Surewicz Józef (1805–1892), aktor, reżyser, dyrektor teatru.
Ur. 5 V (15 II wg W. J. Krogulskiego) w Wilnie. Był synem Józefa.
Decyzję o zostaniu aktorem podjął S. pod wpływem występów Józefy Ledóchowskiej i Ignacego Werowskiego. Po ukończeniu gimnazjum wileńskiego, wbrew rodzinie, przez dwa lata samodzielnie uczył się aktorstwa, analizując klasyczne utwory literatury dramatycznej. Dn. 22 X 1823 debiutował w teatrze wileńskim, kierowanym przez Józefa Rogowskiego, w sztuce „Awantura dniem przed bitwą” A. Bernosa i Ch. A. G. Pigaulta-Lebruna i wkrótce uzyskał angaż; t.r. wystąpił z teatrem wileńskim w Słonimiu. Początkowo, mimo niezbyt dobrych warunków scenicznych (był niskiego wzrostu), występował w dużych rolach, szybko jednak zaczął grać «trzpiotów i fanfaronów», m.in.: Pana de Mesmes w „Na górze i na dole” J. N. Nestroya, Günthera w „Pięknej maseczce” E. Bauernfelda i Albina w „Ślubach panieńskich” Aleksandra Fredry. Dn. 22 XI 1835 miał benefis w „Lordzie Davenant” J. Gensoula, Ch. Viala i J. B. M. de Milcenta.
W sezonie 1836/7 wraz z Rogowskim i Stanisławem Nowakowskim kierował S. sceną polską w Wilnie. Śpiewał również w przedstawieniach operowych, m.in. w „Janie z Paryża” F. A. Boïeldieu, a po występach w „Jędrusiu z Jędrychowa” M. E. G. M. Théaulona de Lamberta uznano, że «może być stawiony za przykład najlepszego grania i [...] że z niezgrabnych początków, przy śmiałości i pracy, dochodzi się z czasem do zupełnego wykształcenia» („Wizerunki i Roztrząsania Nauk. Poczet Nowy” T. 21: 1838). Uznawany za wyróżniającego się aktora w słabym zespole Wilhelma Schmidkoffa (kierującego teatrem w sezonie 1837/8), zagrał Dunoisa w „Dziewicy Orleańskiej” i Karola Moora w „Zbójcach” F. Schillera, tytułową rolę w „Hamlecie” W. Shakespeare’a, a także w granych również na benefisy S-a „Ona jest obłąkana” A. H. J. Duveyriera (7 I 1838) oraz w „Teresie Neapolitance” A. Bourgeois’a (15 XII t.r.). Zajmował się tłumaczeniami sztuk; „Marię Tudor” V. Hugo w jego przekładzie wystawił teatr wileński 4 V 1839. W r. 1840 wszedł z Wojciechem Aszpergerem, Janem Aśnikowskim i Bogumiłem Dawisonem do Rady Starszych, powołanej rok wcześniej, po upadku dyrekcji Schmidkoffa, w celu skonsolidowania zespołu; z przydziału Rady otrzymał role «drugiego amanta» i «czarnego charakteru, intryganta». W r. 1842 grał tytułowego bohatera w „Otellu” Shakespeare’a oraz role charakterystyczne, zwykle komiczne, głównie starych wojskowych i szlachciców: Majora w „Pannie mężatce” Józefa Korzeniowskiego i Bukowskiego w „Wojnie z kobietą” tegoż autora, Miecznika w „Dworach polskich XVII wieku, czyli Córce Miecznika” Konstantego Majeranowskiego, Orgona w „Dożywociu” Fredry oraz Piotra Kmitę w „Barbarze Radziwiłłównie” Alojzego Felińskiego. Na kolejny benefis, 10 V t.r., zagrał w sztuce „Kobieta doktor” P. Besnarda. Przetłumaczył „Pannę de Belle Isle” A. Dumasa ojca, którą wystawiono w Wilnie 6 V 1843. Razem z teatrem wileńskim występował wielokrotnie w l. 1841–4 w Grodnie, Druskiennikach i Mińsku.
