Patkowski Józef Stanisław (1887–1942), fizyk, profesor i rektor Uniw. Wil., dyrektor Departamentu w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Ur. 1 VIII w Hrubieszowie (metrykę wystawiono później 23 VIII w Warszawie), w rodzinie unickiej, był synem Stanisława Jana i Natalii z Borowskich. Ojciec po sprzedaży majątku ziemskiego w r. 1887 pracował jako urzędnik kolejowy. P. uczęszczał do szkół w Kielcach i Radomiu, a następnie do IV Gimnazjum w Warszawie, z którego został wydalony za udział w strajku szkolnym w r. 1905. W rok później ukończył prywatną szkołę handlową Artura Jeżewskiego w Warszawie. W r. 1907 uzyskał jako ekstern świadectwo dojrzałości w Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie. W l. 1906–9 studiował fizykę na UJ, w l. 1909–12 na uniwersytecie w Monachium u W. Roentgena i w l. 1912–14 ponownie na UJ. W l. 1912–17 był demonstratorem, a w l. 1917–19 asystentem w Zakładzie Fizyki UJ u Augusta Witkowskiego. W r. 1913 opublikował wspólnie ze Stanisławem Lorią Badania nad dyspersją światła w gazach („Spraw. AU” 1913 nr 8 oraz po niemiecku w „Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1913 nr 8). W r. 1914 walczył w Legionach Polskich, po czym został odkomenderowany do Wiednia (formalnie zwolniony z Legionów w r. 1916), gdzie w l. 1915–16 pracował w Instytucie Radiologicznym Austriackiej Akademii Nauk u E. Meyera i W. Schweidlera i wykonał kilka prac o osadach aktynu, a wspólnie z angielskim jeńcem H. Lawsonem o osadach radu na metalach. W listopadzie 1916 wrócił do Krakowa i objął stanowisko asystenta w Zakładzie Fizyki UJ, kierowanym przez Mariana Smoluchowskiego, a po jego śmierci w Konstantego Zakrzewskiego. W r. 1917 uzyskał doktorat na podstawie pracy dotyczącej badań nad aktywnymi osadami radu na rozmaitych metalach, pt. Über die Menge des activen Niederschlages, welche sich auf verschiedenen Metallen beim Eintauchen in Radiumemanation absetzt („Berichte der Oesterreichischen Akademie in Wien” 1916 nr 91). W l. 1917–18 wykładał fizykę doświadczalną na Studium Rolniczym UJ. W r. 1918 badał z ramienia AU radioaktywność źródeł tatrzańskich od Jaszczurówki po dolinę Bobrowiecką.
Dn. 19 IX 1919 P. przeniósł się do Wilna, gdzie jako zastępca profesora zorganizował, razem z Wacławem Dziewulskim, Zakład Fizyczny Uniw. Wil. W lipcu 1920 uczestniczył w ewakuacji mienia uniwersyteckiego, a następnie brał udział w wojnie polsko-radzieckiej. Po zakończeniu działań wojennych wchodził w t. r. w skład delegacji wysłanej za granicę w celu zakupu instrumentów naukowych i chemikaliów dla Uniw. Wil. W r. 1921 został mianowany profesorem nadzwycz. fizyki doświadczalnej, w r. 1935 profesorem zwycz. Po podziale Zakładu Fizycznego w r. 1926 objął kierownictwo Zakładu Fizyki. W l. 1925/6 i 1934/5 był dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. W r. 1935 wybrany na rektora Uniw. Wil., zrzekł się jednak tej godności, uważając, iż nie podoła obowiązkom, i został prorektorem. Wybrany ponownie w r. n., był w r. 1936/7 rektorem, a z kolei w r. 1937/8 prorektorem. W l. 1927–8 przebywał w Newcastle, gdzie pracował w Durkan University w laboratorium G. Curtisa w dziedzinie spektroskopii. Efektem tych badań była wspólna i pionierska publikacja z G. Curtisem o efekcie izotopowym w widmie pasmowym chloru The isotope effect in the absorption spectrum of the iodine monochloride (1929). Po powrocie do Wilna P. ukierunkował Zakład na prace spektroskopowe, uzyskał dotację na zakup nowoczesnego spektrografu, którym posłużył się do niedokończonych badań nad widmem absorpcyjnym bromu; opublikował m. in. Note on the variation of the continuous absorption of bromine vapour with density and temperature („Acta Physica Polonica” Vol. 3: 1934). Wspólnie z W. Dziewulskim, Wacławem Staszewskim i Janem Weyssenhoffem przygotowywał 5. wydanie „Zasad fizyki” Augusta Witkowskiego; tom pierwszy wyszedł w r. 1929; drugi rozpoczęto drukować w r. 1939 i nakład zaginął podczas działań wojennych. Poza tym publikował prace z zakresu promieniotwórczości, efektu izotopowego. Z jego szkoły wyszli Bolesław Cynk, Eugeniusz Skorko, Aleksander Dmochowski. Pełnił też funkcje prezesa Zarządu Oddziału Wileńskiego Związku Harcerstwa Polskiego, a w Akademickim Związku Sportowym uprawiał żeglarstwo. Był prezesem Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie oraz prezesem wileńskiego oddziału Polskiego Tow. Fizycznego. W grudniu 1937 P. objął stanowisko dyrektora Departamentu Nauki i Szkół Wyższych w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie. Jednocześnie raz na dwa tygodnie wykładał w Uniw. Wil. fizykę współczesną i prowadził konwersatorium dla zaawansowanych. W czasie okupacji niemieckiej P. brał udział w tajnym nauczaniu; wykładał fizykę na podziemnym Uniwersytecie Warszawskim. Źródło utrzymania stanowiły dla niego wówczas korepetycje z języka angielskiego. P. zginął 21 VIII 1942 w Warszawie wskutek wybuchu bomby lotniczej.
W małżeństwie z Marią z Mejrów P. miał pięcioro dzieci.
W. Enc. Powsz. (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Dziewulski W., Wspomnienie o prof. dr. J. P-m, „Postępy Fizyki” 1959 z. 5 s. 497–502; Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wil. 1929 II 368–9; Piech T., Zarys historii fizyki w Polsce, Kr. 1948 s. 28, 29; Walczak M., Szkolnictwo wyższe i nauka polska w latach wojny i okupacji 1939–1945, Wr. 1978; – Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji. Kronika 1939/40–1944/45, W. 1948 s. 44, 45; „Roczn. AU” 1917/18 s. 122, 1918/19 s. 20; „Roczniki Uniw. Stefana Batorego w Wil.” 1922–39; – Arch. UJ: W. F. II 478; Informacje Marii Patkowskiej, Wilhelminy Iwanowskiej i Szczepana Szczeniowskiego.
Mieczysław Bąk