Stolarczyk Józef, krypt. ks. J. S. w Z. (1816–1893), ksiądz, pierwszy proboszcz Zakopanego, działacz społeczny, pionier taternictwa.
Ur. 12 II w Wysokiej koło Jordanowa w rodzinie chłopskiej, był synem Jędrzeja (zm. 11 V 1830) i Agaty z Działków; miał rodzeństwo, m.in. brata Jana, wójta w Wysokiej, oraz siostrę Magdalenę.
S. uczęszczał do szkoły elementarnej w Jordanowie, potem do szkoły głównej w Myślenicach, którą ukończył w r. 1830. Następnie był uczniem gimnazjów na Węgrzech; dzięki matce ukończył trzy klasy Gimnazjum Wyższego OO. Pijarów w Podolińcu na Spiszu, gdzie uczniowie najubożsi mogli uczyć się bezpłatnie, a potem klasę czwartą w Skalicy (Zakolcze) na Słowacji, klasę piątą w Jasz Berenci (obecnie Jaszbereny) i klasę szóstą w Kećskemet. Opanował języki niemiecki i węgierski, a jego sytuacja materialna uległa poprawie, gdy jeden z profesorów roztoczył nad nim opiekę. W l. 1836–8 studiował filozofię w Kolegium OO. Jezuitów w Tarnopolu. W r. 1838 wstąpił do Seminarium Duchownego w Tarnowie, gdzie rozpoczął studia teologiczne. Dn. 28 VIII 1842 otrzymał w katedrze tarnowskiej święcenia kapłańskie z rąk bp. Grzegorza Wojtarowicza. Niedługo potem został wikarym w paraf. p. wezw. Przemienienia Pańskiego w Makowie (obecnie Maków Podhalański). W styczniu 1842 przeniesiony na pomocnika proboszcza do paraf. św. Katarzyny w Nowym Targu, pracował tam jako katecheta do marca 1847. Wbrew informacji Edmunda Cięglewicza, utrwalonej przez Ferdynanda Hoesicka, nie był wikarym w Poroninie, natomiast z pewnością znał poronińskiego wikarego ks. Michała Głowackiego («Świętopełka»), uczestnika powstania chochołowskiego, a jego wyznanie w Autobiografii, iż «roku zawichrzeń 1846 był wprawdzie nietknięty, jednak wiele ponosić musiał nieprzyjemności», jak i jego uwagi w Kronice pod r. 1865 świadczą, że mógł być zaangażowany w działalność konspiracyjną w l. czterdziestych. Dn. 9 IV 1847 został wikarym katedralnym w Tarnowie. Uczył religii w prowadzonym przez Konstancję Szymańską i Konstancję Łazowską zakładzie dla ubogich dziewcząt na Stradomiu oraz był kapelanem szpitalnym.
S. zachęcony i rekomendowany przez seminaryjnego profesora teologii moralnej ks. Józefa Wilczka, zgłosił swoją kandydaturę na proboszcza parafii w Zakopanem, utworzonej w r. 1847, dzięki staraniom właścicielki dóbr zakopiańskich Klementyny Homolacsowej. Z przedstawionej przez konsystorz tarnowski listy kandydatów, Homolacsowa wybrała S-a i 25 X t.r. podpisała z nim prezentę. Po złożeniu przysięgi i wyznaniu wiary S. otrzymał 30 XI kanoniczną instytucję na probostwo liczącej 2404 osób paraf. św. Klemensa w Zakopanem (obejmującej także Olczę i Kościelisko). W uroczystość Trzech Króli, 6 I 1848, został przez dziekana nowotarskiego Tomasza Bryniarskiego instalowany. Jego roczna pensja wynosiła 174 złr. (od r. 1859 – 315 złr., potem 420 złr.). S. zamieszkał u najzamożniejszego gazdy Jana Gąsienicy Staszeczka przy Krupówkach. Msze odprawiał w skromnie wyposażonej drewnianej kaplicy św. Klemensa, wzniesionej w r. 1847 na koszt Homolacsowej. Przez górali, wśród których żywe były jeszcze obyczaje pogańskie i tradycje zbójnickie, został przyjęty niechętnie; podobno rzucano w niego kamieniami. Od r. 1848 systematycznie spisywał (początkowo po łacinie) kronikę parafialną, zatytułowaną „Liber memorabilium sive historia Parochiae ab 1848”, odnotowując w niej sporadycznie także swoje wyczyny taternickie. O trudnych początkach pisał: «ujrzałem się w bardzo przykrym położeniu. Pleban bez plebanii i bez kościoła, bez inwentarza; zgoła bez niczego, a do tego lud na pół dziki, chytry i chciwy, którzy zbiegli się do mnie, aby coś zyskać nie z nauki, ale z grosza, a ja byłem bez grosza». Nosił się wtedy z zamiarem porzucenia placówki.
