Surzyński Józef (1851–1919), ksiądz, muzykolog, kompozytor, dyrygent, edytor.
Ur. 15 III w Śremie, był najstarszym synem Franciszka (1826–1878), organisty, kameralisty i dyrygenta, oraz Józefy ze Szmitkowskich (1827–1887). Miał dziewięcioro rodzeństwa – siostry: Mariannę (ur. 1852), Cecylię (ur. 1853) i Mariannę (ur. 1861) oraz braci: Stefana (zob.), bliźnięta Franciszka (ur. 1857) i Maksymiliana (1857–1908), Piotra (1859–1935), Bolesława Michała (1864–1866) i Mieczysława (zob.). W r. 1853 rodzina S-ego przeniosła się do Środy (obecnie Środa Wpol.).
Początki nauki gry na organach i skrzypcach odebrał S. od ojca. Od r. 1865 uczył się u E. F. Gäblera w Sulechowie, a od r. 1870 u Maksymiliana Brauna w Poznaniu. Po raz pierwszy wystąpił publicznie w Poznaniu 1 X 1871, grając pod dyrekcją ojca „Koncert skrzypcowy” Ch. Beriota w sali Tow. Czeladzi Katolickiej. Po ukończeniu w r. 1872 poznańskiego Gimnazjum św. Marii Magdaleny podjął t.r., jako stypendysta Tow. Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego, studia matematyczne w Lipsku; równocześnie słuchał tam wykładów O. Paula z teorii i historii muzyki oraz grał na altówce w kościele św. Tomasza. Przez kilka miesięcy w r. 1873 uczęszczał w Münster na wykłady z teologii. W tym czasie powstały jego pierwsze kompozycje (nieznane obecnie msze). W l. 1874–9 studiował filozofię i teologię na Papieskim Uniw. Gregoriańskim w Rzymie, gdzie zaprzyjaźnił się z niemieckim reformatorem muzyki kościelnej F. Wittem. W rzymskim kościele św. Klaudiusza, związanym ze zgromadzeniem zmartwychwstańców, wykonał w r. 1876 mszę własnej kompozycji. Dn. 12 IV 1879 otrzymał święcenia kapłańskie. W l. 1879–80 był w Wersalu przez kilka miesięcy kapelanem sióstr wizytek, przybyłych z Wilna po zamknięciu ich klasztoru w 1864. Wypromowawszy się 28 VI 1880 w Rzymie na doktora teologii, wrócił do Poznania. Od 1 X t.r. odbywał służbę wojskową w Gnieźnie. Wkrótce po jej zakończeniu (22 III 1881) wyjechał z bratem Stefanem na kilkumiesięczny kurs muzyki kościelnej do Ratyzbony; kształcił się tam pod kierunkiem Witta, M. Hallera i F. X. Haberla, poznając idee odnowy muzyki kościelnej w duchu cecyliańskim.
Dn. 1 VIII 1881 został S. organistą i dyrygentem chóru katedry w Poznaniu, z pensją 900 marek rocznie. Reaktywował przy katedrze chór chłopięco-męski i wykonywał z nim dzieła dawnych kompozytorów polskich oraz utwory własne. Pierwszy koncert chóru w Poznaniu 3 VI 1884, na którym zaprezentowano wielogłosowe utwory kompozytorów polskich (m.in. Mikołaja Gomółki i S-ego) oraz włoskich (m.in. G. Frescobaldiego), został entuzjastycznie przyjęty. W r. 1883 był S. głównym inicjatorem powstania w Poznaniu zrzeszającego organistów Tow. św. Wojciecha i objął jego prezesurę. Organem Towarzystwa stał się miesięcznik „Muzyka Kościelna Parafialna”, wydawany we Lwowie od kwietnia 1881 do grudnia 1883 przez ks. Leonarda Soleckiego. S. przejął od niego pismo i od 15 I 1884 wydawał je w Poznaniu (uwidoczniony z nazwiska od nr 2 z 15 II t.r.) jako „Muzykę Kościelną”, z podtytułem uznającym za adresatów duchowieństwo, nauczycieli, organistów i miłośników muzyki liturgicznej. Kontynuując i doskonaląc dzieło ks. Soleckiego, publikował tu recenzje, porady i