Potocki Józef Stanisław (Stanisław) h. Pilawa (zm. 1722), rotmistrz wojsk kor., kasztelan kijowski. Był najstarszym synem Pawła, kaszt. kamienieckiego (zob.) i jego pierwszej żony Elżbiety z Jarmolińskich, przyrodnim bratem prymasa Teodora (zob.) i marszałka nadwornego kor. Stefana (zob.).

Jako dziecko P. został wraz z ojcem wzięty do niewoli moskiewskiej z Czortkowa jesienią 1655. Opiekę nad jego majątkiem sprawowali w myśl zarządzenia królewskiego z marca 1664 krewni, przede wszystkim stryj Jan, woj. bracławski (zob.). P. został zapewne uwolniony, podobnie jak ojciec, dopiero w 2. poł. 1668 r. Dn. 3 XII 1680 szlachta na sejmiku w Proszowicach zaleciła P-ego, wraz z jego braćmi, do nagrody i poddała w opiekę króla wobec utraty dóbr rodzinnych w r. 1672 (Czortkowa w ziemi halickiej). P., wraz z pozostałymi braćmi przyrodnimi, otrzymał na sejmie 1683 r. zgodę na wypłacenie mu ze skarbu kor. 4 000 zł za utratę dóbr dziedzicznych. Konstytucja sejmu 1690 r. potwierdziła konieczność wypłaty im pewnych sum za utracone dobra, pomimo odzyskania przez wojsko kor. w r. 1684 znacznej części Podola i ziemi halickiej wraz z Czortkowem, Jagielnicą i Jazłowcem. Mocą konstytucji sejmu 1690 r. otrzymał P., wraz z braćmi, sumę 6 666 zł za pewne dobra utracone na Podolu i zniszczone przez Turków. Kasztelanice kamienieccy «ratione odeszłego Czortkowa» odbierali pewne sumy w skarbie kor. jeszcze w r. 1691. P. stał na czele chorągwi pancernej począwszy od r. 1683 (nowego zaciągu 100 koni) i uczestniczył w kampanii wiedeńskiej. Od 1 XI 1683 chorągiew jego liczyła 120 koni; jej chorążym był Adam Wygrążowski. W l. 1683–9 osobiście odbierał P. zasługi na tę jednostkę w skarbie kor. Uczestniczył w wyprawie mołdawskiej 1685 r., wziął również udział na czele swej chorągwi w kampanii 1686 r., wchodząc w skład pułku kaszt. krakowskiego i hetmana polnego kor. Andrzeja Potockiego. W l. 1690–6 chorągiew ta nadal była w kompucie kor. pod komendą por. Tyszkowskiego. Jednostka ta długo była nie opłacona. Wg laudum ziemi halickiej z 2 I 1688 domagano się m. in., aby P. otrzymał zaległe zasługi na swą chorągiew, «która od kilku lat zostaje w służbie Rzeczypospolitej». Na czele tej chorągwi uczestniczył P. w ostatniej wyprawie mołdawskiej Jana Sobieskiego w r. 1691. P. przez wiele lat używał tylko imienia Stanisław (pod tym imieniem odbierał żołd dla chorągwi w l. 1683–96), dopiero później zaczął się podpisywać Józef Stanisław.