S. włożył ogromny wysiłek w podniesienie poziomu oświaty wśród górali i stworzenie mocnych podstaw materialnych probostwa. Już na początku r. 1848 zobowiązał organistę Jana Sławińskiego do uczenia dzieci czytania i pisania. W r. 1850 zbudował przy kościele plebanię z budynkami gospodarczymi; skromnie umeblowana, była długo najwygodniejszym domem w Zakopanem, a także ośrodkiem tutejszego życia towarzyskiego. W l. 1850–1 powiększył kaplicę św. Klemensa dobudowując do niej nawę i wieżę z kruchtą, z funduszy zebranych w parafii wybudował organistówkę przy dzisiejszej ul. Kościeliskiej, w której założył szkołę parafialną. W tym czasie kupił w «Fabryce Organów» Antoniego Sapalskiego w Krakowie organy (za 800 złr. ze składek i osobistej ofiary) oraz sprawił dwa dzwony. Na początku l. pięćdziesiątych uzyskał zgodę na założenie w Zakopanem cmentarza; utworzył go na przykościelnym gruncie, ofiarowanym przez Jana Pęksę (na Pęksowym Brzyzku). Kościół ogrodził drewnianym parkanem, a cmentarz kamiennym murkiem. Osobiście uczestniczył we wszystkich robotach, m.in. przy ścince i zwózce drewna z lasu Homolacsów w Dolinie Małej Łąki, za co był wyszydzany przez górali. Nabywał kawałki gruntu i prowadził gospodarstwo, na które składały się stodoła, stajnia, chlew, ogród, kawałek lasu, roli i pastwiska; z czasem wybudował w Zakopanem dwa domy. W r. 1857 zorganizował w Olczy, mimo sprzeciwu mieszkańców, szkółkę i przez pierwszy rok sam opłacał nauczyciela. W r. 1858 założył szkółkę trywialną w Kuźnicach; kiedy dwór odmówił dotowania tamtejszej szkółki parafialnej, S. doprowadził do zobowiązania się przez urząd powiatowy gmin Zakopane i Kościelisko subwencjonowania nauki kwotą 60 złr. rocznie. W szkółkach uczono czytania, pisania, trochę śpiewu oraz czterech działań rachunkowych, a sam S. uczył katechizmu; wyszło z nich, jak również z grona ministrantów S-a, pokolenie pierwszych wykształconych górali, m.in. Andrzej Stopka Nazimek, Andrzej Chramiec, Wojciech Brzega i Jan Walczak. W r. 1863 zbudował S. obok kościoła wolnostojącą drewnianą dzwonnicę.
S. pochodząc z podbabiogórskiej wioski znał mentalność górali i umiał ich sobie zjednać; z biegiem czasu wzbudził w nich szacunek i podziw. Zachowywał się jak sąsiad, na ganku swej plebanii «ugwarzał» z nimi różne sprawy, odwiedzał ich chaty ucząc zasad kultury, higieny i gospodarstwa, bywał na weselach i chrzcinach. Wszczepiał w górali zasady wiary i moralności, zwalczał złe nawyki, przyczynił się do łagodzenia stosunków między gromadą i dworem. Wspomagał górali drobnymi podarkami, udzielał im pożyczek (zachowała się „Księga długów w gotówce pożyczonych lub za funkcje należących się” z l. 1876–90). Z ambony piętnował zwyczaje zbójnickie, m.in. zachęcając do niszczenia obrazków malowanych na szkle, utrwalających zbójnicką tradycję (miała mu to za złe Maria Dembowska). Zwalczał nałóg pijaństwa; w r. 1857 założył księgę wstrzemięźliwości, którą do r. 1892 osobiście prowadził (w r. 1875 do Tow. Wstrzemięźliwości należało 2100 osób na 3050 mieszkańców). Autorytet wśród górali zdobył również dzięki okazałej posturze i sile. «Wzrost jego przerastał o głowę największego górala w Zakopanem. Imponował też ludowi wzrostem, zwłaszcza, że na głowie nosił jeszcze wysoką, na lewe ucho spuszczoną granatową czamarę, szerokie spodnie i wysokie cholewne buty. Chodził powoli, ciężko i dumnie, [...] dźwigając wysoko podeszwy i pokazując już podarte ich części. Nic dziwnego, parafia była uboga» (A. Stopka). Sabała i Mateja, ostatni zakopiańscy zbójnicy, komplementowali S-a, mówiąc mu: «byłby tyz z wos tęgi zbójnik». Swój głęboki patriotyzm umiejętnie pokrywał S. formalną lojalnością wobec władz austriackich. Wychowywał w duchu narodowym zwłaszcza młodzież góralską, wykorzystując m.in. legendę o wojsku śpiącym w Tatrach i krzewił kult Matki Boskiej Częstochowskiej. Dbał o czystość gwary, pleniąc z niej wynoszone ze służby w armii austriackiej germanizmy. Na wieść o manifestacjach w Warszawie w r. 1861 urządził w Zakopanem uroczystość patriotyczno-religijną oraz zainspirował Edwarda Homolacsa do wykonania w Kuźnicach z tatrzańskiej stali okazałego krzyża z czarną koroną cierniową. Krzyż ustawiono na symbolicznej mogile «na Pęksowym Brzyzku», opatrując go inskrypcją: «Wieczny odpoczynek Braciom niewinnie pomordowanym w Warszawie i w Wilnie 1861»; z tej okazji odprawił S. nabożeństwo żałobne i wygłosił okolicznościowe kazanie. W wyniku interwencji rosyjskiej pomnik jednak zdemontowano i dopiero w r. 1890 odtworzono go za zgodą S-a w nowym kształcie. Dn. 15 X 1861, w 44. rocznicę śmierci Kościuszki, odprawił S. mszę z udziałem górali, hutników i górników tatrzańskich, służb leśnych oraz mieszkańców kuźnickiego dworu. Solidaryzując się z powstaniem styczniowym, «bardzo chętny do ofiar pieniężnych», wpłacił wielokrotność podatku ustalonego przez komisarza Rządu Narodowego Marka Drohojowskiego, właściciela Czorsztyna.