wymiany doświadczeń między organistami oraz artykuły z zakresu praktyki wykonawczej i historii muzyki. Wspierany przez bp. krakowskiego Albina Dunajewskiego i księżnę Marcelinę Czartoryską, prowadził w l. 1884–5 poszukiwania archiwalne w Krakowie: w katedrze na Wawelu, zbiorach Czartoryskich oraz różnych kolekcjach prywatnych. W okresie tym, a także w l. późniejszych, odkrył ok. 100 nieznanych dotąd utworów kompozytorów polskich z XVI–XVIII w. Publikował je w dodatkach nutowych do „Muzyki Kościelnej” (m.in. w r. 1885 dzieła Wacława z Szamotuł i Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego), razem z kompozycjami twórców obcych (m.in. Palestriny). Ogłaszał tam również utwory swego brata Mieczysława, a przede wszystkim kompozycje własne. Były to zwłaszcza msze: Missa in honorem Sanctae Mariae Magdalenae op. 2, na 2 głosy równe i organy (1884 nr 8–12, 1885 nr 1), Missa in honorem Sancti Joseph Sponsi BMV op. 5, na głos i organy (1885 nr 6–7), Missa pro defunctis op. 6, na głos i organy lub 4 głosy mieszane (1886 nr 1–3), Missa choralis op. 10, na głos i organy (1887 nr 1–4), Missa pro defunctis op. 22, na głos i organy (1888 nr 4–7), Missa in honorem Sanctae Teresiae op. 15, na 2 głosy równe i organy (1892 nr 2–6). Publikował też w „Muzyce Kościelnej” własne utwory organowe, pieśni, hymny oraz motety do tekstów polskich i łacińskich, m.in.: Litaniae Lauretanae op. 4, na głos i organy lub 4 głosy mieszane (1885 nr 3–4), Litaniae Lauretanae op. 18, na 4 głosy męskie (1892 nr 8–9), Vespere in festis Beatae Mariae Virginis per annum op. 11, na 3 głosy mieszane i organy (1887 nr 10–11), Vespere de ss. Sacramento op. 17, na 3 głosy męskie (1892 nr 3–4), Sekwencja Stabat Mater op. 1, na 3 głosy równe i organy (1889 nr 1–6), Pieśni o Najsłodszym Sercu Jezusowym op. 16, na głos i organy lub na 4 głosy mieszane (1884 nr 6), Hymni ad processionem solemnissimam in festo ss. Corporis Christi op. 9, na 4 głosy mieszane i orkiestrę dętą lub organy (1886 nr 6–7), Krótkie przygrywki na organy op. 19 (1892 nr 10–12). Swoje kompozycje publikował również jako druki zwarte, m.in. Preludia op. 12, na organy (P. 1889). Oprócz twórczości oryginalnej dokonał ok. 50 opracowań utworów różnych kompozytorów, adaptując je głównie na potrzeby chóru. Wzorem ks. Soleckiego wydawał śpiewniki kościelne, które opatrywał uwagami dotyczącymi praktyki wykonawczej śpiewu chorałowego: dwutomowy Directorium chori, czyli wybór antyfon, psalmów, hymnów […] do śpiewu i grania na organach (P. 1885 i 1886, wyd. 2, P. 1906), Śpiewnik kościelny dla użytku parafii rzymsko-katolickich. Część I: Laudate Dominum (P. 1885, wyd. 3, P. 1906), Część II: Śpiewajmy Panu (P. 1886, wyd. 2, P. 1907), Pieśni kościelne najbardziej używane (P. 1889), oraz Cantionale ecclesiasticum (P. 1892, wyd. 2, P. 1897, wyd. 3, P. 1905, wyd. 4, P. 1914). Przetłumaczył „Magister Choralis: podręcznik do nauki śpiewu gregoriańskiego Haberla” (Ratyzbona 1890). W r. 1891 ogłosił w Poznaniu pracę Polskie pieśni kościoła katolickiego od najdawniejszych czasów do końca XVI stulecia; zamieścił tu 121 tekstów i 51 melodii zebranych z rękopisów i druków, szczególnie szeroko omawiając „Bogurodzicę” i dając jej pierwszą analizę muzyczną.