Kiedy w r. 1844 zespół wileński podzielił się, S. nie przeszedł z Nowakowskim i Aleksandrem Rezgołem do sali teatralnej w Ratuszu, gdzie zaczęto dawać przedstawienia w języku rosyjskim, lecz pozostał w dotychczasowej siedzibie w pałacu Radziwiłłowskim, tzw. teatrze wielkim, i grał nadal po polsku, m.in. w „Dożywociu” Fredry i „Oknie na podwórze” J. Korzeniowskiego. Z zespołem teatru wileńskiego występował w tym repertuarze także poza Wilnem, m.in. latem i zimą 1845 w Kownie. Niebawem, 6 XII t.r., zagrano „Noc i poranek, czyli Fałszerzy monet” Ch. Bircha-Pfeiffera, po czym scena w teatrze wielkim została zamknięta pod pretekstem złego stanu technicznego. W wyniku presji władz rosyjskich obydwa towarzystwa połączyły się i sezon zimowy rozpoczęły 26 XII w Ratuszu komedią „Nikt mnie nie zna” Fredry. W Ratuszu wystawiano odtąd zarówno sztuki polskie, jak i rosyjskie, jednak w r. 1848 za udział w spektaklach rosyjskich pensje aktorów zostały podwyższone; gaża S-a należała do najwyższych. S. jeździł w tym czasie do Warszawy, gdzie t.r. zakupił prawo do wystawienia „Pana Jowialskiego” Fredry oraz „Żydów” J. Korzeniowskiego, których wprowadził na scenę wileńską, grając w nich także Staroświęckiego. W 2. poł. l. czterdziestych jako główny reżyser stworzył w Wilnie stały, skonsolidowany zespół; wg Karola Estreichera był on «dość mierny», ale S. zawsze stanowił «czoło kompanii». Gdy pod koniec r. 1849 z ramienia władz rosyjskich zespół objął Herkulan Abramowicz, S. zapewne pozostał w dyrekcji i nadal prowadził reżyserię. Dobrze widziany przez władze, uzyskał najpierw pozwolenie na wyjazdy z trupą wileńską na letnie występy do Grodna i Kowna, a następnie przywilej letnich występów gościnnych w Kownie (1853–4, 1857–9), Białymstoku (1854), Druskiennikach (1854, 1857–9), Grodnie (1857), Dyneburgu (Dźwińsku, 1859, 1861–2) i Birsztanach (1860); indywidualnie otrzymał paszport na wyjazdy do gub. grodzieńskiej, mińskiej, mohylewskiej i witebskiej. Wyróżniony został w sprawozdaniach z występów w Druskiennikach (J. Pilecki w „Gaz. Warsz.”, za Mieczysławem Rulikowskim) jako jeden z tych, którzy «celowali grą». Odbywał kolejne benefisy, w których zagrał: w r. 1854 w „Honorze ojca” J. F. A. Bayarda i Ch. E. Desnoyers’a, a w r. 1858 w „Zofii Morsztynównie” Stanisława Pilata. Dn. 22 X 1855 obchodził trzydziestopięciolecie pracy scenicznej. Przygotował prapremierę „Kaspra Karlińskiego” Władysława Syrokomli (28 I 1858), obejmując rolę Zborowskiego, a później Czachrowskiego; grał ponadto w „Karolu XII pod Benderami” Ch. A. Vulpiusa, „Dla miłego grosza” Apolla Korzeniowskiego i „Okrężnem” J. Korzeniowskiego (6 i 7 IX 1858 w obecności cara Aleksandra II); śpiewał też tenorową partię Sir Edgara Ravenswooda w „Łucji z Lammermooru” G. Donizettiego. Współkierował zespołem wileńskim zapewne także w czasie dyrekcji Kazimierza Szlagiera (1859–64). Na kolejnym swoim benefisie (24 V 1860) zagrał w „Dalili” O. Feuilleta. W r. 1860 Syrokomla na egzemplarzu monodramatu „Natura wilka wyciąga z lasu” umieścił wiersz dla S-a, tytułując go mianem «nestora sceny» (za Rulikowskim). Dn. 25 V 1861 obchodził S. trzydziestoośmiolecie pracy scenicznej, grając w sztuce „Fiamina” M. Ucharda. Gdy po upadku powstania styczniowego, w r. 1864, zlikwidowano w Wilnie teatr polski, S. grał w przedstawieniach teatru rosyjskiego, kierowanego od stycznia 1865 przez Pawła Wasiljewa. Cieszył się opinią aktora sprawnego, trafnie interpretującego charaktery postaci. Wg Władysława Józefa Krogulskiego był tym dla Wilna, czym dla Warszawy Alojzy Żółkowski.