Dn. 10 VIII 1865, w czasie wizytacji parafii zakopiańskiej przez bp. tarnowskiego Józefa Antoniego Pukalskiego, S. odebrał od niego dekret pochwalny i expositorium canonicale (co oznaczało nadanie godności kanonika z prawem noszenia pelerynki). W r. 1866 przyjął zaproszenie do członkostwa w Komisji Fizjograficznej Krakowskiego Tow. Naukowego; popierał w niej prace nad ustawą o ochronie kozicy i świstaka (przyjętą przez Sejm Krajowy w r. 1869). W wyniku pierwszych, po galicyjskiej reformie administracyjnej, wyborów wszedł 20 II 1867 do Rady Gminnej Zakopanego. Dn. 5 III 1870 wyjechał jedyny raz na dłużej z Zakopanego, udając się za zezwoleniem tarnowskiego konsystorza biskupiego z 12 II t.r. w trzymiesięczną pielgrzymkę do Ziemi Świętej i Rzymu. Przez Wiedeń dotarł do Triestu, skąd popłynął do Aleksandrii; z Kairu odbył wycieczkę do Gizy, gdzie wspiął się na piramidę Cheopsa, jak sam napisał, «jako góral bez pomocy Arabów, których inni koniecznie potrzebowali». Następnie pojechał do Jerozolimy i odwiedził Samarię, Nazaret, górę Tabor, Tyberiadę i Kafarnaum, przez Damaszek dotarł do Bejrutu, skąd statkiem, zwiedzając Cypr, Rodos i Lemnos, dopłynął do Konstantynopola, a następnie do Grecji (był m.in. na górze Athos). Z Korfu popłynął do Włoch, gdzie zwiedził Neapol i Rzym oraz był na uroczystościach pontyfikalnych w Watykanie i na Lateranie. Przez Wenecję, Wiedeń i Oświęcim, «uszczęśliwiony lubo sponiewierany», wrócił 4 VI do Zakopanego.
Od początku swej pracy kapłańskiej w Zakopanem uprawiał S. intensywnie turystykę tatrzańską. Obok Eugeniusza Janoty był pionierem polskiego taternictwa w jego pierwszej klasycznej fazie, polegającej na zdobywaniu szczytów z udziałem góralskich przewodników, m.in. Szymona Tatara starszego, Jędrzeja Wali starszego, Macieja Sieczki, Wojciecha Gąsienicy-Kościelnego, Wojciecha Roja, Wojciecha Giewonta i Wojciecha Ślimaka. Już w r. 1849 jako pierwszy był S. na Świnicy, lecz osiągnął jej niższy wierzchołek. Samotnego wejścia na wschodni tzw. Długi Giewont omal nie przypłacił życiem. W r. 1850 wspiął się na Łomnicę. W r. 1855, próbując wejścia z Lodowej Przełęczy na Lodowy Szczyt, dotarł do Lodowej Kopy. W r. 1860 z Przełęczy Waga wszedł na Rysy i jako pierwszy zszedł z Rysów do Morskiego Oka. Z Homolacsami i Sabałą uczestniczył w r. 1861 w pierwszym przejściu od Hińczowych Stawów przez Przełęcz Mięguszowiecką pod Chłopkiem do Morskiego Oka. W r. 1865 wszedł na Rysy od strony Czarnego Stawu. We wrześniu 1867 od Doliny Czarnej Jaworowej przez przełęcz (nazwaną później Przełęczą Stolarczyka) dokonał pierwszego wejścia na Baranie Rogi; w trakcie tej wyprawy zdobył też (jako trzeci lub czwarty w dziejach taternictwa) Lodowy Szczyt. W l. sześćdziesiątych i siedemdziesiątych z ks. Jędrzejem Pleszowskim z Bielan (koło Kęt) odbywał wycieczki w Tatry Bielskie, Tatry Zachodnie (na Bystrą i Czerwone Wierchy) oraz w Tatry Wysokie (na Krzyżne i Koszystą, Zawrat i Polski Grzebień). Był też nad Zielonym Stawem Kieżmarskim i pod Durnym Szczytem. Dn. 3 VIII 1873 uczestniczył w spotkaniu u właściciela dóbr zakopiańskich Ludwika Eichborna, na którym postanowiono założyć Tow. Tatrzańskie (TT); jako współzałożyciel TT należał od początku do oddanych jego działaczy. Jedną z ostatnich wypraw S-a było (ósme udokumentowane w dziejach turystyki, a drugie polskie) wejście na Gerlach 21 IX 1874; po osiągnięciu szczytu odśpiewał „Te Deum” (scenę tę przedstawił Wojciech Kossak na obrazie, ukazującym S-a w asyście górali przewodników, reprod. w: Kossak W., „Wspomnienia”, Kr. 1913). Wyczynem S-a zainteresował się wtedy sekretarz Węgierskiego Tow. Karpackiego Antoni Döller z Kieżmarku i na jego prośbę sporządził S. dokładny opis wspinaczki i szczytu. Napisał też artykuł Wycieczka na szczyt Gerlachu („Czas” 1875 nr 235–7, „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 1: 1876). Dn. 11 IX 1875 został wybrany przez Wydział TT w Krakowie do Komisji Wykonawczej TT dla Zakopanego (Komisja działająca do r. 1878 była stałą reprezentacją Wydziału oraz jego organem wykonawczym w Zakopanem). Uczestniczył w myśliwskich wyprawach Homolacsów oraz w gromadnych wycieczkach Tytusa Chałubińskiego, m.in. 10 VIII 1876 na Wysoką. Kiedy nie mógł już odbywać forsownych wypraw i wspinaczek, chodził ze swym kościelnym na kilka dni samotnego wypoczynku w szałasach na Hali Gąsienicowej. S. był źródłem informacji o górach, popularyzował je, doradzał trasy i przewodników; sprawił, że turystyka tatrzańska stawała się popularna w sferach polskiej inteligencji. Z jego inicjatywy górale wożąc furami wyroby żelazne do Krakowa, w drodze powrotnej zabierali krakowian na lato do Zakopanego.