Obciążony prowadzeniem chóru i „Muzyki Kościelnej”, zrezygnował S. w r. 1887 z posady organisty katedralnego; jego następcą został Bolesław Dembiński. Jako dyrygentowi chóru archikatedralnego przyznano wówczas S-emu 1200 marek rocznie. W l. 1887–9 występował S. jako dyrygent i prelegent na koncertach (m.in. 17 V 1888 i 24 XI t.r. oraz 21 i 27 VII 1889 w Krakowie), na których prezentował także własne kompozycje. W tym czasie powstawały z inspiracji S-ego Towarzystwa św. Wojciecha także w innych miastach, m.in. w r. 1887 w Krakowie i Tarnowie; w Krakowie przyczynił się też do założenia chóru św. Wojciecha przy kościele św. Anny, prowadzonego przez Walentego Deca. Od r. 1889 pracował S. w Seminarium Duchownym w Poznaniu jako wykładowca liturgii i śpiewu gregoriańskiego oraz dyrygent chóru alumnów. Był też w Poznaniu katechetą w żeńskiej szkole Anny Danysz, kierowanej do r. 1892 przez Marcelego Mottego. Ciesząc się już wtedy rozgłosem międzynarodowym, wziął udział t.r. w kongresie muzycznym w Wiedniu. Opublikował dwa zbiory: Wielki Tydzień. Nabożeństwo kościoła katolickiego […] z melodiami (P. 1892) oraz Rok kościelny czyli opis uroczystości Chrystusa Pana i Świętych pańskich, z muzyką (P. 1893). W r. 1893 powierzono mu zorganizowanie i prowadzenie pielgrzymki z archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej do Rzymu, na obchody 50-lecia święceń biskupich papieża Leona XIII. W związku z tym opracował Objaśnienia i wskazówki dla pątników (P. [1893]) oraz skomponował Pieśń na 50-tą rocznicę konsekracji biskupiej Ojca św. Leona XIII op. 20 („Muz. Kośc.” 1893 nr 1). W r. 1894 poprowadził kolejną pielgrzymkę do Ziemi Świętej. T.r. ukazała się jego praca Ordinarium Missae. Melodie choralne do stałych części mszy św. z tow. organowym według graduałów Piotrkowskiego i rzymskiego, tj. Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei (P.). Wspierał finansowo rodzinę, łożył na koszty muzycznej edukacji brata, Mieczysława w Berlinie i Lipsku.
S. należał do pionierów polskiej muzykologii; jego dorobek w tej dziedzinie obejmuje ponad 270 pozycji: książek, artykułów i prac edytorskich. Zainicjował serię „Monumenta Musices Sacrae in Polonia” (cztery zesz. wyd.: P. 1885, 1887, 1889, 1896, zesz. 2 i 3 wydany z zasiłku AU), którą następnie redagował i publikował w jej ramach odkryte przez siebie utwory dawnej muzyki polskiej. Jego przedmowę do pierwszego zeszytu opublikowano potem jeszcze dwukrotnie: pt. Muzyka figuralna w kościołach polskich od XV do XVIII wieku, łącznie ze Spisem alfabetycznym starych muzyków polskich („Roczn. Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 16: 1889) i pt. Über alte polnische Kirchenkomponisten und deren Werke („Kirchenmusikalisches Jb.” T. 5: 1890). Seria S-ego była pierwszym i do l. trzydziestych XX w. jedynym na ziemiach polskich muzycznym wydawnictwem źródłowym. Mimo pewnych mankamentów, wynikających z braku pełnej wiedzy S-ego o publikowanych utworach, udostępnił on i spopularyzował postacie i twórczość: Gomółki Gorczyckiego, Wacława z Szamotuł, Tomasza Szadka, Sebastiana z Felsztyna, Marcina Leopolity („Missa paschalis”), Bartłomieja Pękiela („Missa pulcherrima”) i Mikołaja Zieleńskiego. Utwory poprzedzał komentarzem, zawierającym informacje o kompozytorze, miejscu przechowywania i stanie zabytku, ogólną charakterystykę muzyczną, uzasadnienie transpozycji i objaśnienia innych szczegółów technicznych. O psalmach Gomółki pisał, że są «jak akwarele miniaturowe, w których każda linia, każdy kolor genialnego jednak zdradza mistrza», Zieleńskiego uznał za «najgenialniejszego i najpłodniejszego z odkrytych dotąd kompozytorów kościelnych» (w przedmowie do In Nativitate Domini, w zeszycie drugim).