W r. 1692 został P. kaszt. kamieńskim. Dn. 15 IX 1692 szlachta woj. podolskiego we Lwowie obrała P-ego deputatem do Trybunału Kor. Z tym tytułem uczestniczył również 17 II 1694 w pogrzebie Elżbiety Sobieskiej, swej przyrodniej siostry, na którym obecni byli wszyscy jego przyrodni bracia. Po śmierci Jana III był obecny na konwokacji warszawskiej (wrzesień 1696), gdzie domagał się, aby nie przenoszono Trybunału Radomskiego do Warszawy. Następnie brał udział w sejmie elekcyjnym Augusta II i podpisał się również pod oznajmieniem nowo wybranego monarchy 27 VI 1697, t. r. był na sejmie koronacyjnym w Krakowie. Uczestniczył w obradach sejmu warszawskiego 1699 r.; jego podpis znajdujemy pod przedrukiem paktów konwentów dla Augusta II przed konstytucjami tegoż sejmu (16 VI 1699). Nadal był rotmistrzem w kompucie kor. chorągwi pancernej. Wg popisu wojska kor. pod Mużyłowem (17 IX 1698) wchodziła ona (100 koni) w skład pułku woj. krakowskiego i hetmana polnego kor. Feliksa Potockiego. W ramach dyslokacji wojska kor. na leże zimowe na przełomie 1701/2 r. chorągiew P-ego otrzymała na konsystencje miejscowość Bilcze, wchodząc w skład partii poddniestrzańskiej pod dowództwem regimentarza Wojciecha Cieńskiego, stolnika bracławskiego (50 koni). Dn. 12 XII 1702 uczestniczył P. w sejmiku podolskim, który zlecił mu sprawowanie poselstwa do Józefa Potockiego, woj. kijowskiego, z podziękowaniem za usługi oddane Rzpltej. Wg Kaspra Niesieckiego postąpił P. następnie na kasztelanię biechowską; informacja ta jest jednak mylna; dn. 23 X 1714 został P. kaszt. kijowskim i w nominacji zaznaczono, iż przechodzi z kasztelanii kamieńskiej. Był na sejmie 1718 r. w Grodnie i na nim został wyznaczony z senatu na rezydenta przy królu w warszawie od maja do końca lipca 1719. Zmarł u brata Teodora w Lidzbarku 27 II 1722; pochowany został 9 III t. r. w kościele Bernardynów w Springborn (obecnie Stoczek Warmiński).

P. był żonaty dwukrotnie: pierwszą jego żoną była Zuzanna Szczawińska, wojewodzianka inowrocławska, córka Pawła; drugą Eleonora Rejówna, podczaszanka grabowiecka, córka Bogusława, późniejszego miecznika chełmskiego. Z pierwszego małżeństwa miał syna Jakuba (zm. 1725), księdza, kustosza sandomierskiego, i córkę Katarzynę (1679–17 XI 1745), która została ksienią sakramentek w Warszawie; z drugiego związku miał synów: Jana (zm. 1744), star. smotryckiego, od 25 V 1729 kaszt. bracławskiego, Michała (zm. 1753), star. trembowelskiego i czehryńskiego.

Korytkowski, Arcbpi gnieźn., IV 451; Borkowski J. Dunin, Genealogie żyjących utytułowanych rodów polskich, Lw. 1895 s. 492; Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 225–6, III 21–2; Niesiecki, I 259, 319, VII 457–8; Żychliński, I, XIV 90; – Bartoszewicz J., Stefan i Paweł Potoccy, dziad i ojciec prymasa, w: Snopek literacki. Dzieło zbiorowe ułożone staraniem Pauliny Wilkońskiej, P. 1857 s. 458–60; Miscellanea, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 14: 1931 s. 325; Starczewski E., Możnowładztwo polskie na tle dziejów, Kr. 1914 s. 559, 650 (w t. I – tabl. geneal. nr 16); Szołdrski W., Benedyktynki od Nieustającej Adoracji (Sakramentek) w Warszawie (1687–1960), „Nasza Przeszłość” T. 19: 1964; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VIII cz. 1 s. 266–7, IX cz. 1 s. 260–1; tenże, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wielkiej wojny północnej (1700–1717), W. 1965 s. 187; Wojtasik J., Materiały do dziejów kampanii podhajeckiej 1698 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XV cz. 2 s. 272; tenże, Ostatnia rozprawa zbrojna z Turkami i Tatarami w 1698 r., tamże, XIII cz. 1 s. 110; – Akta grodz. i ziem., X, XXIV; Akta sejmikowe woj. krak., IV; Sarnecki K., Pamiętniki, Wr. 1958 s. 97; Vol. leg., V 673, 778, 816, 849, 984, VI 11, 38, 396; – AGAD: ASK VI (asygnacje) nr 23 s. 760, nr 24 s. 118, 407, 474, 501, ASW dz. 86 nr 76, nr 124, Metryka Kor. Sigillata, t. 18 s. 90, t. 20 s. 42, BOZ rkp. 529 (nr 2214); B. Czart.: rkp. 2589 s. 139; B. PAN w Kr.: rkp. 1404/I 34.

Mirosław Nagielski