Gdy S. miał sześć lat, na tyfus zmarli jego rodzice; wówczas młodszym rodzeństwem zaopiekowała się siostra Stefania (ur. 1899) i brat Wendelin (ur. 1897), potem lekarz w Siemianowicach Śląskich. W r. 1929, po czterech latach nauki w miejscowej szkole, udał się S. do prowadzonego przez Stow. Apostolstwa Katolickiego (Pallotyni) gimnazjum Collegium Marianum w Wadowicach; w r. 1935 zdał tam maturę. Następnie wstąpił do nowicjatu pallotyńskiego w Sucharach nad Notecią. Dn. 15 VIII 1937 złożył pierwszą profesję, we wrześniu rozpoczął naukę w Wyższym Seminarium Duchownym Księży Pallotynów w Ołtarzewie koło Ożarowa.
Dn. 7 IX 1939, po rozpoczęciu drugiej wojny światowej, ewakuowano kleryków na tereny wschodnie; tam S. został aresztowany przez władze sowieckie, zdołał jednak zbiec. Wrócił do Łapszy Niżnych, włączonych do Słowacji, gdzie w jego rodzinnym domu mieścił się punkt przerzutowy podziemia polskiego na Węgry, kierowany przez brata, Dominika (ur. 1909). Stamtąd wyjechał do Ołtarzewa w Generalnym Gubernatorstwie. Święcenia kapłańskie otrzymał 7 IV 1941 w Warszawie z rąk arcybp. Stanisława Galla. Na przełomie l. 1941 i 1942 wstąpił do ZWZ (potem AK). Podjął studia na tajnym Wydz. Socjologii Uniw. Warsz., dokąd dojeżdżał z Ożarowa. W sierpniu 1944, w chwili wybuchu powstania warszawskiego, był kapelanem w Zakładzie Sióstr Rodziny Maryi przy ul. Hożej w Warszawie i w prowadzonym przez siostry szpitalu. W 2. poł. sierpnia został skierowany do zgrupowania AK «Kryska» na Czerniakowskie Powiśle; przyjął pseud. Rudy. Odprawiał w trudnych warunkach nabożeństwa, udzielał pomocy rannym i umierającym, pomagał ludności cywilnej. W ostatnich dniach powstania zrezygnował z możliwości przeprawy pontonowej na drugi brzeg Wisły. Wzięty do niewoli przez Niemców, powieszony został 23 IX 1944 na zapleczu magazynu przy ul. Solec.
Dn. 14 IV 1945 zwłoki S-a ekshumowano i złożono w zbiorowej mogile przy ul. Solec w Warszawie, 4 III r.n. przeniesiono je na cmentarz Powązkowski, wreszcie 5 XI 1987 złożono w kwaterze zgrupowania AK «Kryska» znajdującej się na tym cmentarzu. W r. 1994 przy skrzyżowaniu ulic Wilanowskiej i Solec postawiono pomnik ku czci S-a i wszystkich walczących na tym terenie w oddziałach AK i WP. Papież Jan Paweł II beatyfikował S-a 13 VI 1999 w Warszawie, w grupie 108 męczenników z okresu wojny. Jedną z ulic na Solcu nazwano aleją S-a.
Wizerunek pędzla Ryszarda Stanka w bocznym ołtarzu kościoła p. wezw. św. Kwiryna w Łapszach Niżnych; – Męczennicy za wiarę 1939–1945, W. 1996 (H. Kietliński, fot., bibliogr.); – Jacewicz–Woś, Martyrologium duchowieństwa, z. 1, 5; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Czugajewski R., Ksiądz Józef Stanek – kapelan na Czerniakowie, „Chrześcijanin w Świecie” 1984 nr 1–2 s. 100–5; tenże, Na barykadach, w kanałach i gruzach Czerniakowa, W. 1970; tenże, Umiłował do końca: ksiądz Józef Stanek, ps. „Rudy”, Ząbki 1999 (fot.); Fojcik S., Żołnierze AK «Kryska», W. 1994 s. 121, 134–5, 196, 434, 517, 535–6, 752, 843 (fot.); Grigo T., Na Górnym Czerniakowie, W. 1979; Kietliński H., Błogosławiony ks. Józef Stanek, Włocławek 2001; Kowalczyk J., Ksiądz Józef Stanek, w: Spisz i Orawa, Red. T. M. Trajdos, Kr. 1995 s. 205–14 (fot.); Kunert A. K., Rzeczpospolita Walcząca. Powstanie Warszawskie, W. 1994 (błędna data śmierci S-a); Olszamowska-Skowrońska Z., Męczeńskie dzieje Archidiecezji Warszawskiej 1939–1945, W. 1948 s. 42; Powstanie Warszawskie 1 VIII – 2 X 1944. Służby w walce, Red. R. Śreniawa-Szypiowski, W. 1994; Powstanie Warszawskie z perspektywy półwiecza, W. 1995 s. 283–4; Stowarzyszenie Apostolstwa Katolickiego, P.–W. 1977 s. 69–74; Szołdrski W., Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945, w: Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1965 XI; Udział kapelanów wojskowych w drugiej wojnie światowej, Red. J. Humelski, W. 1984; Życie religijne w Polsce pod okupacją hitlerowską 1939–1945, Red. Z. Zieliński, W. 1982; – Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim, Oprac. M. M. Drozdowski, M. Maniakówna, T. Strzembosz, W. 1974 I; Służba duszpasterska Armii Krajowej w powstaniu warszawskim, Oprac. P. Matusak, Siedlce 1996 s. 16, 28; Warszawski J., Ojciec Paweł z białą chorągiewką, „Horyzonty” 1959 z. 32 s. 12–42; – „Królowa Apostołów” 1988 nr 2 (fot.); „Ład” 1994 nr 31 (fot.); „Pismo Okólne Biura Prasowego Episkopatu Polski” 1987 nr 42/87/996 s. 6–7; „Polska Zbrojna” 1992 nr 187 (fot.), 1994 nr 31, 1995 nr 179; „Prawo i Życie” 1992 nr 50, 1993 nr 37, 1994 nr 1–2; „Za i przeciw” 1966 nr 45; „Życie Warszawy” 1987 nr 254.
Bibliogr. dot. rodzeństwa S-a: Bieniek J., Droga wiodła przez Spisz, Nowy Sącz 1986 s. 10–11, 14, 16, 18–23; Latkowska-Rudzińska H., Łączność zagraniczna Komendy Głównej Armii Krajowej 1939–1944. Odcinek «Południe», L. 1985; – Roczn. lek. RP, W. 1933/4, 1936, 1938.
Mariusz Ryńca