Konflikt z Dembińskim, będącym przeciwnikiem reformy muzyki kościelnej, stał się jedną z przyczyn rezygnacji S-ego w r. 1894 z prowadzenia chóru przy katedrze poznańskiej. Odszedł równocześnie także z Seminarium Duchownego i złożył prezesurę poznańskiego Tow. św. Wojciecha (nad którym jednak zachował opiekę). Dn. 1 VIII t.r., ku zaskoczeniu poznańskich melomanów, został przeniesiony na probostwo w Kościanie. Dał się tam poznać jako wzorowy duszpasterz, społecznik i patriota. Wspierając od r. 1897 rozwój tamtejszego Banku Ludowego, był przez dwa pierwsze lata prezesem jego rady nadzorczej, a następnie do końca życia członkiem zarządu. Wg wspomnień Stanisława Wachowiaka, «w banku królował prałat dr Surzyński, człowiek niezwykle wykształcony, rubaszny, dowcipny, nie gardzący żadnym darem bożym». S. patronował miejscowym organizacjom społecznym, m.in. Tow. Kobiet Pracujących. Dokonał renowacji zabytkowego kościoła farnego i organów, objął opieką mieszany chór parafialny i powołał chór dziewczęcy. Walczył o nauczanie religii w języku polskim, za co był szykanowany przez władze pruskie, m.in. w r. 1907 pozbawiono go członkostwa dozoru szkoły w Kościanie. W tym okresie należał do komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na organistów przy Związku Towarzystw Organistowskich w Poznaniu. W r. 1900 poprowadził kolejną pielgrzymkę do Włoch.
W r. 1897 przeniósł S. do Kościana redakcję „Muzyki Kościelnej”. Na jej łamach publikował swoje dalsze kompozycje: Missa in honorem Immaculatae Conceptionis Beatae Virginis Mariae op. 21, na 5 głosów mieszanych (1899 nr 1–7, kolejne wyd., Regensburg 1908, P. 1932), Missa Dominicalis op. 24, na 4 głosy mieszane i organy (1901 nr 7–10, 1902 nr 1–2), Te Deum op. 7, na 5 głosów mieszanych (1897 nr 1–5), Odę na powitanie nowego wieku op. 25, na 4 głosy mieszane i fortepian, do słów papieża Leona XIII, tłum. Jan Czubek (1902 nr 7–12). W Ratyzbonie wydał w r. 1908 Missa in Adorationem Sacratissimi Cordis Jesu op. 26, na 4 głosy mieszane, w Düsseldorfie w r. 1910 Missa pro defunctis op. 28, na 4 głosy mieszane i organy oraz Litaniae Lauretanae op. 29, na 4 głosy mieszane, a w Poznaniu w r. 1912 Kantatę jubileuszową op. 30a i 30b, na 2 i 4 głosy z fortepianem, do słów Piotra Skargi. Z okresu pracy w Kościanie pochodzi też Gloria Tibi Trinitas na 6 głosów mieszanych. Kompozycje te są reprezentatywne dla nurtu zreformowanej muzyki kościelnej. Utrzymane w harmonice dur-moll, operują uproszczoną fakturą polifoniczną prowadzącą do homofonii; nawiązują do muzyki renesansu i cechują się śpiewnością oraz przejrzystą formą. Ogółem zachowało się ok. 180 utworów S-ego.