Pod koniec marca 1867 osiedlił się S. w Warszawie i 13 V t.r. rozpoczął pracę jako reżyser dramatu w Warszawskich Teatrach Rządowych (WTR), z pensją 450 rb. rocznie. Ponieważ z pracą sobie nie radził, 1 VI 1868 objął specjalnie dla niego utworzoną funkcję inspektora porządku zakulisowego w należącym do WTR Teatrze Rozmaitości i piastował to stanowisko do końca życia. W Warszawie po raz pierwszy wystąpił 14 II 1869 jako Rotmistrz w „Damach i huzarach” Fredry, grał także Astolfa w „Odludkach i poecie” i ponownie Orgona w „Dożywociu” tegoż autora. Nie powtórzył już jednak sukcesów wileńskich, przeszkadzał mu «śpiewny akcent litewski» (J. Kotarbiński), toteż występował rzadko, niewiele ponad rok, i w małych rolach (pastor Moser w „Zbójcach” Schillera, Monteki w „Romeo i Julii” Shakespeare’a, Nieznajomy w „Majstrze i czeladniku” J. Korzeniowskiego). Po raz ostatni pokazał się na scenie 18 V 1870 jako Doża w „Kupcu weneckim” Shakespeare’a w przeróbce A. W. Schlegla. Wg Stanisława Dąbrowskiego napisał z Wincentym Rapackim ojcem dramat „Czarna godzina” (niezachowany). Dn. 22 X 1873 świętował pięćdziesięciolecie pracy scenicznej. «Lubiano i szanowano za kulisami rześkiego staruszka w okularach, z białą do góry zaczesaną czupryną i małymi bokobrodami», który znosił pogodnie i wesoło swą skromną rolę, a wychodząc na scenę «mówił sobie po cichu: W Imię Ojca, Syna i Ducha, a potem: Szanowna publiczności mam cię... w pięcie» (J. Kotarbiński). We wspomnieniach tych pozostał S. «sympatycznym, kochającym scenę gadułą, żywym szczątkiem pięknej tradycji». W r. 1873 kupił od Aleksandra Władysława Straussa kowieńską filię jego wileńskiego zakładu fotograficznego, którą przed r. 1875 przekazał swemu synowi, Szymonowi. S. zmarł 1 VII 1892 w Warszawie.
W małżeństwie z nieznaną z imienia aktorką, grającą w l. sześćdziesiątych podrzędne role na scenie polskiej i rosyjskiej w Wilnie, miał S. córkę (popełniła samobójstwo przez otrucie) oraz synów Konrada (zm. na gruźlicę ok. 1863), występującego w l. 1851–2 w teatrze wileńskim w rolach dziecięcych, a od r. 1858 członka zespołu, oraz Szymona, przed r. 1863 fotografa w Wilnie, od ok. 1875 właściciela kowieńskiej filii zakładu fotograficznego Straussa, od r. 1878 fotografa w Poniewieżu.
Encyklopedia ziemi wileńskiej, Bydgoszcz 2007 V; Słown. Teatru Pol. (fot., bibliogr., ikonogr.); PSB (Strauss Aleksander Władysław); – Estreicher K., Teatra w Polsce, W. 1953 I, Kr. 1992 IV; – Alexandrowiczowa M., Dzieje teatru wileńskiego, w: Wilno i ziemia wileńska. Zarys monograficzny, Wil. 1937 II 164–8; Drėma V., Iš Lietuvos teatro istorijos šaltinių 1761–1853, Vilnius 2007; Janevičius D., Fotografowie na Litwie, Ł. 2001 (bibliogr.); Kotarbiński J., Aktorzy i aktorki, W. 1924 s. 99–100; Miller A., Teatr polski i muzyka na Litwie jako strażnice kultury zachodu (1745–1865), Wil. 1936; Romanowski A., Pozytywizm na Litwie, Kr. 2003 (dot. także syna, Szymona); Romer-Ochenkowska H., XXV-lecie wskrzeszonego Teatru Polskiego w Wilnie, Wil. 1932; Rulikowski M., Teatr polski na Litwie 1784–1906, Wil. 1907 s. 59, 61–5, 67, 69–70, 75, 77, 81–2, 84, 87–90; – „Kur. Wil.” 1842 nr 35; „Muza” (Wil.) 1891 nr 2; „Wizerunki i Roztrząsania Nauk. Poczet Nowy” T. 21: 1838 s. 141–2; – B. Jag.: Krogulski W. J., Notatki starego aktora, pisane od 3 III 1902 do 15 VIII 1903 r., III z. 29 s. 407–8; IS PAN: Dąbrowski S., Mater. słown. teatru pol., Krogulski W. J., Z notatek starego aktora (mszp.).
Jagoda Hernik Spalińska