W pracy duszpasterskiej wykazał się S. energią i taktycznymi umiejętnościami; parafianom pozwalał zapalać fajki od kaganka wiecznej lampki, muzykantowi Bartusiowi Obrochcie dał dyspensę, by mimo adwentu grał na żydowskim weselu, a kobiety popadające w nadmierną dewocję wyrzucał z kościoła, by się nie naprzykrzały Bogu. Jego sangwiniczno-choleryczny charakter ujawniał się niekiedy w czasie spowiedzi; wobec niektórych penitentów posługiwał się, po wyjściu z konfesjonału, argumentem ciężkiej ojcowskiej ręki, a wśród zadawanych pokut było m.in. obchodzenie kościoła na kolanach z różańcem. Był S. utalentowanym kaznodzieją; jego kazania wygłaszane tubalnym głosem i gwarą charakteryzowały się prostotą, polotem, często humorem i siłą przekonywania. Używał dosadnych porównań; grzesznicy staczali się wg niego jak «wóz puszczony na dół z Giewontu», a Bóg «nie dawał sobie w kaszę napluć» („Tydzień” 1893). Z ambony zwracał się do parafian po imieniu, publicznie gromiąc, przestrzegając i nawołując do poprawy. Często operował motywem diabła (pamiątkę jednego z takich kazań, rysunki trzech zabawnych diabłów, zostawił na drzwiach starej plebanii Jan Matejko). Mowy wygłaszał też S. w czasie góralskich pogrzebów. Wśród słuchaczy jego kazań byli również goście przyjeżdżający do Zakopanego, m.in. mieszkający u niego Chałubiński i Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Walery Eljasz-Radzikowski, Stanisław Witkiewicz, Kazimierz Tetmajer, Ferdynand Hoesick. Tylko nieliczne kazania S-a zostały spisane, a kilka przetrwało w autografach. W miarę kształtowania przez S-a wspólnoty parafialnej, zawiązywały się przy zakopiańskim kościele bractwa dewocyjne, m.in. 30 IV 1875 założone zostało Bractwo Serca Jezusowego. Wykorzystując zdolności śpiewacze górali, uczył ich S. pieśni religijnych w niedzielne popołudnia w kościele oraz w szkole śpiewu. Zakopiański kościółek podczas nabożeństwa rozbrzmiewał wspaniałym śpiewem chóru. W napisanej w r. 1875 na żądanie władz kościelnych Autobiografii S. wyznał z dumą: «Lud [który] litery nie znał i gęby w kościele otworzyć nie umiał, prawie wszystek czytać umie, a śpiewem swym przybywających tu w lecie gości zdumiewa, lecz na to potrzeba było dwudziestu przeszło lat pracy». W r. 1876 postanowił S. wznieść większą, murowaną świątynię i powołał komitet jej budowy; fundamenty nowego kościoła przy Krupówkach położono w r. 1877. Nie ustając w staraniach o materiał budowlany i fundusze (w sezonie letnim organizowano kwesty, koncerty i występy), zadawał S. na pokutę za grzech przeciw szóstemu przykazaniu zwózkę z kamieniołomu na plac budowy 1 sągu (4 m3) kamienia. Dn. 28 IX 1878 został wyróżniony prawem noszenia rokiety (rodzaj komży) i mantoletu (krótka peleryna), używanych przez wyższe duchowieństwo. W tym czasie napisał nawiązującą do melodii góralskich, 33-zwrotkową pieśń pokutną Lament grzesznika nad sobą (wyd. W. Anczyc, Kr. [1878]); na Podhalu nauczyli się jej prawie wszyscy na pamięć i jeszcze w poł. XX w. można ją było usłyszeć podczas pogrzebów w Kościelisku. W r. 1879 w drukarni Anastazego Rusinowskiego w Tarnowie wydał własnym sumptem Hymn, sygnowany: ks. J. S. w Z.