W r. 1902, ze względów finansowych, zrezygnował S. z redagowania „Muzyki Kościelnej”. Nadal występował z koncertami: w r. 1902 w Czytelni Katolickiej we Lwowie, w r. 1904 w Filharmonii w Warszawie, gdzie wykonał swą Missa Dominicalis op. 24. Brał udział w kongresach muzycznych w Rodez we Francji (1895) i Wiedniu (1909). W r. 1903 przewodniczył jury konkursu zorganizowanego przez Związek Kół Śpiewaczych w Poznaniu. W „Przeglądzie Powszechnym” (T. 84: 1904) opublikował pionierską monografię Matka Boska w muzyce polskiej (dalsze wyd., odb. Lw. 1905 oraz w „Księdze Pamiątkowej Mariańskiej” t. 1, Lw. 1905); zwięzły przegląd utworów maryjnych od średniowiecza do XIX w. uzupełnił dodatkiem muzycznym z 20 melodiami pieśni kościelnych oraz motetem „Tota pulchra es Maria” Gorczyckiego. Na bazie tej pracy wygłosił w r. 1905 referat na Kongresie Mariańskim we Lwowie. Również we Lwowie uczestniczył w r. 1910 w Zjeździe Muzyków Polskich, zorganizowanym z okazji 100. rocznicy urodzin Fryderyka Chopina. Razem z braćmi Stefanem i Mieczysławem opracował zbiory polskich pieśni religijnych i świeckich: Bard, zawierający 55 pieśni na czterogłosowy chór męski (P. 1911) i Menestrel, zawierający 51 pieśni na czterogłosowy chór mieszany (P. 1913). Opatrzył wstępem „Nową szkołę chorału gregoriańskiego” (W. 1913) brata, Mieczysława. Za osiągnięcia kompozytorskie otrzymał w r. 1903 od papieża Leona XIII odznaczenie «Pro Ecclesia et Pontifice», a w r. 1913 papież Pius X mianował go szambelanem.
W czasie pierwszej wojny światowej poświęcił się S. pracy parafialnej. Kościański chór liczył wtedy już ok. 40 śpiewaków, poza tym w domu S-ego odbywały się koncerty z udziałem rodziny. W r. 1917 wydał S. w Poznaniu kantatę Pogrzeb Kościuszki op. 32, na 4 głosy mieszane i fortepian, do słów Kornela Ujejskiego, a w r. 1919 kompozycję Hymn Polski zmartwychwstałej do słów Juliusza Słowackiego. Głównymi osiągnięciami S-ego było odkrywanie, publikowanie i wykonywanie utworów dawnej muzyki polskiej oraz wskazanie metod pracy następnej generacji muzykologów, w tym zwłaszcza stworzenie im bazy dokumentacyjnej. Jako reformator muzyki kościelnej oraz edytor przyczynił się S. do włączenia Polski w ogólnoeuropejski nurt odnowy muzyki dawnej, przede wszystkim chorału gregoriańskiego. Zmarł 5 III 1919 w Kościanie; tam został pochowany. Bratankami S-ego byli Leon (zob.) i Władysław (zob.).
Listy S-ego przechowywane są m.in. w Arch. Archidiecezjalnym w Poznaniu, a druki i rękopisy jego kompozycji i prac w archiwum parafii w Kościanie. W r. 1969, z okazji 50-lecia śmierci S-ego, wybito medal ku jego czci i wmurowano w farze kościańskiej tablicę pamiątkową. W r. 1984 w Muz. Regionalnym w Kościanie urządzono wystawę. Imię S-ego nadano ulicy w Kościanie oraz tamtejszej Państw. Szkole Muzycznej I st. (powstałej w r. 1988). Utwory S-ego są wykonywane, m.in. przez chór katedry poznańskiej, oraz nagrywane.
Reprod. portretu w Muz. Regionalnym im. H. Florkowskiego w Kościanie; – PSB (Solecki Leonard); Reiss J., Almanach muzyczny Krakowa 1780–1914, „Bibl. Krak.” 1939 nr 102, 103; Winowicz K., Słownik muzyków z Kościańskiego, Kościan 1994 (fot.); Wpol. Słown. Biogr.; – Chybiński A., Dwie msze ks. dra Surzyńskiego, „Przegl. Powsz.” T. 103: 1909; Smykowska J., Muzyka organowa ks. dr Józefa Surzyńskiego (1851–1919), P. 2006; Winowicz K., Działalność Józefa Surzyńskiego w Poznaniu, „Z Dziej. Muzyki Pol.” 1971 z. 15; taż, Katalog tematyczny dzieł ks. dra Józefa Surzyńskiego, Kościan–P. 2001; taż, Ksiądz Józef Surzyński (1851–1919) – twórca współczesnego chóru katedralnego w Poznaniu, „Życie i Myśl” 1985 nr 1; taż, Ksiądz prałat dr Józef Surzyński, P.–Kościan 2006; – Klein K., Mowa żałobna przy trumnie śp. prałata dr Józefa Surzyńskiego, Kościan 1922; Wachowiak S., Czasy, które przeżyłem, W. 1983; – „Gaz. Lwow.” R. 109: 1919 nr 70; „Głos Narodu” R. 27: 1919 nr 61.
Krystyna Winowicz