W r. 1881 w związku z odkryciem właściwości leczniczych źródła «Jaszczurówka», wszczął S. w Namiestnictwie, przy poparciu konsystorza tarnowskiego, starania o uznanie paraf. Zakopane za «parafię w górach a względnie w miejscu kąpielowym». W r. 1882 zbudowano z funduszy gminy nowy dom parafialny. Dn. 30 VII t.r. poświęcił S. Dworzec Tatrzański w Zakopanem i sztandar Tow. Tatrzańskiego; w mowie wygłoszonej z tej okazji nazwał Tatry «świątynią całej Polski», krzepiącą ducha Polaków ze wszystkich zaborów. Dn. 4 II 1883 na Walnym Zgromadzeniu w Krakowie został członkiem honorowym TT. Uczestniczył w inicjatywie TT utworzenia w Zakopanem szkoły snycerstwa (otwarta w r. 1876, przemianowana w r. 1878 na Szkołę Przemysłu Drzewnego); 29 VII 1883 poświęcił nowy, drewniany budynek Szkoły, wygłaszając mowę („Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 9: 1884). Od 8 VI 1881 był kuratorem Szkoły z ramienia Wydz. Krajowego, a od 19 II 1888 delegatem Prezydium Namiestnictwa do Komitetu szkolnego. Od początku uczył w niej religii bez wynagrodzenia; w liście do Leopolda Świerza wyraził gotowość przeznaczenia pieniędzy z «tacy» na fundusz szkolny. W r. 1883 należał do komitetu organizacyjnego szkoły koronkarskiej, zainicjowanej przez Helenę Modrzejewską. W r. 1884 zakopiańska szkoła parafialna, po 34 latach istnienia, została przejęta przez krajowe władze szkolne jako jednoklasowa szkoła ludowa, ale w organistówce dzieci uczyły się nadal. S. sprawował nadzór nad tymi szkółkami i uczył w nich cały czas religii. Po przyłączeniu dekanatu nowotarskiego do diec. krakowskiej (na mocy dekretu papieża Leona XIII z 27 III 1886) S. gościł w dn. 31 VII – 4 VIII 1886 bp. krakowskiego Albina Dunajewskiego, który wizytował zakopiańską parafię.
Ok. l. 1886–7 był S. członkiem Komisji TT do ustalenia nazw topograficznych Tatr dla celów kartograficznych. W r. 1888 należał do założycieli Tow. Muz. Tatrzańskiego. W r. 1891 uzyskał do pomocy wikarego, ks. Kazimierza Kaszelewskiego. Dla uczczenia jubileuszu 50-lecia kapłaństwa S-a przybył ponownie do Zakopanego 18 VI 1892 kard. Dunajewski; S. został wówczas mianowany radcą konsystorza krakowskiego. Dn. 23 VIII t.r. poświęcił S. marmurowy pomnik Chałubińskiego na Pęksowym Brzyzku oraz nową siedzibę Muz. Tatrzańskiego jego imienia. W październiku t.r. w wyniku częściowego paraliżu utracił sprawność ruchową; obowiązki administratora parafii przejął wówczas ks. Kaszelewski. S. nie dożył konsekracji wybudowanego przez siebie kościoła. Zmarł na zapalenie płuc 6 VII 1893 w Zakopanem, został pochowany 8 VII na Pęksowym Brzyzku. Pogrzeb poprowadził dziekan nowotarski ks. Leopold Chmielowski z Szaflar w towarzystwie proboszczów sąsiednich parafii i tłumu parafian oraz przyjezdnych; wg świadków «lud zanosił się od płaczu». Krewni S-a wystawili na jego grobie pomnik.
W miesiąc po śmierci S-a otwarto jego testament z 20 X 1890; spadkobierczynią swego majątku uczynił S. gospodynię, Mariannę Majchrowicz (pochodzącą spod Jordanowa, przypuszczalnie krewną), nakładając na nią obowiązek wypłacenia po 1 tys. złr. bratu, Janowi oraz sukcesorom po siostrze, Magdalenie. Grunt nabyty na polanie Łukaszówki przeznaczył na plac kościelny. Wykonawcami testamentu uczynił siostrzeńca, ks. Wawrzyńca Sutora, przeora augustianów w Krakowie (towarzysza wypraw tatrzańskich) i bratanka (syna Jana), Tomasza Stolarczyka (1860–1905), który od r. 1885 był księdzem w różnych parafiach diec. tarnowskiej. Dn. 6 XI 1893 pamięć S-a uczcił Wydział Tow. Tatrzańskiego. Swoją działalnością duszpasterską S. zasłużył sobie na utrwalone we wdzięcznej pamięci miano «ewangelizatora», «apostoła» i «cywilizatora» górali zakopiańskich.
„Kronika parafialna” S-a, będąca bezcennym źródłem do dziejów Zakopanego 2. poł. XIX w., została opublikowana we fragmentach przez Michała Brensztejna („Przegl. Zakopiański” 1901 nr 5–6, 9), a następnie wydana przez Adama Wrzoska pt. „Kronika parafii zakopiańskiej 1848–1890” (Kr. 1915). Kolejną edycję opracował w r. 1986 Maciej Pinkwart („Kronika dawnego Zakopanego z lat 1848–1890”, (W.–Kr., wyd. 2. poprawione i uzupełnione, Zakopane 1997). Już za życia S-a pisali o nim m.in. Anczyc, Kazimierz Łapczyński i Maria Steczkowska, a także Witkiewicz („Na przełęczy”, W. 1891). Wśród lokalnej społeczności krążyły pogłoski i dobrotliwe opowiastki o nie zawsze ascetycznych poczynaniach księdza; z tego powodu Sabała miał go namawiać do pokuty (W. Brzega, „Żywot górala poczciwego”, Kr. 1969). Po śmierci S-a jego postać trafiła zarówno do literatury pisanej, jak i żywej do dziś ustnej tradycji góralskiej. Kazimierz Tetmajer we wstępie do „Na skalnym Podhalu” (W. 1903) zaliczył S-a do czterech osób rozumiejących Tatry i góralszczyznę; wg pisarza był S. «osobistością tak zrosłą z Zakopanem, że kiedy umarł, pytaliśmy siebie, co teraz będzie?». Do postaci S-a porócił Witkiewicz w powstałym w l. 1903–5 dodatku do „Na przełęczy” pt. „Po latach” („Wybór pism”, W. 1939 II). Biografię S-a sfabularyzowała Zofia Urbanowska w powieści dla młodzieży „Róża bez kolców” (W. 1903). Hoesick w trzecim tomie swej książki „Tatry i Zakopane” (W. 1922) uznał za «legendowe postacie zakopiańskie» Chałubińskiego, S-a i Sabałę. Po drugiej wojnie światowej pisał o S-u m.in. Jalu Kurek w „Księdze Tatr” (W. 1955); podejmując próbę «odbrązowienia» jego postaci, niesprawiedliwie ją «przyczernił», z czym polemizował Włodzimierz Wnuk („Moje Podhale”, W. 1968).
W okresie międzywojennym imię S-a nosił Dom Wycieczkowy w Zakopanem na rogu ul. Chałubińskiego i Zamoyskiego. Pomysł Juliusza Zborowskiego z r. 1938, by jedną z ulic zakopiańskich nazwać imieniem S-a, doczekał się realizacji dopiero 23 V 1985. Setną rocznicę śmierci S-a w r. 1993 uczczono w Zakopanem, m.in. kilkakrotnym wystawieniem sztuki Tadeusza Staicha „Jegomość pisze Kronikę” (6–11 VII t.r.), odsłonięciem drewnianej tablicy pamiątkowej w Starym Kościele oraz wystawą biograficzną w Muz. Tatrzańskim. W r. 1997 Jacek Zygadło nakręcił w ramach cyklu „Zdobywcy Karpat” półgodzinny film dokumentalny pt. „Ksiądz Józef Stolarczyk”.
Nazwisko S-a zostało utrwalone w toponimii Tatr; Janusz Chmielowski nazwał w r. 1902 przełęcz w głównej grani Tatr na wysokości ok. 2370 m między Baranimi Rogami a Czarnym Szczytem Przełęczą Stolarczyka (Stolarczykovo sedlo, Stolarczykjoch, Stolarczyk-hágó). W dolnym piętrze Doliny Ciężkiej (Czeskiej) pod Wysoką, tzw. Koliba «Ucho» nosi nazwę Koleby Stolarczyka (utrwalił ją Radzikowski w akwareli z r. 1878 pt. „Koleba ks. Stolarczyka w Dolinie Ciężkiej pod Wysoką w Tatrach” oraz w miedziorycie w „Pam. Tatrzańskim” T. 3: 1878). Witold H. Paryski nazwał Żlebem Stolarczyka opadający w stronę Doliny Wielickiej żleb we wschodniej ścianie Gerlachu.
Portret i postać S-a, drzeworyty Andrzeja Różańskiego, wg rys. Witkiewicza, w: Witkiewicz S., Na przełęczy, W. 1891 s. 59, 181–2; Portret przed starym kościołem, przez Kazimierza Bieńkowskiego, olej., z r. 1892 w Muz. Tatrzańskim w Zakopanem; Portret w szatach liturgicznych na tle Starego Kościoła, wg fot. przez Czesława Skawińskiego, olej., z r. 1968, na plebanii paraf. Najśw. Rodziny w Zakopanem; Rys. Mariana Jaroszyńskiego „Józef Stolarczyk – pleban pod Giewontem” z r. 1989, oraz litogr. tego rys. przez Teodora Szultza w Muz. Tatrzańskim w Zakopanem; Postać S-a na polichromii z l. 1932–4, przez Janusza Kotarbińskiego, w kościele p. wezw. Najśw. Rodziny w Zakopanem; „Mowa ks. Stolarczyka na cmentarzu” (również pod innym tytułem „Pogrzeb Chałubińskiego w Zakopanem”) przez Ludwika de Laveaux, olej., przed r. 1889, w Muz. Narod. w W.; S. na tle „Panoramy Tatr”, jako uczestnik tatrzańskiej wyprawy Chałubińskiego, dzieło zbiorowe z l. 1894–5, postacie malował Teodor Axentowicz, zniszczone w r. 1899 (pozostało tylko Kazimierza Przerwy-Tetmajera „Objaśnienie do olbrzymiego obrazu Tatr”, W. 1896); Fot. m.in. autorstwa Stanisława Bizańskiego i Karola Dutkiewicza w Zakopanem w zbiorach: Muz. Tatrzańskiego, Miejskiej B. Publ. oraz Z. i W. H. Paryskich w Dyrekcji Tatrzańskiego Parku Narod.; – Białas W., Cmentarz na Pęksowym Brzysku w Zakopanem, Pelplin 2005 s. 159–63; Długołęcka L., Pinkwart M., Zakopane. Przewodnik historyczny, W. 1989; Eljasz W., Ilustrowany przewodnik do Tatr i Pienin, Kr. 1886 s. 200, 231; Enc. tatrzańska (1995), s. 873, 1152–3, 1232; Nowak A., Słownik biograficzny kapłanów diecezji tarnowskiej 1786–1985, Tarnów 2004 IV 107–8; Paryski W. H., Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki, W. 1951–83 cz. 1, 5–7, 9–10, 12, 18–21, 23; PSB (Kaszelewski Kazimierz); – Bendyk J., Duszpasterstwo księdza proboszcza Józefa Stolarczyka w parafii Zakopane (1848–1893), „Hale i Dziedziny” R. 5: 1994 nr 1–2 (41–42); Bystroń J. S., Polacy w Ziemi Świętej, Syrii i Egipcie, Kr. 1930 s. 253–4; Chwaściński B., Z dziejów taternictwa, W. 1980; Durr J., Początki taternictwa, „Wierchy” R. 3: 1925 s. 80–2; Grochmalicki J., Do historii zabiegów o ochronę kozicy i świstaka w Tatrach, „Ochrona Przyr.” T. 9: 1929 s. 50–1; Hoesick F., Legendowe postacie Zakopanego, W. 1922 s. 91–173; tenże, Zakopane i Tatry, W.–Kr. 1931 cz. 4 s. 6, 92, 98; Karolczak K., Ksiądz Józef Stolarczyk (1816–1893) w stulecie śmierci, Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Red. J. Chrobaczyński, Kr. 1993 s. 517–23; Kenarowa H., Ks. Stolarczyk i początki szkolnictwa pod Tatrami, „Tyg. Powsz.” R. 28: 1974 nr 35; taż, Od zakopiańskiej szkoły przemysłu drzewnego do szkoły Kenara, Kr. [b.r.w.]; Kietlicz-Rayski K., Sztuka góralska na Podhalu, L. 1928 s. 34–6; Kolbuszewski J., Podatek narodowy na Podhalu w roku 1863, „Wierchy” R. 36: 1967 [1968] s. 271–2; Kracik J., Jegomość i górale na szkle malowani, „Tyg. Powsz.” R. 47: 1993 nr 37; tenże, Ksiądz Stolarczyk – apostoł Zakopanego, tamże R. 4: 1948 nr 7 s. 8; tenże, Mała prehistoria zakopiańskiej parafii, „Roczn. Podhalański” T. 6: 1994 s. 33–50; tenże, Przedrabacyjny epizod trzeźwościowy Galicji, „Nasza Przeszłość” R. 79: 1993 s. 229–48; Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, W.–Kr. 1988; Pachowicz W., Szwarga K., Ksiądz Józef Stolarczyk, pierwszy proboszcz w Zakopanem, „Currenda” (Tarnów) R. 139: 1988 nr 7–8 s. 291, 381; Paryski W. H., Początki Towarzystwa Tatrzańskiego i Zakopane, „Wierchy” R. 47: 1978 s. 24–5; Pinkwart M., Rola duchowieństwa w poznaniu Tatr, „Roczn. Podhalański” T. 7: 1998 s. 134–41; Plechta J., Działalność sądeckiej ławy obwodowej i udział sądeczan w powstaniu styczniowym, „Roczn. Sądecki” T. 12: 1971 s. 102–3; Roszek W., Z ostatnich lat życia ks. Józefa Stolarczyka, „Gaz. Podhalańska” R. 13: 1925 nr 13; Stecka Z., Przewodnictwo tatrzańskie, W.–Kr. 1981; 150 lat organizacji parafialnej w Zakopanem, Red. M. Rokosz, Kr. 1998; Szczepański J. A., Odkrycie i zdobycie Tatr. Na szczytach gór Europy, Red. K. Saysse-Tobiczyk, W. 1958 s. 27, 97–8, 101, 110; Ślusarczyk J., Ochrona kozic i świstaków w Tatrach w latach 1865–1918. Towarzystwo Naukowe Krakowskie i Towarzystwo Tatrzańskie, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 42: 1997; Wójcik Z., Chronologia tatrzańskich wypraw Chałubińskiego, „Wierchy” R. 30: 1962 s. 170–9; Wrzosek A., Tytus Chałubiński – życie, działalność naukowa i społeczna, W. 1970; Zakopane – czterysta lat dziejów. Red. R. Dutkowa, Kr. 1991; Zborowski J., Pisma podhalańskie, Kr. 1972 I–II; – Anczyc W. L., Zakopane i lud podhalański, „Tyg. Ilustr.” 1878 nr 287; Brzega W., Żywot górala poczciwego. Wspomnienia i gawędy. Oprac. A. Micińska, M. Jagiełło, Kr. 1969 s. 190–5, 270–6; Chałubiński T., Sześć dni w Tatrach, Kr. 1988 s. 44–5, 62, 86; Chramiec A., Wspomnienia, Oprac. W. Wysocka, Kórnik–Zakopane 2004 s. 55–9, 72–4; Eljasz Radzikowski W., Obrazek z podróży w Tatry, Kr. 1875 s. 12; tenże, Szkice z podróży w Tatry, Kr. 1874 s. 38, 40–1, 53–4, 64–5; Grzegorzewski J., Kondecek bajaka o ks. Stolarczyku, „Goniec Tatrzański” 1894 nr 1; Kossak W., Wspomnienia, Oprac. K. Olszański, W. 1971 s. 80–4; Kronika z roku ubiegłego, „Almanach Tatrzański” (Lw.) 1894 s. 131–4; Łapczyński K., Lato pod Pieninami i w Tatrach, W. 1866 s. 72; Miciński T., Traktat o piekle podhalańskim, „Krytyka” R. 9: 1907 t. 2 s. 17; Nowicki M., O świstaku, Kr. 1865 s. 60–1; tenże, Zapiski z fauny Tatrzańskiej, w: Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej z r. 1866, Kr. 1867 s. 198; Rejchman B., Wycieczka do Morskiego Oka przez Przełęcz Mięguszowiecką odbyta w połowie lipca r. 1877 pod kierunkiem dra Chałubińskiego, „Ateneum” T. 4: 1877 s. 497; Rzecznowski L., Urywek z podróży do Tatr i Pienin, „Kłosy i kwiaty” (Kr.) 1869 s. 181–91; Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis..., Tarnoviae 1840; toż za l. 1841–6, Tarnoviae; toż za l. 1863–4, Tarnoviae–Jasło; toż za r. 1866, Tarnoviae–Premisliae; toż za l. 1878–80, Tarnoviae; [Steczkowska M.], Obrazki z podróży do Tatr i Pienin, Kr. 1858 s. 29, 51–4; Stopka A., Sabała, Kr. 1897 s. 13; Szkoła dla przemysłu drzewnego w Zakopanem, „Almanach Tatrzański” (Lw.) 1894 s. 36–8; Świerz L., Wycieczka na Wysoką (2555 m) w Tatrach, „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 2: 1877 s. 91–6; Tetmajer K., Na skalnym Podhalu, Kr. 1913 s. 8; tenże, Objaśnienie do olbrzymiego obrazu Tatr, W. 1896 s. 17, 23, 25; Tissot W., Kartki z podróży Paryżanina, „Przegl. Zakopiański” R. 2: 1900 nr 17; Uryga J., Góralski proboszcz ks. Józef Stolarczyk, „Czas” 1993 nr 157; Witkiewicz S., Na Przełęczy, W. 1891 s. 176–83 (ilustr.), wyd. 2 rozszerzone, Lw. 1906 s. 24–7; Wrześniowski A., Tatry i Podhalanie, „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 7: 1882 s. 1–53; Wnuk W., Moje Podhale, W. 1968 s. 139–55; tenże, Obrazki zakopiańskie, Kr. [b.r.w.] s. 116; Zakopane u schyłku XIX wieku. Ze wspomnień Leona Wachholza, Oprac. I. Homola-Skąpska, „Wierchy” R. 61: 1995 s. 231–2; Zoll F., Wspomnienia, Oprac. taż, Kr. 2000; – „Wierchy” R. 2: 1924 s. 255–6; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1893: „Czas” nr z 11 VII, „Gaz. Zakopiańska” nr z 12 VII, „Kur. Lwow.” nr z 17 VII dod. liter. „Tydzień”; „Nowa Reforma” nr z 7 VII, „Słowo” (W.) nr z 12 VII, „Świt” (Kr.) nr z 12 VII; – AP w Kr.: sygn. Aug. 278 (akta majątkowe S-a, kontrakty kupna-sprzedaży, plany gruntów), sygn. Aug. 297 s. 105–8 (odpis testamentu S-a); AP w Nowym Targu: sygn. ZGS 2 s. 102–4, 115 (sprawa budowy nowego kościoła); Arch. Diec. w Tarnowie: Liber Iuramentorum, s. 54, Protocollon exhibitorum consistorii tarnoviensis, 1847 nr 2786, 1848 nr 1103, nr 1213, Wizytacje dziekańskie dekanatu nowotarskiego (z l. 1843–85), Fasc. aktów luźnych (wiad. o parafii i opinie o S-u z l. 1845, 1863, 1867), sygn. AB nr 296 (Autobiografia S-a z r. 1875), sygn. PS IX/18, „Currenda” [nr] 14 (1865) s. 108, [nr] 25 (1878); Arch. Metropolitalne w Kr.: rkp. APA 345; Arch. Muz. Tatrzańskiego w Zakopanem: nr 27/A (księga wizyt Muz. Tatrzańskiego 1889–99, s. 1), sygn. AR/NO/2 k. 31, sygn. AR/NO/192/13 k. 140–1, sygn. AR/NO/23, sygn. AR/NO/67, sygn. AR/NO/202 k. 449–50, sygn. AR/NO/242 s. 83–93, sygn. AR/NO/245 k. 1–53 (m.in. fragmenty koresp., rkp. kazań i mów S-a z l. 1848–9), sygn. AR/NO/246, sygn. AR/NO/624 (Lament grzesznika nad sobą S-a) k. 4; Arch. Paraf. Najśw. Rodziny w Zakopanem: Liber memorabilium sive historiae parochiae ab 1848 (rkp. kron. paraf. pisanej przez S-a w l. 1848–90), Księgi metrykalne z l. 1848–92, Protocolon gestionis parochiae Zacopianensis A.D z l. 1848–60, 1861–93, Księga ogłoszeń paraf., kron. szkolna oraz Księga dochodów i rozchodów na mający się murować kościół 1875–83, teczka aktów luźnych dot. S-a (m.in. odpis świadectwa ur. i chrztu, świadectwa święceń kapł. z r. 1842, świadectwo ukończenia studiów i opinie przełożonych, dyplomy odznaczeń kośc., zezwolenie kurii tarnowskiej na pielgrzymkę do Ziemi Świętej, pisma nominacyjne władz krajowych).
Mieczysław Rokosz